Жолдасбек МӘмбетов /4 ім л т и 2011

Аристотельдің  еңбегін  оқып  «Ол  адамның  ойының  I
озықтығына,  көрегендігіне  таң  қалмаудың  өзі  мүмкін  1
емес»  деген  екен.  Оған  біздің  замандастарымыздың  1
да  толық  қосылатынына  сеніміміз  кәміл.  Өзінің  I
зерттеулерінде,  соның  ішінде  «Поэтика»  атты  еңбе-  I
гінде  Аристотель  сол  адамзат  дамуының  балаң  I
кезеңінің  озінде  өнер  мен  поэзияның  онер  ретіндегі  I
ерекшелігі іуралы маңызы зор пікірлер айтқан. Қазіргі  1
ғалымдардың  өзі  арада  мыңдаған  жылдар  өткеніне  I
қарамастан,  өлең  туралы,  оның  қүрылымы  мен  мәні  I
туралы  мәселелерде  әлі  күнге  шейін  Аристотельге  I
сілтеме жасайды.  (Эйхенбаум  Б.М.  «Мелодика  русско-  |
го стиха»). 
I
Қазіргі  әдебиет  теориясындағы  сюжет  пен  фабула  I
мәселесі  болсын,  метафоралық  тіл  мәселесі  болсын  I
Аристотельдің  пікірлерімен  санаспай,  оның  айтқан  I
түжырымдарын  ескермей  аттап  өте  алмайды.  Оның  I
«Поэтикада» көтерген әдебиеттің теориясына  қатысты  I
барлық  мәселелерін  сөз  етіп  жатпай-ақ,  тек  біреуіне  I
тоқталсақ та жеткілікті ғой деп ойлаймыз. 
I
^  
^ 
л
Өнерді  қабылдауға  байланысты  сонау  Аристотель  1
заманынан  бері  келе  жатқан  жалпы  адамдарға  тү-  1
сініксіз,  бірақ  іштей  өздері  ғана  сезетін  бір  жүмбақ  I
сыр  бар.  Мысалы  біз  театрға  немесе  киноға  бара-  I
мыз.  Спектакльдің  немесе  киноның  мазмүны  мүңды,  I 
қайғылы,  ғылыми  тідмен  айтқанда  трагедиялық  бол- 
сын  делік.  Біз  өнер  арқылы  танысып,  енді  бойымыз 
үйреніп жақсы көре бастаған кейіпкеріміз өмірде жолы 
болмай  өліп  кетеді.  Бірақ осынау қайғы  мен  қасіретке 
қарамастан  біз  көріп  отырған  спектакль  бойымызға 
рахаттану  сезімін  үялатады.  Ондай  көріністен  кейін 
адам  бірден  көңілді  күйге  түсе  алмасы  белгілі.  Бірақ 
] 
сол  қайғымен  аяқталған  оқиғаның  өзінен  адам  іштей 
! 
ләззат  алады.  Ол  уайымды,  іштейгі  күйзелісті  жаман 
әсер  дей  алмаймыз.  Қайта  ол  біздің  өмір  сүруімізге, 
ойлануымызға  көмектесетін  сияқты.  Біз  ол  спектакль
26__________________Мэмбетов Жолдасбек_________________I

