§ Негізінен  көру  әсері  өнердщ  кещспктік  түріне  жатса

120
Мэмбетов Жолдасбек
өнер  түрлерінің  элементтері  барынша  шеберлікпен 
үйлесімді қолданылып келеді.
Келесі бір өнер түрлерін алғашқы немесе түпнүсқа 
(первичные)  және  қайталама  немесе  орындаушылық 
(исполнительские) деп те бөліп жүрміз.  Мүның мәнісі 
сурет,  сәулет,  мүсін  онерін  қайта  көшіріп  жасаудың 
маңызы  жоқ,  ал  музыка,  театр,  эстрада,  цирк,  хо- 
реографияда  орындаушының  шеберлігі  көрермен, 
тыңдарман  арқылы  бағаланады.  Себебі  олар  біреу 
жасаған  өнерді  халыққа  өз  қабілеттері  мен  талантта- 
рын пайдалана отырып жеткізеді.
КЕЙБІР ӨНЕР ТҮРЛЕРІНІҢ ӨЗІНДІК 
ЕРЕКШЕЛІКТЕРІ
рбір  өнер  түріне  түбегейлі  талдау  жа-
эстетиканың  міндеті  емес  екенін 
жоғарыда айтқанбыз. Сондықтан да біз 
кейбір  өнер  түрлерінің  өзіндік  ерекшеліктеріне  ғана 
тоқталып өтеміз.
қүндылығы
пластикалық  онер  түрлері
ды)  ақиқат  шындықтағы  нақты  қүбылыстар  мен 
қатынастарды  бейнелеуімен  айқындалады.  Яғни,  реа- 
листік  бейнелеу өнері  айнала  қоршаған  әлемді  көшір- 
мейді,  көркем  бейнелейді  екен.  Сондықтан  да  біз 
бейнелеу  деген  сөздің  мәнін  терең  түсінуіміз  керек. 
Бейнелеудің  қүдіреттілігінің  өзі  сонда,  бізге  айнала 
қоршаған ортадағы күнделікті қүбылыстардың, әр алуан 
жағдайлардың, оқиғалар мен қым-қиғаш тартыстардың 
мәнін барынша терең түсініп, көрермен көкейіне барьш- 
ша жанды, ой салатындай мазмүнды етіп жеткізуінде.
Мысалы
Мүс

Әдебиеттің эстетикалъщ негіздері
121
кейіпкер  әрекет  ететін  ортаны,  жағдайды  көрсетуге 
қауқарсыз.  Кейіпкер  мінезі  негізінен  кейіпкер  бет 
әлпетін  шығармашылықпен  әрлеу,  қырлау,  бейнелеу 
арқылы  ашылады.  Бұл  жерде  шығармашылықпен 
бейнелеу  дегеніміз  оның  сыртқы  тұлғасын,  бет-жүзін 
барынша  әсем  кейіпте  корсету  емес,  ондай  дәстүр 
ертедегі  антикалық  дәуірде-ақ  өзінің  шырқау  биігіне 
шыққан болатын. Одан берідегі мүсін өнерінің тарихы 
адамның ішкі әлеміне енуімен, оның жан дүниесіндегі 
терең  психологиялық  құбылыстарды  танытуымен 
ерекшеленеді.  Қазіргі  мүсін  онеріндегі  басты  мақсат 
І   адамның  сырттайғы  болмыс-бітімі  емес,  оның  жан 
дүниесіндегі  терең  сезім  қатпарларын  көрсету,  түпкі
ашу
дамуына  баиланысты 
көрсету  тенденциясы
Реалистік  мүсін  онері  аллегориялық,  астарлау  тілше 
батыл  қадам  жасауда.  Мысалы,  Алматыдагы  мүсінші 
Шотаман  Уәлиханов  сомдаған  Шоқан  Уәлихановтың 
мүсінін алып қаралық. Иегін қолымен гіреп, ой үстінде 
тұрған  жас  жігіттің  болмысынан  «Халқымды  қайгіп 
азаттыққа жеткізем, қараңғылық шырмауынан қайтсем
танығандаи
боламыз.  Символика  мен аллегория шьшдықтың бетін 
көлегейлемейді, қайта оның мазмұнын тереңдете түседі.
Өнерде  коркем  әдебиетгің орны  ерекше.  «Әдебиет 
және онер» деп қосарлай айтуымыздың себебі сөз өнері 
көптеген басқа  өнер  түрлерінің алғашқы  негізі  болып 
саналады.  Әдебиет  басқа  өнер  түрлеріне  қарағанда 
өмір  құбылыстарын,  сол  өмірдегі  ақиқат  шындықты 
бейнелеп  көрсетуге  әлдеқайда  икемді,  адамның  ойы 
мен сезімін суреттеп жеткізу мүмкіндігі орасан зор.
Әдебиеттің  материалы  -   сөз.  Сөз  кез  келген  ойды,
идеяны  барынша  терең  де  толық 
Сондықтан  да  сөз  онері  —
  шығармадағы  автордың 
көзқарасын,  қаһармандардың  әр  алуан  ойлары  мен
сипаттай  алады.

