Жұмысты реттеу және бастау

                         

 

 

Ш.Есенов атындағы Каспий технологиялар және инжиниринг университеті 

 

 

 

 

 

 

ЭССЕ 

Жұмысты реттеу және бастау 

 

 

 

Орындаған: КЯЛ-20-3 тобы 

                     Үйсінбаева Ақнұр 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

 

                                         

 

Ғылыми жұмысты қалай дұрыс жазу керектігін анықтауды бастамас 

бұрын, бұл терминмен нені түсіну керектігін нақтылау қисынды болар еді. 

Негізінде кез келген мамандық бойынша жоғары білім алуға міндеттенген 

әрбір адам ғылыми еңбектер жазу қажеттілігіне тап болады. 

Дәлірек айтқанда, белгілі бір ғылыми тақырыпты ашатын кез келген 

жазбаша жұмыс ғылыми болып табылады, мейлі ол реферат, курстық жұмыс, 

мақала, диссертация, т.б. Әрине, оларға қойылатын талаптар мәтіннің көлемі 

жағынан да, зерттеу тереңдігі жағынан да ерекшеленеді. Дегенмен, жазудағы 

жалпы үлгілер әр түрге тән. 

Негізгі кезеңдері: 

Тақырып таңдау. 

Жоспарды құрастыру және жүзеге асыру. 

Тіркеу. 

Енді осы қадамдардың әрқайсысын егжей-тегжейлі қарастырайық. 

Әрбір кезең неғұрлым мұқият өңделсе, сәтті қорғау немесе жариялау 

мүмкіндігі соғұрлым жоғары болатынын ескеріңіз. Ғылыми ойлау 

әрқайсымыз дамыта алатын бұл тапсырманы жеңуге көмектеседі. 

Тақырып таңдау 

Әдетте, зерттеуші – студент, аспирант немесе ғалым тақырып таңдауда 

100 пайыз тәуелсіз бола алмайды. Студенттерге, әсіресе төменгі сынып 

оқушыларына көбінесе тақырып тікелей тағайындалады. Жоғары курс 

студенттері курстық жұмыстың немесе дипломның тақырыбын ұсынылған 

тізімнен таңдай алады. 

Магистранттар мен жас ғалымдардың маневрлік мүмкіндіктері көбірек, 

дегенмен олар өздерінің университетінде немесе ғылыми-зерттеу 

институтында жүргізілетін негізгі ғылыми зерттеулердің тақырыптарымен 

санасуы керек. Кем дегенде, олардың болашақ жетекшісі - әдетте, сол 

университеттің немесе ғылыми-зерттеу институтының қызметкерлерінің 

арасынан - өз қамқорлығындағының зерттеу пәні бойынша құзыретті болуы 

керек деген себептермен. 

Тақырыптың нақты және түпкілікті тұжырымдалуын ғылыми 

жетекшімен алдын ала зерттеулер сериясынан кейін талқылау керек. 

Таңдалған және байланысты тақырыптар бойынша өткен жұмысты зерделеу, 

зерттеу үшін қолжетімді материалдың қолжетімділігін, сондай-ақ өз 

зерттеуіңізді жүргізу мүмкіндігін бағалау керек. Мысалы, зертханалық 

тәжірибелерді орнату, археологиялық қазбаларға, этнографиялық 

экспедицияларға қатысу және т.б. Ғылыми жұмыс жазу – шығармашылық 

процесс, яғни шығармашылық көзқарасты қажет етеді. 

Қазірдің өзінде қалыптасқан зерттеушілер мен ізденушілер деп 

аталатындар бөлек тұрады - экономиканың нақты секторында жұмыс істеп 

жүрген, бірақ былайша айтқанда, «тұрғылықты», яғни Ph.D дәрежесін 

алғысы келетін адамдар. Олар әдетте күнделікті әрекеттеріне тікелей 

байланысты тақырыптарын ұсынады. Дегенмен, бұл жерде де 

диссертациялық зерттеу тақырыбын таңдауда бірнеше критерийлерді ескеру 

қажет. 

Ғылыми жұмыстың тақырыбын таңдау критерийлері: 

Сәйкестік. 

Жаңалық. 

Маңыздылығы (қолданбалы немесе әдістемелік). 

Өзектілігі ғылыми қоғамдастықта бір немесе басқа бағытта 

зерттеулерге сұраныс бар екенін білдіреді және сонымен бірге «зерттеу 

алаңы» деп аталатын: арнайы зертханалық жабдықтар мен стендтер, 

зерттелетін аймақтағы археологиялық қазбалар, және тағы басқа. Жоғары 

және төмен зерттелген немесе ғылыми технологиялардың дамуына 

байланысты өзектілігін жоғалтқан тақырыптарды қабылдауға болмайды. 