Әдебиеттің эстетикалык; негіздері
27
қаніш  жерден  қайғылы  болса  да  қайта-қайта  барып 
бірнеше  рет  көруіміз  мүмкін.  Не  үшін  бұлай?  Оның 
себебі  не?  Сахнадағы  жақсы  адамның  өлгеніне  әрине 
қайғырамыз,  бірақ  та  сонымен  бірге  бойымызды 
белгісіз  бір  жағымды  сезім  билейді.  Неге?  Шынайы 
өмірде олай емес қой. Егер жақын адамыңнан айрылсаң 
қайғырасың,  қасірет  құшағына  енесің.  Онда  жағымды 
күй, эсгетикалық сезім туралы айтудың өзі артық. Сон- 
да өмірдегі трагедия.іық хал мен өнердегі трагедиялық 
сезім арасында қандай айырмашылық бар?
Бұл  тек  театрға  ғана  қатысты  емес,  музыкада  да, 
сурет өнерінде, әдебиетте де жиі кездесетін сезім.  Әсі- 
ресе  лирикада  трагедиялық  күйді  басымыздан  жиі 
кешіріп жатамыз. Сонымен қатар одан рахат бір күйге 
еніп,  ләззатқа  бөленеміз.  Қазақтың  халық  әндері  мен 
күйлерінен  (соның  ішінде  қобызбен  орындалатын 
күйлерден) қайғылы, трагедиялық ырғақты естіп елітіп 
отырамыз, көңілді музыкаға қарағанда мұңды музыка- 
дан ерекше бір рахат күйге бөленеміз.
Бұл  тек  бүгін  пайда  болған  мәселе  емес.  Ол  ерте 
кездегі адамдарды да толғандырған. Аристотель де осы 
мәселеге  жауап  іздеген.  Трагедиялық деген  мәселенің 
жауабьга  Аристотель  «катарсис»  деген  сөзден  тапты. 
Катарсис -  тазару деген ұғымға келеді. Сондықтан да ол 
өзінің «Поэтика» атты еңбегінде «... трагедия маңызды 
әрекет пен аяқталған нәрсеге еліктеу, әңгімелеу арқылы 
емес,  қорқу,  қайғыға  ортақтасу арқылы тазару», -  деп 
жазған  [11.  С.  19]. 
Д ә л
  осы  «қорқу,  қайғыға  ортақтасу 
жолымен тазаруды» -  катарсис деп атады.
Катарсис термині  ф ек тілінде Аристотельге дейін 
де  болған.  Бірақ  бұл  сөз  Аристотельдің  пайдала- 
нуы  арқасында  ғана  бізге  жетіп  отыр.  Онда  да  траге- 
дия,  трагедиялық  деген  ұғымдарға  байланысты  ғана 
оның  мағынасы  ашыла  түскен.  Үлы  ғалым  катарсис 
сөзін  пайдаланғанымен,  оның  мағынасын  талдап 
түсіндірмеген.  Біз  бір  затқа  немесе  құбылысқа  атау

28
Мәмбетов Жолдасбек
берудің  өзіндік  ерекшелігі  бар  екендігін  тәжірибеден 
жақсы 
білеміз. 
Сондықтан 
көне 
грек  тіліндегі 
катарсистің мағынасы тазару, жасару деген ұғымдардан 
алыс жатпағанын ойш а пайымдауымызға тура келеді.
Өнердегі  трагедия  бізді  жеке  бастың  қайғысынан 
алып  шығып,  жалпы  адамзаттың  қайғысына  ортақ- 
тастырады.  Қайғының  жалпылық  сипатқа  ие  болуы, 
күллі  адамзаттық  мұң  мен  шерге  ұласуы  қайғының 
ортақтығы  болып  саналады.  Жалпы  адамзатқа  тән 
қайғы ол тек қана жүрек ауыртар қасірет қана емес, ол 
жалпыға  ортақ  рахат  сезімге  айналады.  Қайғы  жеке- 
ден жалпыға  көшкенде адамды  асқақтатады.  Өнердегі 
трагедиялық  халдің  психологиялық  әсер  ету  жолы 
осындай.
Енді  бірнеше  ғасырларды  аттап  өтіп,  екінші  бір 
эстетикалық  ойдың  дамуына  ерекше  үлес  қосқан 
ХУІП  ғасырда  Германияда  өмір  сүрген  ойшылдың 
пікірлеріне тоқтала  кетелік. Оның есімі -  Лессинг.  Ар- 
тына  қалдырған  эстетикалық еңбегі  «Лаокоон,  немесе
кескін өнері мен поэзияның ара-жіп іуралы» деп атала- 
ды. Оның еңбегі де Аристотельдің «Поэтикасы» сияқты 
өнерге және оның табиғатына қатысты ерекше тың ой- 
лар мен қызықты тұжырымдарға толы. Орыс ойшылы 
Н.Чернышевский  «Аристотельден  кейін  поэзияның 
мәнін ешкім де дәл Лессинг сияқты терең түсіне  алған 
жоқ»  деп  жазды.  Лессинг  өзінің  эстетикалық  тракта- 
тында  эстетиканың  қиын да  өте  маңызды  мәселелерін 
қарастырады. Жекелеген өнер түрлерінің ерекшеліктері 
және әр өнердің мүмкіндіктері мен ерекше сипаттары 
іуралы толымды пікір айтады. Бұл үшін ол өнердің кең 
тараған екі түрін -  кескін өнері  мен  сөз  өнерін таңдап 
алады.  Аталған  екі  өнердің  өзіндік  ерекшеліктері  мен 
мүмкіндіктерін салыстыра келіп, Лессинг өте маңызды 
тұжырым жасайды.
Лессингке  дейін  екі  мың  жылдан  аса  уақыт  бұрын 
грек  ақыны  Симонид  бейнелеу  өнері  мен  поэзияны

Әдебиеттіц эстетикалық негіздері_________ 29
салыстыра  келіп,  поэзияны  «сөилеитін  сурет  өнері», 
ал бейнелеу өнерін  «мылқау поэзия» деп атаған бола- 
тын.  Бұл  пікір  Лессингке  дейін  ең  дұрыс  көзқарас  са- 
налып  келген. Эстетика  ғылымы бұл екі өнердің өзара 
жақындығын танып, ортақ қасиеттерін анықтағанымен, 
олардың  арасында  өзіндік  айырмашылықтардың  бар 
екендігін көрсетіп бере ал маған еді. Ал ең маңызды нәрсе 
дәл  осы  екі  өнер  турінің  арасындағы  ерекшеліктерде 
болатын. Оны ашып берген Лессинг болды.
Лессингтің  айтуынша, 
екі  өнерге де ортақ бір зат 
немесе құбыл ыс 
кескін өнері 
(бұл  жерде  ғалым  мұсін 
өнері  мен сурет өнерін  қо- 
сып  осылай  атаған)  тілі 
мен 
поэзия
 тілінде екі түрлі 
баяндалады  дейді.  Сонда 
ол  қандай  айырмашылық 
дейсіз  ғой?  Лессинг  оны
грек  мифологиясының  сюжетіндегі  Лаокоон  туралы 
түрлі  мысалдарды  нақты  салыстыра  көрсете  отырып 
дәлелдеген. Аңыз желісінде өз даналығымен өзгелерден 
ерек  көрінетін  Троя  абызы  Лаокоон  Троя  қақпасы 
алдына  гректер  тастап  кеткен  ағаш  атқа  күдікпен 
қарайды. (Кейін белгілі болғандай ол аттың ішіне грек 
жауынгерлері  жасырынып  алған  болатын.  Қаланың 
қақпасын ашып, күлін көкке үшырған да сол сарбаздар 
еді).  Абыз  өз  отандастарына  алдарында  күтіп  тұрған 
үлкен қауіп бар деп ескертеді. Бірақ сол көрегендігі үшін 
гректерді  қолдайтын  құдай  Минерваның  қаһарына 
ұшырайды.  Әйел  құдай  Лаокоонның  көрегендігін 
кешіре  алмай  абыз бен  балаларының  кезін жою үшін 
улы  жылан  жібереді.  Сөйтіп  даналық  әділетсіздіктің 
құрбанына  айналады.  Бұл  сюжет  сонау  ерте  дәуірдің 
өзінде-ақ  суретші-мүсіншілер  мен  ақындардың  жыр- 
ларында  суреттеліп,  көркем  бейнеленген.  Аталған

30
Мәмбетов Жолдасбек
сюжетті  Виргили  де  өз  шығармасына  арқау  еткен. 
Аталған  сюжетті  ақындардың  өздерінше,  ал  мүсінші- 
суретшілердің  өздерінше  бейнелегендерін,  олардың 
бір-біріне ұқсамайтынын сандаған ғасырлар өткен  соң 
Лессинг қана аңғарып, байқаған. Олардың арасындағы 
сәйкессіздікті ғалым  суреткерлердің жеке өздеріне тән 
мәнер-машықтарынан ғана емес, олардың таңдап алған 
өнер  түрлеріне  байланысты  деп  түсіндірді.  Өнер  нені 
болса да  бейнелеуге  икемді,  сондықтан  да  сурет  және 
мүсін  өнері  құбылыстың  тек  бір  ғана  сәтін  көрсетуге, 
оның  бейнесін  елестетуге,  суретін  жасауға  қабілетті 
және  сол  ақиқат  шындық  бейнеленген  сәт  арқылы 
адам  мінезін  ашады,  өзі  көздеген  ойды  жеткізеді.  Ал 
поэзия  болса  керісінше  қозғалыссыз  нәрсені  бейнеле- 
уге  қабілетсіз.  Сөз  өмірді  қимылсыз  күйінде  суреттей 
алмайды, ол өмірді қозғалыс үстінде, өзгеру, белгілі бір 
уақыт аралығында бейнелейді. Көркем суреттің (кескін 
өнерінің)  предметі  -   дене,  ал  поэзияның  предметі  -  
қозғалыс,  әрекет  дейді.  Лессинг:  «...мына  нәрселер 
тұрақты болып қалады: уақыттың жүйелі өтуі -  ақынға 
тән,  ал  кеңістік  -   суретшіге  тән.  Суреттеліп  отырған 
заттың  не  кез  келген  детальдың  тірі  және  толық  об- 
разын  оқырманға  бары-жоғы  бір  сәт  көрсету  үшін 
бірінен  кейін бірін тізбектеп  суреттей беру ақын үшін 
қылқалам  шеберінің  (мүсінші-суретшінің)  шекарасы- 
на  баса-көктеп  кіру,  өз  қиялын  босқа  жұмсау  болып 
шығады», -  дейді [12. С. 210].
Лессингтің  ойынша, 
ақын-жазушылардың  он- 
дай  дене  сұлулығын  суреттеуден  аулақ  болғаны  жөн. 
Ақын-жазушылардың  негізінен  сұлулықты  қозғалыс 
үстінде  бейнелеуге  көбірек  назар  аударғаны  дұрыс 
деген  ой  айтады.  Оған  Лессинг  Еленаның  бойындағы 
сұлулықты суреттеуге байланысты сомдалған мүсіндер 
мен  қылқаламмен  және  бояумен  салынған  суреттерді 
мысалға  келтіреді,  ал  поэзияның  құралы  сөз  екенін 
түсінген  ақындар  алдарына  ондай  мақсат  қоймайды,

■
|  сұлу  ойелдің  сыртқы  сұлулығын  суреттеуге  сөзін  де
І
шығың1’іамайтынын  айтады.  Илиаданы  жазғанда  Го- 
мер  де  осы  принципті  ұстанған.  Оның  поэмасының 
сюжетінен  Еленаның  көркін  тәптіштеп  суреттеген 
портретті  кездестіре  алмаймыз.  Бірақ  ол  әйел  сұлу- 
лығын басқаша тәсілмен жеткізеді. Ақын Елена сұлудың 
көркем бейнесін оқырманға қозғалыс үстінде, данагөй 
Троя  ақсақалдарыНың  өздерін  таң  қалдырған  ерекше 
I  сезім сырымен астасі ыра суреттейді. Екі ел арасындағы 
(  соғыстың  тұтануына  себеп  болған  әйелдің  мәселесін 
I  талқылау  үшін  жиналған  ақсақалдар  алқалы  кеңеске 
I 
келген  Еленаны  көріп,  оның  көркіне,  сұлулығына  таң 
I 
қалып, бір-біріне былайша тіл қатады:
[ 
«Жоқ ахейліктер мен Троя ұландары,
I 
бұл үшін сендерді айыптауға болмас,
I 
Мұндай әйел үшін қан майданға шығып,
I 
неге де болса төзуте болады
I 
Мұның сұлулығы мәңгі құдай-әйелге ғана
I 
тән екендігі ақиқат!» [13. С. 64].
I 
Бұл  сөздердің  әсері  осы  тақырыпқа  талантты 
I 
суретші  салған  портреттен  артық  болмаса  кем  емес. 
I  Бірақ  көз  алдымызға  елестеген  құбылыстың  суретші 
I  жеткізген  ақиқаттан  басқаша  сипатта  екендігін 
I  аңғаруға болады.  Сөзбен сомдалған портреттен нақты 
[  ештеңе де аңғара алмаймыз. Адамға тән бір де бір дене 
[  мүшесі  суреттелмейді.  Бірақ  Гомер  өлеңіндегі  әйел 
I 
сұлулығының  соншалықты  әсерлі  шығуының  сыры 
I  ақынның  сөз  өнерінің  заңдылығын  дұрыс  түсінгеніне 
I  байланысты 
болып 
отыр. 
Лессингтің 
бейнелеу 
|  өнері  мен  поэзия  туралы  пайымдауларын  қысқаша 
I  тұжырымдағанда  сөз  өнерінің  негізгі  материалы  сөз 
I  болғанымен,  оны  басқа  өнерден  ерекшелеп  тұратын 
нәрсе  ол  -   қимыл-әрекет.  Оның  пікірлері  теориялық 
тұрғыдан  да,  практикалық  жағынан  да  өз  маңызын 
|  әлі  күнге  шейін  жоймай  келеді.  Бұл  ғалым  пікірінің
I  __________ Әдебиеттің эстетикалык; негіздері_________ 31

32
Мэмбетов Жолдасбек
өміршеңдігін танытса  керек.  Аристотельдің «Поэтика- 
сы»  сияқты  ол да  эстетикалық ойдың даму тарихында 
өз  орнын  ойып  тұрып  алған  маңызды  еңбек деп  айта 
аламыз.  Оның  ойлары,  пікірлері  өзінен  кейін  де  та- 
лай  ұлы  қаламгерлерге  жол  көрсетті,  бағыт-бағдарын 
айқындауға себін тигізді.
Мысалы,  орыстың  ұлы  жазушысы  Л.  Толстой  өзі- 
нің  «Анна  Каренина»  романында  Лессингтің  ойын 
былайша  таратады.  Аталған  шығармадағы  әдеби 
қаһармандар  Левин  мен  Песцов  Вагнер  музыкасы  ту- 
ралы  дауласып  отырып  «Вагнердің,  сонымен  қатар 
оның ізбасарларының бір қателігі, олардың музыкала- 
ры  басқа  өнердің  шекарасына  баса-көктеп  өтіп  кеткісі 
келеді,  бұл  кейде  адамдардың  бет-әлпетін  тәптіпггеп 
суреттеп кететін поэзияға да тән қасиет», -  деген пікір 
айтады  [14.  С.  668].  Мұның  ұшығы  сонау  Лессингтен 
бастау алатынын байқамау мүмкін емес.
Толстой  өз  шығармаларының  барлығында  дерлік 
әдеби  қаһармандарының портреттерін толық суретте- 
ген  емес.  Өзі  сомдап  отырған  образдьщ  бір  ғана  ерек- 
ше  белгісін  немесе  оқиғаға  қатысы  бар  оқырманды 
таныстыру  қажет  деп  тапқан  өзгеше  сипаттарын 
ғана  бейнелеумен  шектеледі.  Онда  да  ол  ерекше 
белгілері  қимыл,  қозғалыс  үстінде  айқьшдалып  жа- 
тады.  Толстой  жасаған  портреттермен  қатып  қалған 
статикалық күйде емес, динамикалық қозғалыс үстінде 
танысамыз.  Дәл  осындай  портреттерді  М.  Әуезов 
шығармаларынан  да  кездестіреміз.  «Абай  жолы» 
эпопеясындағы  Құнанбайдың  портретін  сол  санатқа 
толығымен  қосуымызға  болады.  «Әкесінің  ат  жақты 
келген,  ұзын  сопақ  басьгаың  құлақтан  жоғарғы  жері 
қаз  жұмыртқасындай  көрінеді.  Онсыз  да  ұзын,  үлкен 
бетіне, ұп-ұзын боп дөңгелей біткен сақалы қосылғанда, 
басы мен беті бір өңірдей. Сонда Құнанбайдың жалғыз 
сау көзі,  оның  көтеріңкі  жал  тұмсығының  сол  иығына 
шығып  алып,  қалғымай,  сақшыдай  бағып,  осы  өңірді

Әдебиеттің эстетикальщ негіздері
33
қалт  егпей  күзетіп  тұрған  сияқтанады.  Қоя  берсін, 
салғыртгығы  жоқ,  сергек,  қатал  күзетші.  Жалғыз  көз 
шүңет  емес,  томпақша.  Тесіле,  сыздана  қарайды.
Кірпігін де сирек қағады.
Иығына  бота  ішігін  жамылып,  шалқая  отырып 
сөйлеген  Қүнанбай,  осы  үйде  әркімге  қарамайды. 
Қарсысына  таман  отырған  Сүйіндікке  ғана  қадалып 
сөйлейді [15.15 б.]. Көріп отырғанымыздай, М. Әуезов 
Қүнанбайдың түтас портрегін сомдамаған. Бізге айқын 
көрінетіндері оның сопақ бегі, сақалы, көзі мен мүрны 
ғана.  Соның өзінен-ақ біз  Құнанбайдың  күллі  болмы- 
сын  танығандай  боламыз.  Олардың  өзі  Құнанбайдың 
ашулы, ызалы кейіптегі ішкі психологиялық күйін та- 
ньпудан  туындағандай.  Жазушы  кейіпкерінің  сыртқы 
бітімінен гөрі ішкі жан-дүниесіндегі құбылысты ашуға 
көбірек мән бергендігін аңғару қиьш емес.
Жалпы сөз өнеріндегі адам портреті қазақтың ауыз 
әдебиеті үлгілерінде де тәпгіштеп суреттеле бермейді. 
Біздің ата-бабаларымыз Лессинггі оқымаған да шығар, 
бірақ  тікелей  әрекетке  қатыссыз  анау-мынауды  орьш- 
сыз  көп -  суреттеп,  оқырманды  жалықтыратындай 
дәрежеге жеткізбеген.
Енді эстетикалық ойдың даму тарихына  қайта ора- 
лып, оның ежелгі грек жеріндегі өсіп, өркендеу сипаты- 
на тереңірек үңілсек, біздің жыл санауымызға дейін-ақ 
көптеген ойшылдардың әсемдікті танып, білуде қазіргі 
ой-тұжырымдарға жақын келгенін аңғарамыз.
Эпикур  (Б.д.д.  341-270  ж):  «Рахаттану  -   ең  қара- 
пайым,  ең  қасиетгі  нәрсе  және  сонымен  қатар  адам- 
дардың  ішкі  жан  дүниесі  мен  сыртқы  әлемінің  өл- 
шемі», -  деген пікірді ұстанды [16. С. 38]. Ал эллинизм 
дәуірінде  эстетика  мәселесіне  кеңірек  тоқталған  ірі 
ойшылдардың  бірі  Плотин  болса  «Эйнеадтар»  деген 
шығармалар жинағын жариялаған. (Эйнеад -  тоғыздық 
дегенді білдіреді, оның еңбегі алты трактаттан тұрады, 
ал  әр  трактат  тоғыз  бөлімнен  құралған).  Ол  кейінгі

34
Мэмбетов Жолдасбек
антикалық  эстетикада  неоплатонизм  идеяларын  ары 
қарай  дамытты.  Плотин  эстетика  саласында  өзінің 
«эманация теориясын» өмірге келтірді.
Эллинизм  дәуірінің  ең  көрнекті  өкілі  -   Цицерон. 
Цицерон теоретик,  шешен ғана емес философ ретінде 
де артына мол мұра қалдырған ойшыл. Оның эстетика 
туралы трактаттарында алғаш рет стиль мәселесі жан- 
жақты қарастырылып, талданған. Оған дейін стиль ту- 
ралы  ұғым  өнер  туралы  ғылымда  сөз  болған  емес.  Ол 
бірінші  рет  стильді  әдістер  жиынтығы  ретінде  танып, 
ғылыми айналымға енгізді.
Ғ алым өзінің «Міндеттер іуралы» трактатында руха- 
ни бай адамдар фәни өмірде де материалдық жағынан 
бай болу керек деген көзқараста болды.
Христиандық  эллинизм дәуірінің алгашқы  жылда- 
рында өмір сүрген Филон Александрийский (б.д.д. 28 -  
б.д. 49 жылдар) көркемдік шындықты көрінбейтін әлем 
символдарының  сәулесі  деп  дәлелдеді.  Бұл  тұрғыда 
оны  орта  ғасыр  эстетикасының  негізін  қалаушы  бол- 
ды  деуге  де  болар  еді.  Егер  пұтқа  табынган  антика 
дәуірінде  дене  сұлулығы  өзінен  өзі  бағаланған  болса, 
Ф. Александрийскийдің эстетикалық жүйесінде көркем 
туындының символдық астарына ерекше мән берілетін 
болды. Кез келген шығарманың мәтінінің мазмұнынан 
астарлы сөзді, аллегориялық ойды, терең қабатындағы 
жұмбақ сырды табуға тырысты.
Климент  Александрийский  (150-215  ж.)  христиан- 
дық  дәуірдің  жазушысы,  философ-эстет.  Ол  да  сим- 
волизм  теориясын  одан  әрі  толықтырып,  дамытты. 
Батыс  Еуроладағы  символизмнің  даму  тарихын  зер- 
делей  қарасақ,  оның  бастау  көздері  көне  шығыстан, 
ежелгі  Мысыр  мен  көне  еврейлердің  философиялық- 
эстетикалық  теорияларынан  келіп  шығатынын  бай- 
қаймыз.  Климент  шығарма  бітіміндегі  компози- 
циялық  шатастыру,  шығарма  мазмұнын  үзік-үзік 
күйінде  баяндап,  оқиғаның  соңын  бітірмей  тастап

I 
кету  теориясын  тұңғыш  рет  жасап,  қалыптастырды. 
I 
Оның  ойынша,  астары  терең  символдық  образ  әдеби 
I 
шығармаға  адамның  рухани  күшін  жинақтау  үшін 
[ керек,  болмыстағы  ақиқат  шындықты  ақылмен 
I 
бағдарлау  үшін  қажет  екен.  Ол  сол  дәуірдің  өзінде 
I 
жұмбақтап  айту жанрына  көп  мән  беріп,  оны  көркем 
I 
әдеби жанрдың ішіндегі ең жетілген түрі деп бағалады. 
I Жұмбақтап  сөйлеуде  негізгі  айтылуы  тиіс  құбылыс 
I сөз  болмайды,  керісінше  өмірдегі  қарапайым  заттар- 
I ды суреттей  отырып  шығарманың  терең  астарындағы 
I 
ақиқатты тануға ишара жасалады.
I 
ОРТА ҒАСЫРЛЫҚ ЕУРОПАДАҒЫ 
I 
ЭСТЕТИКАЛЫҚ КӨЗҚАР АСТ АР
О
рта  ғасыр  дәуірі  мың  жылға  таяу 
уақытты,  біздің  жыл  санауымыз  бой- 
ынша  V  ғасырдан  XIV  ғасырға  дейінгі 
I 
кезеңді қамтиды. Орта  ғасыр эстетикасын Батыс Еуро- 
I 
па  ғалымдары үш  аймаққа  бөліп  қарастырады.  Олар: 
I 
Византия,  Батыс  Еуропа  және  Шығыс  Еуропалық 
Іаймақтар.
I 
Бүгінде  әлемді  табындырып  отырған  Батыс  Еу- 
I 
ропа  мәдениетінің  гүлдене  бастауы  біздің  жыл
■ санауымыздың  ІУ-Ү  ғасырларына  сәйкес  келеді.  Ха- 
I 
лықтардың  ұлы  қоныс  аударуымен  байланысты  Рим 
I 
империясы  құлап,  оның  орнына  батыс  пен  шығыс 
I 
халықтарының  араласуынан  жаңа  мәдениет,  соның 
I 
негізінде жаңа көркемдік таным пайда болды.
I 
і
  Рим  империясы  құлағанға  дейін-ақ  бұрын  оның 
I 
құрамында  болған  халықтар  роман  мәдениетін, 
I 
соның  ішінде  тілі  мен  дінін  де  қабылдап  алған  бола- 
I 
тын.  Әрине, роман тілін қабылдаған халықтар оны тек 
I 
тұрмыстық деңгейдегі  ауызекі тілде  ғана  пайдаланды, 
I 
солай бола тұрса да  оның ықпалы күшті болды,  кейін
I  __________ Әдебиеттің эстетикалык,  негіздерг_________ 35

36
Мәмбетов Жолдасбек
жергілікті  ерекшеліктермен  араласқан  әртүрлі  ро- 
ман  тектес  тілдер  қалыптасты.  Мұндай  ерекшеліктер 
олардың әдебиеттерінде де сақталып қалды.
Халықтардың  ұлы  қоныс  аударуы  кезінде  Рим  им- 
периясының  көптеген  бөлігін  варварлар  жаулап  алды. 
Әсіресе  оның  батыс  бөлігін  Германдық  варварлар 
түгелге жуық басып алып, өз биліктерін орнатты. Бірақ 
кейін  келе  мәдениеті төмен дамыған  бұл  халықтардың 
өздері  романданып,  Рим  мәдениетін  сіңіріп  алып,  өз 
тілдері мен мәдениеттерінен айырылып қалды. Мұндай 
жағдай Испанияға, Францияға және Англияға да тән.
Батыс  Еуропадағы  орта  ғасырлық  әдебиеттің 
тууы  мен  дамуы  үш  фактордың  өзара  байланысына 
негізделген:  1)  халық  шығармашылығының  дәстүр-  |  
леріне; 2) антикалық дәуір әдебиетімен байланыстары- 
на; 3) христиан дінінің әсеріне. 
|
Халықтардың  ұлы  қоныс  аударуына  дейін  де  орта 
ғасырда  Батыс  Еуропадағы  билеуші  күшке  айналған 
варвар  халықтардың  ежелден  келе  жатқан  дәсгүрлі 
поэзиясы  болғанын  қазіргі  ғылым  дәлелдеп  отыр.  Ол 
поэзияның көне үлгілері туралы антикалық және орта 
ғасырлық  латын  тарихшыларының  еңбектерінен  ғана 
аздаған ақпараттар алуға болады.
Батыс  Еуропалық  халықтар  әдебиетінің  ең  көне 
үлгілері еңбекке қатысты туған жырлар болып санала- 
ды.  Онда  атқарылатын  ісгің  ырғағына  қарай  өлеңдер 
айтылған.  Ол  өлең-жырлардың  көбісі  ұжымдық 
орындауға  негізделген.  Осы  еңбек  жырларынан  келіп 
дәстүрге,  салтқа  қатысты  өлең  жырлар  туындаған. 
Алғашқы  қауымдық  құрылысқа  тән  бұл  ұжымдық 
поэзияның  бір  түрі  каленьдарлық  (жыл  мезгілдеріне 
байланысты)  ойын-сауық  жырлары  болып  табылады. 
Онда  табиғаттың  өзгерістері  (көктемнің  келуі,  қардың 
еруі, көктің шығуы т.б.) ерекше аталып өтетін болған.
Алғашқы  қауымдық құрылыс кезіндегі хор синкре- 
тизмі  теориясын  әдебиетгануда  алгаш  зерттеген

Әдебиеттің эстетикалык; негіздері_________ 37
ғалым  А.Н.  Веселовский.
мұндай  тұжырымға
тарихи-фольклорлық  және  этнографиялық  матери- 
алдарды  салыстыра  зерттеу  арқылы  қол  жеткізген 
болатын.  Бұл  теорияға  сәйкес  барлық  жанр  -   лири- 
ка,  эпос,  драма  элементтері  бір-бірімен  араласа  оты- 
рып,  біртұтас  күйде  пайда  болған.  Оның тұрақты
ұйымдастырушы  негізі  ырғақ  деген  тұжырымға  кел- 
ген.  Сөз  ол  кезеңде  қосалқы  рөл  атқарған.  Алғашқы 
қауымдық  құрылыстағы  хор  және  салт  өлеңдері 
рулық  патриархалдық дәуірге тән  құбылыс.  Алғашқы 
қауымдық  құрылыстың  ыдырап,  еңбек  және  мүлік 
бөлінісінің  пайда  болуымен  синкреттік  өнер  әр  алуан 
жеке жанрларға жіктеле бастаған.
Еуропа  халықтарының  христиан  дінін  қабылдауы 
алғашында  үсгірт  сипатта,  тек  қана  сол  діннің догма- 
ларын  орындауды  ғана  талап  етумен  шектелсе,  бірте- 
бірте бұқара халықтың санасына тереңдей еніп, жалпы 
халықтық сипатқа ие бола бастады. Мұның соңы діннің
саяси  идеологиялық
соқты.
Ерте  орта  ғасырда  көптеген  жылдар  бойы  като-
насихаттаумен
мемлекетпк
ра  қолына  алуға  тырысуынан  пайда  болған  еді.  Ьұл 
идеяның  негізін  қалаған  «шіркеудің  әкесі»  болып  са- 
налатын  Августин  Блаженный  болатын.  Аталған  идея 
Еуропаның көптеген мемлекеттерінде жүзеге асырыл- 
ды.  Билік  жеке  монархтардың  қолында  болғанымен 
әртүрлі  құйтырқы  саясат  арқылы  шіркеу  оларға  ба- 
рынша ықпал егіп отырды. Соның ішінде барлық білім 
саласы шіркеудің қарамағында болды.
Шіркеу қызметкерлері аскеттік доктринамен халық- 
тың  санасын  улады.  Олар  халықты  мына  өмірде  кім 
көп қиындық көріп, азап шексе о дүниеде соншалықты 
I рақатқа батады деп сендірді.

38
Мэмбетов Жолдасбек
Бірақ  осындай  діни  ой-пікірлерге  қарсы  адам  өмі- 
рінің шынайы мәні мен мазмұнын баяндайтын еңбектер 
де астыртын жарық көріп жатты. Орта ғасырлық Еуро- 
па  әдебиетінің  дамуына  католик  шіркеуі  орасан  зор 
әсер етті.  Сол  кезде іуған діни  гимндер, діни  өлеңдер, 
әулиелер  туралы  аңыздар,  библиядан  алынған  үзінді 
әңгімелер  сияқты  өдеби  жанрлардың  барлығы  да 
шіркеудің тікелей араласуынан туған болатын.
Германдықтар  Рим  империясын  алғаш  жаулап 
алған  кезде антикалық дәуірдің барлық мәдени,  әдеби 
ескерткіштерін  қиратып,  өртеумен  айналысты.  Бірақ 
көп  уақыт  өтпей-ақ  өзінің  жаңа  мәдениетін  жасау 
үшін  қираудан  аман  қалған  материалдарды  жинап 
қалпына  келтіре  бастады.  Латын  тілін  мемлекеттік 
тіл  ретінде  енгізіп,  Остгот  королі  Теодорик  Великий 
сияқтылар министрлерінің өзін сауатты  римдіктерден 
тағайындады.
Батыс  Еропадағы  орта  ғасыр  әдебиетін  дәуірлеу 
олардың  қоғамдық  даму  кезеңдерімен  сәйкес  келеді. 
Сондықтан  орта  ғасыр  әдебиетін  феодалдық  қатынас- 
тардың  қалыптасу  кезеңіндегі  әдебиет  және  дамыған 
феодолизм  дәуіріндегі  әдебиет  деп  екіге  бөліп  қарас- 
тырамыз.  Бұның  бірінші  кезеңі  X  ғасырға  дейінгі 
кезеңді  қамтиды.  Әдеби  дамуда  ертерек  көзге  түскен 
ел  Франция  болды.  Өйткені  сол  кезеңнің  өзінде  онда 
феодализм толығымен жеңіске жеткен болатын.
Батыс  Еуропада  ХПІ  ғасырдың  өзінде  халықтық
жырлар  мен  діни  ой-пікірлердің  негізінде  үш  әдеби
ағым  пайда  болды.  Олар:  халық  әдебиеті  үлгілері,
клерикалық  әдебиет  және  феодалдық  рыцарьлық
әдебиет.  Бұларды  бір-бірінен  бөлек  деп  ойлаудың  өзі
артық болар,  керісінше олар бір-бірімен тығыз байла- 
ныста болды.
Рим  империясы VI  ғасырда  батыс және  шығыс бо- 
лып  екіге  бөлініп  кеткені  тарихтан  белгілі.  Шығыс 
Рим  батыс  Рим  құлаған  соң  да  баяғы  империяның

Әдебиеттің эстетикалъщ негіздері

жүктеу/скачать 8,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: