«Каждый этнос в каждую историческую эпоху имеет свой антропонимикон реестр личных имен.»
жүктеу/скачать 47,75 Kb.
|
ККСОНга макала
|
ТҮРКІ ФРАЗЕОЛОГИЗМДЕРІНДЕГІ АНТРОПОНИМДЕР Қазіргі кезде фразеологизмдердің теориялық мәселелері шешімін тапқан кезеңде енді оларды халықтың тарихымен, танымымен астастыра зерттеуге деген қызығушылық артып отыр. Осымен байланысты тіл білімінде өз алдына ономастикалық фразеология саласын қалыптасуда. Бұл сала қазірге кең зерттеле қоймаған жас саланың бірі болып табылады. Соған қарамастан орыс ғалымдары және тағы басқа шетелдік ғалымдар бұл мәселеге бұрыннан ақ назар аударып келгенін байқауымызға болады. Әсіресе бұл салада туыс емес тілдердің фразеологизмдерін салыстыра зерттеуге біршама жақсы көңіл бөлінгені байқалады. Айталық, неміс және украин тілдерінің ономастикалық фразеологизмдерін Н.Л.Кудина деген ғалым салыстыра зерттесе, ағылшын және орыс тіліндегі осы мәселені В.А.Мендельсон, француз және орыс тілдеріндегі ономастикалық фразеологизмдерді Н.В. Абрамова секілді ғалымдар жан жақты зерттеп көзге түсті. Түркітану саласында да онамастикалық фразеологизмдер негізінен туыс емес тілдерді салыстыру бағытында зерттелген. Бұл салада Мысалы, Э.М. Саитова башқұрт тілін орыс және неміс тілдерімен салыстырып зерттесе, (2007), Г.Ф. Саттарова, З.М. Раемгужина башқұрт фразеологизмдерін әлемнің тілдік бейнесі тұрғысынан салыстыра зерттейді. Өкінішке орай түркі онамастикалық фразеологизмдерін туыстас тілдердің материалында салыстыра зерттеу жоқтың қасы. Бұл бағытта түркі тілдерінің фразеологизмдерін салыстыра зерттеп жүрген Қ.С.Қалыбаеваның зерттеулерінде кездеседі. Сол сияқты З.А.Биктагирова, Г.С.Хазиевалардың татар және түрік тілдеріндегі онамастикалық фразеологизмдерді салыстыра зерттеген мақалалары бар. Жалпы құрамында антропонимдер кездесетін фразеологизмдер халық жадынан мықтап орын алған жеке тұлғаларға қатысты қалыптасқан тұрақты сөз тіркестері болғандықтан олар да халық тарихынан сыр шертеді. «Каждый этнос в каждую историческую эпоху имеет свой антропонимикон – реестр личных имен.»[1, с. 36]. Түркі антропонимдерінің мақал мәтелдер мен фразеологизмдердің құрамында сақиталуы негізінен халық санасында сақталған белгілі бір тарихи оқиғаларға байланысты болып келеді. Соның бірі халық, ұлт атауларына қатысты. Мысалы қазақ тілінде «қытай қорған болу», «татар бар жерде қатер бар» секілді оралымдардың құрамындағы тарихи ақпараттарды көпшілік біле бермейді. Мұндағы «қытай қорған болу» ұлы қытай қорғанының салынуымен байланысты қалыптасып, бүгінде жауласу, араласпау мағынасында образды түрде қолданылады. Ал «татар бар жерде қатер бар» фразеологизміндегі татар атауы қазіргі татар ұлтына қатысы жоқ болса керек. Бұл оралымның қалыптасуы сонау моңғол-татар шапқыншылығымен байланысты болса керек. Мысалы ноғай тілінде «Казак шыгув» деген фразеологизм кездеседі. Беретін мағынасы үй жайын тастап, еркіндікке шығып кету деген ұғымды береді деп көрсетілген ноғай сөздігінде. Радловтың сөздігінде қазақ сөзі жайлы мынадай мәлімет берілген: « Слово "казак" на тюркских языках объясняется как человек вольный, независимый, уходящий со своей родины на заработки» (Радлов. 1899. С. 364; Милых. 1949. С. 249). Р.Х.Кереитов мұндағы қазақ этнонимін казачествомен байланыстырады. Патшалы Ресей кезеңінде жайылымдық жер үшін болған тартыстарда жеңіліс тапқан қара халық үй жайын тастап босқынға айналғандарды қазаққа шығушылар деп атаған деген мәлімет келтіреді. Қазақ тілінің өзінде жалпы жер су атауларында Қазақстан территориясының аймақтарына берілген сипатын тануымызға болады. Мысалы, «Сыр елі-жыр елі», "Арқаға барсаң әншімін деме, түстікке барсаң бишімін деме, батысқа барсаң күйшімін деме" оралымдарында осы аймақ халықтарын танып білуге қатысты мол ақпараттар жатыр. Тарихи тұлғалар:Татар тілінде: Мамай (дынъ) йыры. Әлдеқайда арзан, әлдеқайда жеңіл, жақсырақ деген мағынада айтылады. .