Дегенмен, егер сіз ұтымды ойлауды байланыстырсаңыз, бұл өздігінен 

түсінікті. 

Ғылыми жұмыстың жаңалығы – тақырыптың немесе бағыттың 

алдыңғы зерттеулерде ашылмаған аспектілерін ашу. Жаңашылдықты мүлдем 

жаңа және толығымен зерттелмеген нәрсе деп түсінуге болмайды: мұндай 

тақырыптың мақұлдану мүмкіндігі екіталай. Сонымен қатар, зерттеуге қол 

жетімді деректердің аздығына байланысты мүлдем жаңа нәрселерді зерттеу 

қиын. 

Және, ең соңында, маңыздылығы, қолданбалы немесе әдістемелік. 

Басқаша айтқанда, практикалық немесе теориялық. «Кресло» деп аталатын 

ғалымдар, әдетте, теориялық зерттеулерді таңдайды, ал экономиканың нақты 

секторынан келген ізденушілер көбіне практикалық зерттеулерге ден қояды, 

оның нәтижелерін болашақта өз өндірісіне енгізуге болады. 

Түсіну керек, кез келген қолданбалы ғылыми жұмыс сынақтан өтуі 

керек, сондықтан тақырыпты таңдау кезеңінде зерттеудің аралық 

нәтижелерін енгізу үшін өндірістік қуаттардың болуын бағалау керек. Кейбір 

жағдайларда зертханада тестілеу жеткілікті болады, бірақ кейінірек күтпеген 

енгізу қиындықтарына тап болмас үшін бұл аспект жетекшімен талқылануы 

керек. 

Жоспар құру және жүзеге асыру 

Зерттеуші тақырып бойынша шешім қабылдағаннан кейін ғылыми 

жұмыстың нақты жоспарын құру маңызды. Жоспар көрсетілген зерттеу 

тақырыбын толық және жан-жақты ашуды қамтамасыз етуі керек. Сондықтан 

тақырыптың тұжырымын пысықтау және болашақ зерттеу үшін барлық 

қолжетімді мүмкіндіктерді бағалау өте маңызды. Жоспар тақырыпты толық 

қамтымаса, мұндай жұмысты қорғауға рұқсат етілмеуі мүмкін. Сондықтан 

мәселені дұрыс тұжырымдау және дәлдікке ұмтылу бұл жағдайда пайдалы 

психикалық әдеттер ғана емес, табысты ғылыми жұмыс үшін қажетті негізгі 

дағды болып табылады. 

Әдетте, ғылыми жұмыс кіріспеден, екі, үш немесе төрт тараудан және 

қорытындыдан тұрады. Бұл құрылым төсенішті жүйелеудің ең жақсы әдісіне 

мүмкіндік береді. 

Тараулардың ұзындығы шамамен бірдей болуы және негізгі 

постулаттар саны шамамен бірдей болуы керек. Тақырыптың қандай да бір 

аспектісін қарастыру қажет болса, бірақ ол туралы материал өте аз болса, 

онда оны жеке тарау емес, тараудың жеке тармақшасы етіп жасаған дұрыс. 

Қорытындылай келе, жұмыстың мақсаттары мен нәтижелері 

салыстырылып, тақырып бойынша қорытындылар жасалып, зерттеудің 

өзектілігі расталып, алынған нәтижелердің қолданбалы немесе әдістемелік 

маңыздылығы сипатталуы керек. Ең дұрысы, қорытындыда автордың 

ұсыныстары болуы керек: мысалы, докторлық диссертацияға негіз бола 

алатын өндіріске одан әрі енгізу немесе жоғарырақ деңгейде жаңа зерттеулер 

жүргізу мүмкіндігіне қатысты. 

Және, ең соңында, кіріспе. Иә, міне лайфхак: зерттеудің толық бөлігін 

аяқтап, қорытынды жасап, зерттеу нәтижелерінің көрсетілген тақырыпқа 

толық сәйкес келетініне көз жеткізгеннен кейін кіріспе сөзді соңғы рет 

жазған дұрыс. Кіріспенің негізгі мақсаты – зерттеу тақырыбының қазіргі 

жағдайын және одан әрі зерттеудің қазіргі бағытын сипаттай отырып, мақсат 

қою, оқырмандарды жаңаша ақпараттандыру. 

