К. Жаңабеков Г. К. Жаңабекова Жануарлар морфологиясы жəне латын терминологиясы
жүктеу/скачать 3,09 Mb.
|
ÐоÑÑологиÑ-emirsaba.org
| Көбею мүшелерінің дамуы. Жануарлардың көбею мүшелері ата
тектерінің тіршілік ету ортасына байланысты, филогенезде күрделі де ұзақ тарихи даму сатыларынан өткен. Мұхит суында алғаш пайда болған біржасушалы қарапайым жəндіктер, тек тікелей бөліну арқылы көбейген. Оларда арнайы көбею мүшелері болмаған. Көбеюдің мұндай түрін жыныссыз көбею — деп атайды. Дене құрылысының күрделенуіне байланысты жануарлар организмдерінде көбею процесін іс жүзіне асыратын маманданған арнайы жасушалар — жыныс жасушалары (клеткалары) пайда болды. Жыныс жасушалары мөлшері мен пішініне байланысты, ірі жыныс жасушалары макрогаметалар жəне майда
жасушалары
жануарлар денелерінде пісіп жетілген макрогамета мен микрогамета бір-бірімен қосылып, нəтижесінде жаңа ұрық пайда болады. Бұл процесті ұрықтану -деп атайды. Макрогамета жəне микрогаметаның қосылуынан пайда болған біржасушалы ұрық зигота — деп аталынады. Біржасушалы организм — зиготадан гидраның жаңа дарағы өсіп жетіледі. Ал гидра организміндегі жыныссыз көбею ересек жəндіктерде жүреді. Жыныссыз көбею кезінде, гидра денесінің көпжасушалы бір бөлігі организмнен бөлініп, бөлектенген бөліктен басқа жаңа гидра организмі өсіп жетіледі. Демек, жəндіктердегі жыныссыз көбеюдің бұл түрі, өсімдік организмдеріне тəн вегетативті көбею сипатында жүреді. Филогенездің алғашқы кезеңдерінде, құрылысы қарапайым көпжасушалы жəндіктерде макрогаметалар мен микрогаметалар бір организмде пісіп жетіледі. Бұндай организмдерді гермафродиттер (қызтеке) — деп атайды. Филогенездің келесі кезеңдерінде жануарлар дүниесінде дара жынысты жəндіктер пайда болды. Жеке бір организмде макрогаметалар, ал екінші организмде микрогаметалар дамып жетілді. Бұл жануарлар дүниесі дамуындағы үлкен прогресс араморфоз еді. Жаңа организмдердің дамуы тек жеке дара организмдерде пісіп жетілген макрогаметалар мен микрогаметалардың қосылып
кейін ғана басталды. Ұрықтанудан пайда болған жаңа организмге тəн қасиеттер жеке дара екі организмнің тұқым қуалау қасиеттерінің өзара əрекеттесуі нəтижесінде, жаңа сипатта түзілді. Бірақ, айта кету керек, жануарлар дүниесіндегі дамудың сол дəуірдегі кезеңдерінде, көпжасушалы қарапайым жəндіктер денелерінде гаметалар дамып пісіп жетілетін арнайы маманданған көбею мүшелері болмаған. 337
жануарлар организмдерінің дене көлемі ұлғайып, оның құрылысы құрделенеді. Осыған байланысты гаметалар жануарлар денесінің белгілі бір бөліктерінде жетіліп, арнайы маманданған мүшелерде бөліну арқылы көбейіп, пісіп жетіле бастайды. Гаметалардың көбею процесі жүретін дене мүшелерін гонадалар — деп атайды. Бастапқы кезде гонадалар дененің сыртқы бетіне жақын орналасып, пісіп жетілген гаметалар олардың жарылуы нəтижесінде сыртқы ортаға шығып отырды. Кейінірек, жануарлар организмдерінде екінші дене қуыстарының пайда болуына байланысты, гонадалар сол екінші дене қуысы кабырғасында жинақталып, олардағы пісіп жетілген гаметалар арнайы өзектер арқылы сыртқа шығарылып отырды. Кейбір жəндіктерде гонадалардың шығару өзектері зəр шығару өзектерімен бірге дамып жетілді. Жануарлар организмдерінің одан əрі күрделенуіне байланысты, денеде гаметалар дамитын құрылысы күрделі арнайы мүшелер жетіледі. Макрогаметалар, яғни жұмыртқа жасушасы дамып жетілетін мүше жүктеу/скачать 3,09 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|