Эскиликтен авылларымызда аяк басып юргисиз вакытлар да болганын эске алсак, онынъ янында мунавы «мамай йыры» дер эдим. КО, АК, 102 Башқұрт тілінде: мамай* зам аны (заманында). Әллә ҡасан, бик күптәнғе. М амай заманында булғанды һөйләйһең, син.: Нух заманы, хан заманы. [*Мамай — Алтын Урҙа дәүләте ханының исеме.] (344 иУраксин) Башқұрт тілінде: Топ атаһы – Майғы би «Басты әкесі Майқы би» (Шыңғыс ханның жақын серігі). Башқұрттарға шамадан тыс салық салған Андрей Жихарев патша әкімшілігінің Уфа округі кеңсесіндегі өкілі (18 ғ. басы) Андрей ҡаҙнахының «Андреев қазынасы» (мағынасы бойынша) есімімен байланысты. сарқылмайтын қаражат көзі) [13, б. 421]. Татар тілінде: Әндір қазнасы - жарық. Андреев қазынасы – (ауызша) шексіз байлық; түпсіз бөшке (Ресей қазынасы); Татар тілінде ПҰ-да ең көп қолданылатын дәстүрлі, танымал атаулар - Гали және Вали (10 ПУ-ден астам). Вəли үз эшендə, Гали үз эшендə букв. Уәли өз жұмысында, Ғали өз алдына, әркім өз ісімен айналысады, ешкім ешкімді ойламайды Гали Вəлигə, Вəли Галигə аудара (сылтый) - ; Гали бүркен Вəлигə, Вəли бүркен Галигə (кидерү) « ; Галигə дуслыктан түгел, Могавиягə дошманлыктан - торна Вəли – букв. Вали-журавль; Бір қызық жері бұл атаулар түрік тілі оралымдарында Әли, Вели түрінде да жиі ұшырасады екен. Мысалы: Ali'nin borcunu Veli'den sorulmaz (лит. Әлидің қарызы Уәлиден талап етілмейді). Ali dost Veli dost tekkede kaldı bizim eski post ( екеуі де Әли дос, Уәли де дос, бұрынғы шейх лауазымымыз теккеде қалды); Ali'ye yedik Veli'ye düdük (лит. екеуі де Әли жынды, ал Вали, әр ренжіген жынды). Ali'nin külahını Veli'ye Veli'nin külahını Ali'ye giydirir (Әлидің тымағын Уәлиге кигіз, Уәлидің тымағын Әлиге кигіз). Ali'ye yedik Veli'ye düdük (Әли үшін - тамақ, ал Вали үшін - ысқырық). Бұл мақал қажеттілікке жұмсалған ақша туралы айтады. Бірнеше мысал ретінде дінмен, наныммен байланысты атауларды көрсететін паромемиялар да бар. Мысалы, шығыс (мұсылмандық) әлеміне белгілі болған пайғамбардың / әулие (әулиә) Хызыр Ілияс есімі башқұрт тілінде Сәуірден алтыһында Хызыр Ілияс ҡамсығын һелтәй 'Алтыншы сәуірде Хызыр Ілияс қамшымен толқындар' деген сеніммен байланысты. бұл күні қардың қатты еруі байқалады) [2, б. 449]. Әжәлең тапҡан Лоҡманға әжәле мең жылға миһләт бірған «Өлім тапқан Лұқманға өлім мың жыл мезгіл берді» деген сөз діни сипаттағы аңызға айналған ойлармен байланысты болса керек. Дакянустың байлығы - Бай Дакянустың ертегі байлығы туралы ескі татар әңгімесінен. Бұл – өлшеусіз байлықтың, қазынаның аты; Галиəкбəр кантуры, Ғалиакбердің кеңсесі - күдік тудыратын, алдаумен, алаяқтықпен айналысатын немесе жеңіл-желпі іспен айналысатын ұйым. Башқұрт тілінде: Паремикалық қорда жалқы есім күнтізбелік күннің орнына келетін мақал-мәтелдер (екінші антропонимдер-метонимдер) кездеседі. Олардың ішінде Аҡман-Тоқман – алты көн, алтығы ла ҡаты көн ‘Ақман-Тоқман – [бар болғаны] алты күн, алтауы да суық емес’ (Ақман-Тоқман – наурыздың күшті борандарының аты) белгісі ретінде қабылданады. ең алдымен ұлттық белгі. Башқұрттар мен орыстардың тығыз байланысы нәтижесінде башқұрт тіліне әулие есімдерімен байланысты антропонимдер кіретін мақал-мәтелдер енген: Питрау үтте - йәй үтте «Петров [күн] өтті – жаз өтті» (б. ескі стиль, Петровтың күні маусым айының ортасы); Pokrov ette - kysh ette ‘ Покроу (боқырау) келді – қыс келді’ (Қорғау күні – 1 қазан, ескі стиль); Микула [Никола] етмәй йәй булмай, Микула етмәй ҡыш булмай 'Никола келгенше, жаз жоқ, Никола келгенше, қыс жоқ' (Николин күні – 9 мамыр, 6 қазан, ескі стиль бойынша да) [2 , б. 229, 449] Ғаламдық метафорация арқылы жасалған фразеологиялық бірліктерде күнделікті, мифологиялық немесе тарихи сипаттағы белгілі бір жағдай қайта қарауға ұшырайды, яғни қайта қарау тұтастай алғанда бүкіл айналымды қамтиды, мысалы, ағылшын. Филипптің мас Филиппке өтініші - біреуден сұрау. өзінің ойланбаған шешімін қайта қарауға; орыс Назареттен жақсы нәрсе келе ала ма? - ақылға қонымды ештеңе күтпейтін адам туралы; тат. Җамали bei bik yumart, мына генерал шаршады; әріптер. Жамали бай өте жомарт, иті ғана зұлым [Жамали бай жұма сайын садақа тарататынын жар салып, итін кедейлерге босатып жіберіп, олар кірмес үшін] [Исәнбат 1967: 770]; Зариф коймак яратмы – ұялшақ адам туралы. Гыйбадланып йори – қалада біраз тұрған соң өзін қала адамы деп шешкен, шын мәнінде сыртқы түрі ғана өзгергенімен, болмысы сол күйінде қалған мақтаншақ, бос адам, ауылдың тумасы туралы; Тугыры Тукай – тура адам. жүктеу/скачать 47,75 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|