Зерттеудің нақты жаңалығы қандай болатыны, автордың қандай 

нәтижеге жетуді көздеп отырғаны кіріспеден анық болуы керек. Келісіңіз, 

егер сіз барлық жұмысты орындап, диплом, мақала немесе диссертация жазу 

барысында қандай қорытындыға келгеніңізді нақты білетін болсаңыз, мұның 

бәрін түсінікті тілде айту оңайырақ болады. 

Түсіндірейік, кіріспеде дайын қорытындылар болмауы керек: автордың 

қай бағытта жұмыс істейтінін ашып көрсету керек. Жеңілдетілген түрде 

мұны келесідей көрсетуге болады: кіріспеде сіз х-тің у-дан қандай 

айырмашылығы бар екенін анықтау міндетін қоясыз, ал соңғы бөлімде 

оқырманға x-тің у-дан екі есе үлкен екенін хабарлайсыз. Сонымен x=2y. 

Жалпы мәлімдемелерді қайталамау үшін сөздік қорын дамыту. 

Мұқият ойластырылған және жақсы құрылымдалған жұмыс жоспары 

барлық атқарылған жұмыстардың 50 пайызын құрайды. Содан кейін жоспар 

бойынша жүру, қажетті әдебиеттерді таңдау, қажетті зерттеулер жүргізу 

және қажетті есептеулерді орындау ғана қалады. Қойылған міндеттерге 

сәйкес нәтижелерге қол жеткізу үшін сыни тұрғыдан ойлауды және 

ақпаратпен жұмыс істеудің шығармашылық әдістерінің барлық арсеналын 

пайдалану керек. 

Егер ғылыми жұмысты дайындау үшін далалық зерттеулер қажет 

болса, онда басқа маңызды оқиғалармен уақытында сәйкес келмейтіндей 

сапарларды алдын ала жоспарлаңыз. Егер сіз конференцияларда нәтижелерді 

аралық презентациялауды көздейтін Ph.D немесе докторлық диссертация 

жазып жатсаңыз, баяндама мен тезистер конференция күніне дейін кемінде 

үш ай бұрын дайын болуы керек екенін есте сақтаңыз. 

Жұмысты тіркеу 

Жұмыстың дизайны барлық алдыңғы тармақтар сияқты маңызды. 

Жұмыстың құрастырылу тәсілі ғылыми жұмысыңыздың болашақ тағдырын 

шешуге шақырылғандар үшін сіздің зерттеуші ретіндегі алғашқы әсеріңізді 

анықтайды: қорғауға рұқсат беру немесе рұқсат бермеу, журналда жариялау 

немесе жарияламау . Айтпақшы, іс-әрекеттің барлық тізбегін тексеріп, 

жұмысты логикалық қорытындыға жеткізе білу - тиімді және күшті ойлаудың 

белгісі. 

Титулдық бетті, мәтін беттерін және пайдаланылған әдебиеттер тізімін 

ресімдеуге қойылатын талаптар әр жағдайда бөлек көрсетілуі керек. Егер 

журналға мақала жазылса, мақаланың безендірілуіне қойылатын талаптарды 

редакцияда, егер диплом дайындалып жатса, бітіру бөлімінде, егер 

диссертация болса, жауапты қызметкерлерден біліп алыңыз. Жоғары 

аттестациялық комиссия (Жоғары аттестаттау комиссиясы). 

Әдетте, авторларға қалаған қаріптер, өлшемдер, шегіністер, тізім, 

беттеу және т.б. бойынша нұсқаулар беріледі. Кәдімгі мәтіндік редактордағы 

пішімдеу мүмкіндіктері, әдетте, жазбаша ғылыми жұмысқа қойылатын 

талаптарды толық қанағаттандыруға мүмкіндік береді. 

Жұмыс үйлесімді тілде жазылуы, абзацтар мен бөлімдер арасында 

логикалық ауысулар болуы, грамматикалық және орфографиялық қателер 

болмауы керек екенін есте сақтаңыз. Мәтінде қолданылған аббревиатуралар 

мен аббревиатуралар түсіндіріліп, ашылуы керек, әсіресе егер олар біздің 

мемлекетте аз белгілі болса немесе онша көп болмаса. Егер жұмыс үшін 

түсіндірме графиктер, кестелер мен диаграммалар берілсе, онда олар қандай 

формада немесе форматта ұсынылуы керек екенін бөлек нақтылау қажет. 

Жалпы, ғылыми жұмысты жазуда аса күрделі ештеңе жоқ: егер сіз 

барлық кезеңдерді нақты түсінсеңіз және оларды мұқият өңдеуге дайын 

болсаңыз, онда сіздің жұмысыңыз сәтті болатынына кепілдік беріледі.