122
Мэмбетов Жолдасбек
сезімдерін, іштейгі толғаныстарын айқын да анық бей- 
нелеп көрсетуге қабілетгі өнер саласы.
Сөзбен әдеби қаһармандар мен оқиғаларды көзбен 
көріп,  қолмен  ұстағандай  етіп  бейнелеуге  болады. 
М. Горкий «Жазушы суретті сөзбен салады» деп бекер 
айтпаса керек. 
і:
Әдебиеттің  күші  мен  мәнінің  өзі  -   сөздің  бейне- 
легіштік,  көркемдегіштік  қасиетіне,  оның  кез  кел- 
ген  оқиғаны  не  болмаса  құбылысты  эмоционалды, 
нақтылы  талдап  қорыта  алу  мүмкіндігіне,  өмірді 
тұтастай  қамтып  суреттей  алатын  қарымдылығына 
байланысты болып саналады.
Әрине,  сөз  өнерінің  мүмкіндігі  өте  жоғары,  бірақ 
шексіз  деп  айта  алмаймыз.  Ол  кез  келген  оқиғаны, 
құбылысты,  көңіл  күй  сипатын  көз  алдымызға 
елестеткенімен,  кино,  театр,  цирк  секілді  көрсете  ал- 
майды.  Адамның  эмоционалды  көңіл  күйлерінің 
тілмен айтып жеткізу мүмкін емес нәзік қырларын су- 
реттеуге  де  кейде  мүмкіндігі  жете  бермейді.  «Сөзбен 
адамның эмоционалды көңіл күйін суреттеу мүмкіндігі 
таусылған  жерден  музыка  басталады»  деген  сөз  театр 
мен кино өнерінде жиі қолданылатын тіркес.
Ал  музыканың  адам  көңіл  күйі  мен  эмоциясының 
барлық  терең  қатпарларын,  нәзік  ж үрек  дірілі  мен 
іштейгі  толғаныстарын,  олардың  қозғалысы  мен 
өзгерістерін бейнелеп көрсетуге құдірегі жетеді. Оның
адам  сезімі  мен  көңіл  күиіне  күшті  әсер  ететіндіп 
сондай,  санаулы  сәтте-ақ  адамның  ойы  мен  сезімі  бір 
арнада  тоғысып,  озге  бір  күйді  бастан  өткізгендей 
әсерде  қалдырады.  Музыканың  ерекше  қасиетінің  өзі 
сонда,  жалпы  адамдар  көңіліндегі  толғаныстар  мен 
қуаныш-қайғыны  бір  бағытқа  жинақтай  отырып,  әр 
тыңдаушының көңіл күйі мен сезіміне сай үн қосуында, 
адам  бойындағы  сөзбен  жеткізу  мүмкін  болмаған 
әсерді  барынша  айқын  бейнелеуінде.  Сондықтан  әр 
тыңдаушы  музыкадан  өзінің  ойы  мен  сезіміне,  көңіл

Әдебиеттін эстетикалык негіздері
 
123
күйіне  жақын  нәрсені  ғана  қабылдайды.  Мысалы, 
Қүрманғазының  «Сарыарқа»  күйін  тыңдағанда  біздің 
көз  алдымызға  кең  жазира  дала,  сондағы  еркін  өмір 
тынысы  елестейді.  Бірақ  оны  әрбір  жеке  тыңдарман 
өзінше елесгетеді, өзінше пайымдайды.
Бір  классикалық  сонатаны  тыңдаған  әр  түрлі  му- 
зыкатанушылар  оның  сюжеті  туралы  өз  пайымдау- 
лары  мен  түсініктерін  былайша  баяндаған  көрінеді. 
Біріншісі, өмірмен қош  айтысып бара жатқан қыздың 
зарын  естігенін  айтыпты,  екіншісі  -   қатты  дауыл 
сындырған  гүлдің  көз  алдына  елестегенін  баяндаса, 
ушіншісі  —
  лап  ете  қалған  қызуы  қатты  жалынның 
әлсіз  көбелекті  қалай  өз  қүшағына  орап  алғанын
байқағандығын жеткізіпті.
Қарап  отырсақ  үшеуінікі  де  дүрыс.  Үш  адамның 
айтқысы  келгені  де  бір  ғана  оқиғаның  желісі  екенін 
аңғарамыз. Сонда мүндағы негізгі мәселе не?
Олардың  үшеуі  де  бірінші  әдемі  бір  қүбылыстың 
бейбіт  жағдайда  өмір  сүргенін,  әсем  бір  қуанышты 
сезінгенін,  сосьш  оған  белгісіз  бір  қара  күштің  аралас- 
қаньга,  әсемдікті  трагедияға  айналдырғанын,  үлкен 
қайғы-қасіреттің орын алғанын нақты түсінген. Ал одан 
арғысын тәптіпггеп жеткізу музыканың мшдеті емес.
Музыкалық  образдың  негізін  интонация  қүрайды. 
Ол адамның сөйлеу интонациясынан да көрінеді, бірақ 
одан  әлдеқайда  терең де  кең,  әлдеқайда  жетілген  ды- 
бысгар  жүйесі.  Музыкалық образдылықтың  шыгу тегі
жоғары және ырғақты музыкалық дыбыстардыңжүйелі
үйымдасуына негізделген. Әр алуан дыбыстардың бір- 
бірімен  әсем  байланысуы,  әртүрлі  тембрде  бірін-бірі 
толықтырып, сан қилы  қозғалысқа түсуі, т.б.  адамның 
сезімі  мен  толғанысын  ғана  бейнелеп  қоймайды, 
суреткердің өмір туралы ойын, әр алуан қүбылысқа де-
ген көзқарасын да анықтап береді.
Бүл түрғыда  симфониялық және аспапты  (инстру-
ментальный) музыканың маңызы ерекше. Ондай музы-

124
Мәмбетов Жолдасбек
каны  бірден түсініп  қабылдау,  әрине  оңай  емес.  Бірақ 
адамзат  баласының  рухани  әлемінің  баюына,  оның 
азаматтық  болмысы  мен  эстетикалық  талғамының 
қалыптасуына, мәдениетінің өсуіне классикалық музы- 
каның әсері зор.
Музыканың  жанрлық  жүйесі  әр  түрлі.  Симфония, 
оратория,  опералық  ән,  би  және  марш   музыкала- 
ры,  театр  мен  кинофильмдерге  арналған  музыкалар, 
т.б.  Музыканы  бағдарламалық  (программную)  және 
бағдарламалық емес (не программную) деп бөлу де кең 
тараған.  Ол  негізінен  әдеби  мәтінге  қатыстылығы  мен 
қатыссыздығына байланысты.
Күнделікті  жалпы  халық  тыңдап  үйренген  жеңіл 
музыканың  да  адам  өміріндегі  орны  ерекше.  Жал- 
пы  жұртқа  қуаныш  сыйлайтын,  қабылдауға  жеңіл 
музыканың  бұл түрі  эстетикалық талғамның дамуына 
айтарлықтай  үлес  қосып  келеді.  Бірақ  жоғары  музы- 
калық талғам әрқашан да идеялық және эмоционалдық 
мазмұны терең, бейнелеу қабілеті жоғары классикалық 
музыканы  тыңдау  арқылы  қалыптасатынын  естен 
шығаруға болмайды. 
I
Қай өнер түрі болмасын оның дамуында жаңа мате- 
риалдардың  пайда  болуы  мен  игерілуі  маңызды  рөл 
атқарады.  Мысалы,  сәулет  өнері  жаңа  материалдар- 
сыз  бүгінгі  шыққан  биігіне  көтеріле  алмас  еді,  сол 
секілді  музыка  өнерінде  де  жаңа  аспаптар  мен  дыбыс 
күшейткіштердің өмірге келуі аталған өнер түрін жаңа 
бір  белеске  көтерді,  соны  сипатқа  ие  етті.  Бұл  мәңгі 
тоқталмайтын процесс.
Театр  мен кино синтетикалық өнер түріне жатады. 
Оларды  байланыстыратын  бір-біріне  ортақ  белгілері 
де көп. Мәселен, театр мен киноның әдеби негіздері де, 
қойылатын  музыкалары  мен  би  түрлері  де  бір-біріне 
ұқсас. Бірақ солай дей тұрғанмен де олардың өздеріне 
ғана тән ерекшеліктері бар.

Әдебиеттің эстетикалық негіздері
і
Театрдың  кинодан  басты  ерекшелш,  театрда 
көрермен  кинодағыдай  ең соңғы  нәтижемен  танысып 
қана  қоймайды,  онда  сол  оқиғаның  сюжетпен  өту 
(процесімен)  үдерісімен  тікелей  байланыста  болады. 
Театрда  көрермен  атығармашылыққа  тікелей  болма- 
са да  қатысушы  ретінде араласады.  Әрбір  сюжетті,  әр 
актердің  ойнау  шеберлігін,  режиссердің  түпкі  ойын, 
идеясын сол мезетте коріп, бағалайды. Ал кинода олай 
бола  бермейді.  Онда  корермен  шығармашылық  про- 
цестен  тыс  қалады.  Бірақ  театрға  қарағанда  киноның 
аудиторияны  қамту  мүмкіндігі  кең.  Өйткені  бүгін 
дүниеғе  келғен  киноның  аз  уақыттың  арасында  күллі 
әлемді  аралап  шыгуға  техникалық  мүмкіндігі  жетеді. 
Сонымен  қатар,  образ  сомдау  және  режиссерлік 
қойылым  түрғысынан  да  кино  театрға  қарағанда 
әлдеқайда түрақты болып келеді. Ал елдің әр түкпірінде
белплі
түрлі
алуан
Әрбір режиссер, әрбір актер өзі орындаған образға тек 
қана  өз  көзқарасы  түрғысынан  келетінін,  озі  таныған 
шындықты  ғана  жеткізуге  күш  салатынын  айтып
дәлелдеп жатудың өзі артық.
Мысалы,  Ж.  Шанин  қойған  М.  Әуезовгің  «Абай»
пьесасындағы
ал
сындағы
сер,  әр  актер  аталған  образды  бейнелеуге  өзі  таныған 
ақиқат шындық түрғысынан келуі -  заңдылық.
Телевидение театр мен киноға қарағанда әлдеқайда 
жас,  жаңа  өнер  түріне  жатады.  Соған  қарамастан
елестету
емес.  Ол  жер  шарын  түгел  қамтыған  ең  таралы- 
мы  мол  өнер  түрі  болып  саналады.  Бүгінгі  адамзат 
баласының  біраз  уақыты  теледидар  алдында  өтегіні 
ешкімге  қүпия  емес.  Ол  әр  алуан  өмір  қүбылыстары

126 
Мэмбетов Жолдасбек
мен өнер түрлері туралы маңызды ақпараттарды жыл-
дам жеткізу жағынан да оәрінен оқ ооиы озық тұрады. 
Онда  театрдың,  киноның,  эстраданың  элементтері
оолғанымен,  әрекетті  сол  минутында  жеткізуімен, 
көрерменге тікелей әсер етуімен, ақпараттарьшың нақ- 
тылығымен және театрға қарағанда көрерменмен жеке 
қатынаста  болуымен  ерекшеленеді.  Телевидение  жал- 
пы  халықпен  бір  мезгілде,  сонымен  қатар  әрбір  жеке 
тұлғамен  жеке-жеке  қатынасқа  түсуге  қабілетті  өнер 
түрі. 
І
Өнердің түрлері өзінше ерекше құбылыс бола тұра, 
олар ылғи да бір-бірімен әрдайым араласып, қосылып, 
бірін-бірі толықтырып жатады.
ӨНЕРДІҢ ҚОҒАМДЫҚ ӨМІРДЕГІ 
РӨЛІ
үниені 
танудың 
ерекше 
формасы 
ретінде  пайда  бола  отырып,  адам  се- 
зімі  мен  оны  бейнелеуде,  қоғамның 
қажеттілігін  қанағаттандыру  құралы  ре-
тінде
әрдаиым  кеңеитумен  және  қоғамның  әлеуметтік дам- 
уына әсер ету белсенділігін күш ейіумен келеді.  Ол қо- 
ғамға әр қырынан қызмет етуден жалыққан емес.
Өнер  -  омірді  танудың  бір  жолы.  Көркем  әдебиетгі 
оқи  отырып,  кино немесе театр  өнерін тамашалай оты- 
рып,  сурет  өнерінің  мазмұньша  үңіле  отырып  өзімізге 
бейтаныс  халықтардьщ  өмірімен  танысамыз,  олардан 
қаншама  ғибраты  мол  өнеге үйреніп жатамыз.  Әсіресе, 
өнердің  адам  баласының  рухани  өмірін  бейнелеудегі, 
оны танытып, насихаттау жолындағы рөлі ерекше. Өнер 
халық пен халықты жақындастырады, олардьщ бірін-бірі 
жете тануына, бірімен-бірінің араласуына жол ашады.

Өнер  -   адамдардың  бір-бірімен  араласуының 
;  маңызды  құралы.  Кез  кедген  суреткер  өз  шығармасы 
|і арқылы адамдармен ой бөліседі, сезім сырын ақтарып 
I  сырласады, іштегі толғанысын ортаға салады. Көптеген 
өнердің  түрлері  үшін  олардың  қай  тілде  сөйлегені, 
қай  ұлттың  өкілі  болғаны да  маңызды  емес.  Мысалы,
музыкаға аудармашының керегі жоқ.
Эстетикалық  рахатгану  сезімінің  де  негізгі  көзі  -  
өнер екендігі  мойындалған  шындық.  Адамның өнерге 
мойын  бұруының  астарында  да  эстетикалық  ләззат 
алуға  деген  құштарлық  жатқанын  бәріміз  бірдей
аңғара бермейміз.
Кейбір  өнер  түрлерінің  адамның  пайдалы  қажет-
тілігін  өтеуге  байланысты  туғаньш  жоғарыда  айтқан
болатьшбыз.  Бүгінде  ондай  өнер  түрлерінің  кең  қанат
жайып,  көбейіп  бара  жатқанынан  да  хабардармыз.
Ежелгі  Грекияда  музыканы  емдеу  ісіне  пайдаланғаны
туралы  деректер  сақталған.  Мұны  қазақта  күні  бүгінге
дейін  сақталып  келген  бақсылардың  қобызбен  ем-
деу  әдісгерінен  де  айқын  қөруімізге  болады.  Дамыған
ғылым  бұл  әдістің  адамға  пайдалы  әсері  барын  жоққа
шығармайды.  Кейбір  өндіріс  орындарында  музыканы
еңбек  өнімділігін  арттыру  үшін  де  кеңінен  қолданады
екен.  Ал  атақты  Жамбыл  атамыздың  «Ленинградтық
өренім»  деген  өлеңінің  жау  қоршауьшда  қалған  қала
тұрғындарына қалай әсер еткені туралы естеліктер мен
нақты деректі құжаттарды қазір де тауып окуға болады.
Мұнан  шығатын  қорытынды  өнердің  түрлері
қаншалықты  көп  және  атқаратын  қызметі  әр  алуан
болса-дағы  оның  басты  міндеті  біреу  ғана  екен,  ол  -
адам  тәрбиесі,  жеке  тұлғаны  қалыптастыру  болып
табылады.  Өнердің  жетекші  қоғамдық  қызметінің  өзі
-   оның  тәрбиелеу  құралы  болуында.  Орыстың  клас-
сик жазушысы Ф. Достоевский  эстетиканың тәрбиелік
мәні  туралы:  «Мен  нағыз  адамгершілік  күшке,  айқын
эстетикалық  сипаты  бар  әсерге  о  бастан-ақ  сенетін
I 
Әдебиеттің эстетикалык; негіздері
________ 127

128 
Мәмбетов Жолдасбек
едім.  Адамның  алған  әсері  тамшыдан  құралғандай 
аз-аздап  жинақтала  келіп  жолындағы  күллі  кедергіні 
тесіп өтеді, сөйтіп жүректің тереңіне бойлайды, дұрыс 
адам қалыптастырады», -  деген екен. Осы айтылған екі 
ауыз сөзде үлкен шындық жатыр.
Өнер  шығармаларындағы  кез  келген  өмір  құ- 
былыстары  мен  үдерістері  мейлі  қандай  идеялық- 
эстетикалық  бағаға  лайық  болса-дағы,  өнер  адамды 
жан-жақты  қалыптастыруға  қабілетті.  Ол  оның  сая- 
си,  адамгершілік және  эстетикалық  көзқарасына  әсер 
етеді. Өнердің негізгі мәні -  оның адамға эстетикалық- 
имандылық  тұрғыдан  әсер  етуінде.  Себебі  өнердің 
өзі  өмір  құбылыстары  мен  оның  сан  алуан  қырларын 
адамгершілік-эстетикалық  сипаты  жағынан  бағалап, 
сараптайды.  Жеке  адамның  эстетикалық-имандылық 
жағынан  қалыптасуының  өзі  оның  эстетикалық  сезімі 
мен  шығармашылық  қабілетінің  дамып,  жетілуі 
арқылы жүзеге асады.
Жеке  адамды  тәрбиелеп,  қалыптастыру  арқылы 
өнер тарихи  үдеріске  ықпал  ететін бұқаралық сананы 
қалыптастырады. 
йЯ
Әрине,  адамды  тек  қана  өнер  тәрбиелейді  десек 
қателескен  болар  едік.  Бұл  күрделі  мәселеде  өмірдің 
және  де  басқа  қоғамдық  сана  түрлерінің  әсері  бар 
екенін жоққа шығара алмаймыз. Өмір тәжірибесі деген 
ұғым  бар.  Адам  тәрбиесінде  бұл  мәселені  өнер  аттап 
өте  алмайды.  Оның тәрбиелік ролі  бәрінен де жоғары 
тұрады.  Сол  секілді  адам  тәрбиесінде  маңызды  мәнге 
ие  спорт,  ғылым,  дін,  т.б.  тәрбие  құралдарын  ұмыт 
қалдыра алмаймыз.

Әдебиеттің эстетикалық негіздері
 
129
КӨРКЕМ ШЫҒАРМАШЫЛЫҚ ЖӘНЕ 
Д ҮНИЕТ АНЫМ
С
уреткер  еркіндігі  дегеніміз  —
  әрбір 
өнер''иесінің  қогамның  алға  қарай  дам- 
уына  ықпал  ететін  өзінің  көзі  жет- 
кен  нақты  ойды,  жүрек  түкпіріндегі  идеяны  жеткізе 
алуы,  өз  сенімін  қорғай  алуы.  Ал  сенім  қаламгердің 
дүниетанымымен тікелей қатысты нәрсе. Қалыптасқан 
дүниетанымсыз  орелі  ой  мен  терең  идеяның  тууы 
мүмкін  емес.  Дүниетаным  -   суреткердің  ақиқат 
шындық туралы,  қоғамдық  өмір  мен  оның  мәні тура- 
лы,  жеке  адам  туралы,  оның  бүл  өмірдегі  орны  мен 
рөлі туралы пайым-түсінігі, көзқарастар жиынтығы.
Суреткер  шығармашылығындағы  дүниетанымның
рөлі қандай?
Көркем  шығарма  туралы  ой ұшығының  пайда  бо- 
луынан бастап оның толықтай өнер дүниесіне айналу- 
ына  дейінгі  шығармашылық  үдерістің  табысқа  жетуі 
көптеген  жайттармен  гікелей  байланысты.  Соның 
ішіндегі басты қажеттіліктің бірі -  суреткер таланты.
Талантсыз  нағыз  онер  туындысын  жасау  мүмкін 
емес. Кез келген нақты онер түрінің немесе жанрының 
заңдылығын  игеруде,  тілін  табуда,  материалын  пай- 
далануда  шеберлікгің мәні  зор.  Шеберлікгің алғашқы 
негізі 
қоғамдық 
тәжірибеде 
жатқанын 
мұның 
алдындағы  тарауларда  айтқанбыз.  Қандай  талантты 
суреткер болмасьш өмірден үйренбей, халықтан тәлім 
алмай мазмұнды шығарма жасай алмақемес. Суреткер 
бойында  таланттың  болуы  оған  өмірлік  тәжірибеден 
үйренуге  жол  ашады,  ал  өмір  өз  кезегінде  талантты 
байытып, оның шығармашылық қиялын ұштай түседі, 
шабытын оятады,  суреткердің субъективгі әлемін алу- 
ан  сезімдермен  байытады,  жаңа  ой,  тың  бояулармен
тол ықтырады.

130 
Мэмбетов Жолдасбек
Суреткер  дүниетанымы  оның  өмірге  деген  көз-  і 
қарасын  айқындайды,  оның  өмірлік  тәжірибесінің  | 
қалыптасып,  өзі  тудырған  шығармасын  идеялық-  | 
эстетикалық  тұрғыдан  бағалауына  ықпал  етеді.  Ав-  | 
тордың  түпкі  ойын  өз  шығармасына  көшіруге  көмек-  : 
теседі. 
%
  1
Әрине, суреткер дүниетанымы мен өмірлік тәжіри-  I
бесіәрдайымтепе-теңболабермейді.Өміртәжірибесінің  !
қалыптасуына тек бір жақты дүниетаным ғана әсер етіп  |
қоймайды,  керісінше  дүниетанымның  қалыптасуына  |
өмірлік  тәжірибе  әлдеқайда  белсендірек,  әлдеқайда  1
көбірек әсер  ететінін жоққа  шығара  алмаймыз.  Кейде  і
тіпті  өмірлік  тәжірибе  қалыптасқан  дүниетанымның  I
өзін  өзгертіп  жіберуі  мүмкін.  Бірақ  қалай  десек  те 
суреткердің бірдеңені үнатуы немесе үнатпауы тікелей 
дүниетанымға байланысты болып келеді. Осыдан келіп 
шығармашылық  үдеріс,  көркем  шығармашылықтьщ 
нәтижесіне қатысты авторлық дүниетанымның орасан  | 
зор маңызы бар екенін аңгарамыз.
Егер  суреткер  дүниетанымын  ескермеген  болсақ, 
XVII ғасырдағы классицизм өнерінің ерекшелігін түсін- 
діре алмаған болар едік. Олардың тек қана  ақсүйектер 
айналасын  шығармаларына  арқау  етуінің  сырын 
түсіну  үшін  сол  кездегі  авторлардың  қоғамды,  өмірді 
тану  ерекшелігін,  олар  мүрат  түтқан  идеалды  нақты 
пайымдағанымыз  жөн.  Сонда  ғана  біз  сол  түстағы 
шығармашылық үдеріске нақты баға бере аламыз.
Сол  сияқты  қазақ әдебиетіндегі ХУ-ХУШ  ғғ.  жырау- 
лар  поэзиясына  барлау  жасап  көрелікші.  Олардың 
сөзді  ойнаіу,  ойды  образбен  бейнелеп  жеткізу  шебер- 
лігі  жағынан  ешбір  кемдік  таба  алмаймыз.  Бірақ  қа- 
зіргі  поэзиядағыдай  нәзіктік,  адамның  сезім  сыры- 
на  терең  үңілу  көп  кездесе  бермейді.  Оны  айтасыз, 
жыраулар  поэзиясынан  ғашықтық,  махаббат  тақы- 
рыбына  арналған  жырдың  өзін  таба  алмаймыз.  Неге?

Әдебиеттің эстетикалык негіздері
I  Себебі  бұл  сол  кездегі  заманға,  сол  қоғамда  қалып-
*
жиынтығына
танымына  тікелей  байланысгы.  Сондықтан  XIX  ғасыр- 
дағы  зар  заман  ақындарының  өз  заманына,  сол  кезде
қалыптасқан  саяси-әлеуметтік  жағдайларға  орай  өзде- 
ріне  ғана  тән  дүниеганымы  болғанын,  жиырмасыншы 
ғасыр  басындағы  демократ  ақьш-жазушылардьщ  өз 
дүниетанымдары болғанын теріске шығара алмаймыз.
Жыраулар  поэзиясында  отан  қорғау,  ерлікті 
дәріптеу,  батырға  тән  мәрт  мінезді  сомдау  бас- 
ты  мақсатқа  айналған,  ал  жеке  адамның  сезім
шырғалаңын  суреттеу,  ғашықтықты  жырлау,  әиел 
сұлулығына  бас  ію  ол  кездегі  батырлар  үшін  өз 
намысын  таптау,  әлсіздік  ретінде  бағаланған.  Оны 
«Қобыланды  батыр»  жырындағы  Қобыландының 
Қараман құрдасы айтқан:
Әр талапқа шығарда 
Қатынға ақыл салған соң,
Асыл туған Қобыланды 
Қатынның тілін алған соң,
Неше батыр болса да,
Басында билік жоқ адам,
Арыстан туған құрдасжан 
Ол -
 қатын емей немене -
деген  сөзіне  намыстанып  Құртқаны  шауып  тастай 
жаздаған әрекетінен де аңғаруға болады [39.36 б.].
Сол секілді «Ер Т арғын» жырында Т арғын Ақжүнісп 
алып қашып бара жатқанда соңынан қуып жеткен Қарт
Қожаққа Ер Тарғын:
Жасы үлкен ағам -  деп,
Ақ сақалды бабам -  деп 
Тарғындайын бөріңіз 
Әлгі келген қартыңа
Иіліп сәлем береді [40.114 б.].

жүктеу/скачать 8,36 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: