Казақ тілі терминдерінің салалық гылыми түсіндірме создіктерінің топтамасы Қазақстан

ЗЛУ  ------------------------------  
5
лармен  санаспай,  өз  есебі  түгел  болуы 
үшін  түрлі  айлаларға  —  алдауға,  жалған 
мағлүматгы  пайдалануға,  шамасы жеткен 
түста  өктемдікке,  безбүйректікке  баруы- 
нан көрініс береді. 3. адам тікелей жауапка
тартылатын қ ү қ ы қ  нормаларын бүзбайды,
қүқы қты   сақтай  отырып,  айла-ш арғы- 
ларды ң  м эрттікке  ж атпайты н,  қораш , 
пасық түрлерін пайдалана отырып әрекет 
етеді.  Залы м ды қты ң  себебі:  тәрбиенің 
кемшіндігі,  қарым-қатынас  мәдениетінің 
тө м ен д ігі,  д ем о к р ати зм н ің   ж оқты ғы , 
адамның  жалпы  жеке  бас  мәдениетінің 
төмендігі.
ЗАУЫҚ (Желаиие)  — адамның белгілі 
бір қажетгігін қанағаттандыруга үмтылуы. 
Ол  қажеттіктер  материалдық,  физиоло- 
гиялы қ  нем есе  рухани  сипатта  болуы 
м үм кін.  Егер  адам  автомобиль,  сәнді 
киім,  үй не озіне пайдалы зат сатып алуға 
немесе  өзге  жолдармен соларға ие  болуға 
тырысса, онда 3. материалдық болады. Ас 
ішу  нем есе  үйы қтау,  ф и зиологиялы қ 
зауыққа мысал болады. Ал адамның руха- 
ни зауқы алуан түрлі:  ғылымды меңгеру, 
м о д е н и е т   ж е т іс т ік т е р ін   п а й д а л а н у , 
к ер к ем ө н ер м ен   ай н алы су,  ш ы ғарм а- 
ш ы лы қ  жүмыспен  айналысу  жоне  т.б. 
Рухани  3.  адамның жан  дүниесін  -   сезім 
олемін,  махаббатын,  адамгерш ілік-мо- 
ральдық  қағидаларды  орындауға  тыры- 
суын,  атаққа  үмтылуын,  ерлікке  тыры- 
суын  қамтиды.
З Ә Б ІР   —  ө зген ің   м үддесіне  зи я н  
келтіру  жолымен  өз  мүддесін  қанағат- 
таңдыру бағьггында орекет етуцен корініс 
беретін психологиялық келеңсіз қүбылыс. 
3.  материалдык.  ж эне  рухани  мазмүнда 
к ө р ін іс   беруі  м ү м к ін .  М атер и ал д ы қ  
мазмүндагы зөбірге біреудің материалдық 
игіліпн  (затьга,  үйін,  автөмөбилін,  ақша- 
сын және т.б.)  күшпен  немесе  алдап  алу, 
қөрқы ты п  алу  жатады.  Рухани  зөбірдің 
түрлері де көп. Оларға адамды балағатгау, 
онъщ арьгаа тию, намысын қорлау, қадірін 
түсіру,  сезімін  сыйламау,  тіл  тигізу,  көп- 
ш ілік  алдында  беделін  түсіру  сияқты  
әрекеттер жатады. 
!' 
1
ЗӘ БІРШ І  —  зәбірлеуші  адам.
ЗӘУЗАТ  —  адам ны ң  өз  кіндігінен 
өсіп-өрбіген  үрпағы.  Қ азақ үғымында  өл 
жеті  буынға  дейінгі  үрпақтардың  жиьга- 
тығын  білдіреді.  Сонда  нақты  адамның 
зоузатына  оны ң  баласы,  немересі,  шөбе- 
ресі, шөпшегі, туажаты, жүрағаты жатады. 
Зөузатгың психологиясы оған енетін жеке 
адамдардың бір-біріне туыстық байланыс- 
тары ны ң  бар  екенін  сезуімен  ерекше- 
ленеді.  3.  қүрамына  енетіндерде туыстық 
сана  басым  болады.  Сондықтан  олардьің 
арасында  үйленуге  рүқсат етілмейді,  бір- 
бірін  туыс  деп  қорғауға,  кам қорлы кқа 
алуға дайын түрады .'ч 
’  :
З Е Й ІН   (В н и м ан и е)  —  ад ам н ы ң  
санасы ны ң  айналадағы  объектілердің, 
болып  жатқан  қүбылыстар  мен  проңес- 
тердің ішінен керекгісін бөліп алып, сөлар- 
ға  түрақталуы.  3.  салатьга  зат,  қүбылыс 
немесе  прөцесс,  одетге,  адамның  көсіби 
қызметіне қатысты  бөлуы  мүмкін немесе 
адам белгілі бір тапсырмамен жүрсе, сөған 
қатысы барға адам зейін аударады.  Мыс., 
жүргізуші  үнем іеавтөмөбильге,  жөлдың 
күйіне зейінйГЩ арьш жүреді. Он жастағы 
балаға аяқкиім сатып алуды мақсат еткен 
адам дүкенде төлып түрған өзге тауарларга 
көңіл  аудармай,  баланың  аяқкиімін  ғана 
қарап шығады.  Шығармашылық жүмыста 
белгілі  бір  өбъектіге  зейін  қөя  білудің 
маңызы зөр, өл абстракты зертгеуде жақсы 
нөтиж е  береді.  Үлы  ж азуш ы лар  мен 
ғалымдар  көздеріне  түскеннің  бөріне  зер 
сала қарайды. Зейін қөя білу — мағлүмат- 
шылдық қасиеттің негізі бөлып табылады. 
Сондықтан  білім  беру  процесінде  оньга 
алатын орны ерекше.  Оқытудың қайсысы 
болса  да,  жстістікке  жету,  зерттелетін 
объектіге  зейін  қоюдан  басталады.
ЗЕ Р Е К Т ІК   (Сообразительность)  —
адамның белгілі  бір  ақпаратты  қабылдау, 
санасына  сіңіру жоне  қорыту қабілетінің 
жогарыльпы.  3.  екі  нэрсеге  негізделеді. 
Олардың  біріншісі  —  индивидтің  маг- 
лүматшылдыгы.  Зерек  адам  белгілі  бір 
қүбылыс немесе  процесс туралы  гылыми 
ақпарат  берілуі  үстінде  сол  қүбылыстың 
н е м е с е   п р о ц е с т ің   б астал у ы   туралы  
айтқанда барысы, барысы туралы айтқанда 
аяқталуы  қалай  болатьгаьпі  ойша  жора- 
малдап отырады. Осылай, білім қоры мол, 
ғылымның ор саласынан жеткілікгі хабары 
бар  адам  үшін  жаңа  кез  келген  жаңалық 
жаңалық емес, оның санасында бүрын да 
бар, бірақ күңгірт жэне күмэңды жақтарын 
ашып  алу  сияқты  болып  қабылданадьі. 
Зеректікке септігін тигізетін қасиетгердің 
екінш ісі  —  адамның  логикалы қ  ойлау 
қабілеті.  Зерек  адам  дамудың  логикальіқ 
қағидаларыньга  жетегімен  бүрын  жүріп 
I  көрмеген  жөлмен  нысанаға  жете  алады, 
ш ы ғары п  көрм еген  есепті  ш ығарады, 
шешіп көрмеген түйінді  шешеді.  3.  жоне 
өны дамыту өқушыға білім беру прөцесін- 
де  ескермесе  бөлмайтын  аса  маңызды 
фактөрлардың  бірі.  Ол  кез  келген  балада 
белгілі  мөлш ерде  үш ырасады,  ал  өны 
дамыту,  үштау  отбасынан,  дүрыс  сөйлей 
жэне  есептей  білуден,  одан  орі  қисынды 
ойлауға  үйретумен  жалғасады.
ЗЕРТГЕУ  ӘДІСІ  (Методика  исследо- 
ваиия)  —  ғылыми-зерттеу  мақсатын  ше- 
шетін  амалдар.
ЗЕРТТЕУ   ҚАҒИДАСЫ  (Прииципы 
и ссл ед о ваи и я)  —  зер ттеу   п р о ц е с ін  
|  үйымдастырудың  жалпы  калыптары.

97
зия
ЗЕРТТЕУ  О Б Ъ Е К Т ІС І  (Объект
исследования) — аясында зертгелетін нәрсе 
мазмүны  бар  тәлімдік  кеңістік.  Педаго- 
гикадагы  зерттеу  объектісіне  адамдарды 
окыту жоне  торбиелеу жатады.
ЗЕРІГУ   (Скука)  —  айналысатын 
орекеттің  болмауынан  адамның  психо- 
логиялык  беймаза  күйге  үшырауы.  3. 
негізінсн  зият  деңгейі  томен,  өмірінің 
моні  мен  максатына  дендеп  көңіл  коя 
алмайтын,  істейтін  косібі  жок,  орекет 
жасауға,  өз  мүддесі  үш ін  бір  іспен 
айналысуға  тырыспайтын  адамдарга  тән 
күбылыс.  Омірлік  кызметін  мақсатты 
бағытгай  алатын  адамға  зерігуге  уақыт 
калмайды. Ондай адам қогамдық тапсыр- 
масын  орындап  келгеннен  кейінгі  бос 
уақытында  да  айналысатын  шаруасы 
басынан  асып  жатады:  бақшада  жүмыс 
істеу, отбасына пайдалы іспсн шүғылдану, 
модениетгі дем  алу,  спортпен шүғылдану 
жоне  т.б.  Әдетте,  3.  жасоспірімдердің 
өмірінде  жиі  үшырасады.  Ата-анасьпшң 
күшімен  материалдық  жағынан  қамта- 
масыз  етілген  балалар,  сабақ  оқыгысы 
келмегенде  немесе  үлгерімі  нашар  бол- 
ғаіща кез келген нэрсеге салкын қарайды. 
Уакытын  босқа  өткізеді.  М үндайда 
жасөспірікшер  кездейсоқ  кездескендерге 
ілесіп,  теріс  жолға  түсіп  кетуі  мүмкін. 
Зеріккеи адамға уақыт баяу отетін сияқты 
болып көрінеді. Ол күту ахуалынан тезірек 
қүтылғысы  келеді.  Зерігуден  қүтқаратын 
кез  келген  өрекетпен,  соны ң  ішінде 
кобінесе теріс орекетгермен айналысуға тез 
келіседі.
ЗИЯЛЫ   ҚАУЫМ  (Интеллигенция; 
лат. 
іпіеШ&епз  —
  түсінуші,  ойлаушы)  — 
модениет  пен  ғылымның,  техниканың 
салаларынан  арнайы  дайындығы,  білімі 
бар  адам,  ой  еңбегінің  қызметкерлері.
ЗИ Я Л Ы Л Ы Қ   (лат. 
іп Ш І^еп Щ   -  
білетін, түсінетін, парасатгы)  — адамньщ 
модениетке,  парасатқа,  түсінуге  ден 
қоюшылыгынан, модениетгің қүндылығы 
мен  қажеттілігін  түйсінуінен  көрінетін 
қасиеті.  3.  модениет  қүбылыстарын 
қайсы бір  ж алпы лам а  ақи қаттард ы , 
заңдарды ,  нормаларды   үгындыруға 
саймайтын,  өздігінен  бағалы  аяқталған 
авторлық іуындылар деп білумен, осы бір 
ерекше,  ештеңемен  алмастырылмайтын 
авторлық  туындыны  түсінумен  жоне 
терең сезінумен байланысты. Осы себепті 
зиялылықты  индивидуализмнен  ажыра- 
туға  келмейді,  оның  зияттық,  моденист 
саласындағы шыгармашьшықпсн  шүғьш- 
данатын  адамдарға  тон  болуы  осте  де 
міндетгі  емес.  Шығармашьшык  олеует 
зиялылықты  бір  монде  анықтамайды, 
оның  үстіне,  тіпті  оған  қарама-қайшы 
келеді.  Әрбір  шыгармашьшық  жаңашьш- 
дық,  достүрді  қирату  (оны  жеңіп  оту),
басқалардың  есебінен  өз  шындығын 
максималистікпен  орныктыру,  қайсыбір 
пафос болып шыгады. 3. болса ор уақьпта 
пафосқа  қарсы,  қиратуға  қарсы,  моде- 
ниеттің  қүнды лы ғы н  бағдар  етеді. 
Соішықтан  да  қайсыбір  зор  шығарма- 
шылық  күші  бар  жазушылар,  ғалымдар 
жоне  т.б.  ор  кезде  бірдей  зиялы  емес.  3. 
одан  да  горі  озі  туынды  беруден  гөрі 
басқаның  шыгармашылығына  ден  қою- 
мен,  басқаның  модениетіи  үғынумен 
байланысты.  3.  адамдарга  тон  жанашыр- 
лық, аяушьшық кеііде босавдық делінетін 
болса да,  олардың күші де осында, ол өзі 
сойлеуге ғана емес,  басқа адамды тывдауға 
жоне түсінуге қабілетгілікке саяды. Қазіргі 
қарқыны  жедел  өмірлік  жағдайда  бүл I 
қасиет  ерекше  маңызды.  Зиялылы қта1 
түсіну үстанымы оньщ омірлік қарекетінің 
зияттық,  шығармашылық,  түрмыстық 
салаларьшың борінде корінеді.  Басқалар- 
мен жүздескенде  ол  үшін ең бастысы  бір 
сотгік  қимыл,  эмоция  емес,  ең алдымен, 
қарым-қатынас,  сүхбаттасып  түсінгісі 
келу. Зиялы адам серіктесін ыкпал жасай- 
тын  объект  емес,  пікірі  баска,  модениті 
басқа.  нақ  сонысымен  бағалы  адам  деп 
біледі. 3. басқаларға қатысты тозбестікпен, 
ымырасыэдыкпен  үйлеспейді.  3.  күлық- 
тьшьпспен ажырағысыз байланысты. Зия- 
лының модениет қүбылыстарын өздігінен 
қүнды  туындьшар  деп  үғынуға  кабілет- 
тілігі өзіндегі жоне басқалардағы түлғалык 
даралыкты,  қайталанбас  бірегейлікті 
қүрметтеуінен  корінеді.  3. таптан,  үлттан 
тыс,  мүндай  шектелушілікке  бармайды. 
Әрбір  жеке  түлғаның  күндылығын  үғы- 
нуға,  сезінуге  үмтылушылығымен  зиялы 
олсіздер  мен  коргансыздарды  қорғаушы 
болып шығады, көгапіліктің пікіріне карсы 
болуы,  озін  жалғыздыққа  душар  ететін 
жағдайға ойысуы мүмкін. Озінің үстанымы 
бойынша  орекет  жасауға  мүмкіндік  бола 
бермейтіндіктен,  оған  батылсыздық, 
үстамдылық, сезім ыркына берілмеушілік 
тон  болып  келсді.  Зиялылық,  анығывда, 
адамгершіл  дем ократиялы қ  қоғамда 
толім-торбие  ісінің  мүраты  болуға  тиіс. 
Сонымен  қатар  зиялылықтың  қалып- 
тасуына  коптеген  факгорлардың:  қоғам- 
ның  олеуметтік  дамуы  мен  модениет 
деңгейінің,  олеуметтік  ортаның,  төрбие 
жүйесінің осер-ықпалы коп.
ЗИЯТ,  ПАРАСАТ  (Интеллект;  лат. 
іпіеііесіиз  —
  ақы л,  парасат,  ес)  — 
индивидтің  ақ ы л -о й   қабілеттерін ің  
біршама орнықты қүрылымы. Алташында 
бүл термин  адам  психикасының  орывды 
ойлау  функцияларын  белгілесе,  қазіргі 
кезде  оған  барлық  танымдық  процестер 
кіреді.  3.  адамның  болмысты  тануының 
негізгі  нысаны.  3.  ақпаратгы  мақсатты 
бағытты  қайта  өвдеуге,  реттеуге,  оқуға

қабілетгіліктің күрделі жүйелерінің таным-  | 
дык  іс-орекеті.  3.  функциялары:  а)  оқуға  I 
деген  қабілеттілік;  о)  символдармен  опе-  I 
рация;  б)  қорш аган  болмыстың  заңды-1 
лықтарын белсенді меңгеруге қабілеттілік.  I 
Б ір қ а т а р   п с и х о л о ги я л ы к   т у ж ы р ы м -  I 
дамаларда  3.  ақыл-ой  операцияларының  I 
жүйесімен теңпестіріледі. Теориялық жоне 
практикалық  3.  жеке  адамның  эмоция-1 
лы қ-ерік  ерекшеліктерімен  байланысты.  I 
Түрлері: абстрактылы 3., ересектер зияты.,  I 
нақты  3.,  кристалданган  3.,  күнделікті  3.,  I 
жануарлардың  зияты,  жасанды  3.  Зиятты  I 
д и а г н о с т и к а л а у   3.  к о э ф ф и ц и е н т ін е   I 
байланысты. 
I
З И Я Т   Т Е С Т ІЛ Е Р І  —  и н д и в и д тің  
ак ы л -о й   олеуетін  аны қтауга  арналган  I 
пснхологиялык диагностика одістемелері.  I 
Зият  тестілерінің  көпшілігінде  сыналу-1 
шыга арнаулы бланкте тестінің міндетгері  I 
солардан  қүрастырылган  термшщер  мен  I 
үгымдар арасындагы нүсқауда корсетілген  I 
лопікалық таптастыру, үқсастыру, қорыту  I 
жоне т.б.  қатынастарды анықтап белгілеу I 
үсынылады.  Сыналушы  өзінің  ш ешім-  I 
дерін  жазбаш а  түрде,  не  бланкіде  бар 
бірнеше варианттың біреуіне белгі қойып  I 
хабарлайды.  Есептер  кейде  суреттерден,  I 
геометриялы қ  фигуралардан  ж эне  т.б.  I 
түрады.  Тестілер  есептеріндегі  дүры с 
орындалгандарының санына қарап сына-1 
лушының  ойдагыдай  өткені  анықталады,  I 
зияттылық  коэффициенті  шыгарылады.  I 
Алайда  тестілеу  нотижелерінін  сыналу-  I 
шының акыл-ой олеуетін аныктаудан гөрі  I 
о н ы ң   б ү га н   д е й ін г і  т о ж ір и б е с ін ің ,  I 
о қ ы т ы л г а н д ы г ы н ы ң   е р е к ш е л ік т е р ін  
анықтауға  гана  себеп  болатын  жагпайлар  I 
мен  қиыншылықтар  бар.  Соңдықтан бүл 
нөтижелерді  “тестілік”  немесе  “психо-  I 
метриялык”  зият  деп  есептеуге  де  негіз  I 
б ар .  Ш ы н   м о н ін д е   “ т е с т іл ік ”  зи я т  
иңдивидтің ақыл-ойы дамуының деңгейін  I 
көрсетеді, ал мүнын критерийі нақты зият  I 
тестілерінің  авторлары  үсынган  үгымдар  I 
мен термішдердің жоне  олардың арасын-1 
дагы  лопікалы к  қатынастардың  жинагы  I 
болып  шыгады.  Әр  түрлі  модениеттердің I 
өкілдері  болып  табылатын  индивидтер 
ү ш ін   бүл  ж и н а қ т ы ң   к р и т е р и й   бола 
алмайтыны түсінікті.  Зият тестілерінің ор 
түрлі  үлгілері  теори ялы қ  зерттеулерде 
жоне дефектология практикасында қолда- 
нылады, тестілеу нотижелері  үшін өндеу- 
дің  ерекше  одістері  талдап-белгіленген.
З И Я Т Т Ы Л Ы Қ   К О Э Ф Ф И Ц И Е Н Т І 
(агылш. 
іпіеііесіиаі  диоііепі)
  —  ақыл-ой 
жасы деп аталатынның (АЖ) осы түлганың 
ш ы н   х р о н о л о г и я л ы қ   ж а сы н а  (Ш Ж ) 
қатынасы;  10  символымен  белгіленетін 
бүл  қаты нас  мына  формула  бойынш а 
анықталады: 
I
ЗИЯ  ------------------------------- 
98
100
%  =
шж
Ақыл-ой жасы жас шкалаларының бірі 
арқылы  тестіпеу  нотижслсрімен  анық- 
талады  (қ. 
Зият  тестілері).
  Әр  түрлі  жас 
ш калаларына енгізілген тестілердін копші- 
лігінде  логикалы қ,  логикалы қ-перцеп- 
тивтік жоне  арифметикалық  амалдардың 
меңгерілуй жаллЫ хабардарлык, пракшка- 
лык  жагдаяттардагы  багдарлану,  ырықты 
жад  жоне  т.б.  қамтылып  орындалатын 
міндеттер  белгіленеді.  Жас  шкалаларын 
қүрастырганда  психолог  тожірибе  мен 
тү й сік ті  б а с ш ы л ы қ қ а   алы п ,  м індст- 
тапсырмаларды  іріктейді.  Олар  өздері 
қамтыган материал бойынша (терминдер, 
үгымдар, графикалық бейнелер жоне т.б.) 
жонс ынталандырылатьш ақыл-ой орекет- 
тері  бойынша  осы  олеуметтік  қауымдас- 
т ы қ т а г ы   ш к а л а  қ а м т и т ы н   ж астар га 
үгыныкты болуга тиіс. Мүньщ өзі, одетте, 
жастык өкілдік іріктемелерде эксперимент 
арқылы тексеріледі.  З.к.  былайша алына- 
ды.  Бастапқы да  сыналуш ыга  өн ы ң   өз 
жасынан  бір  жас  кем  жасқа  сөйкесетін 
тапсырмалар  үсынылады;  жас  шкаласы 
бойынша “төмен” бағьпта одан қатарынан 
бес  дүрыс  жауап  алу  керек.  Бүдан  орі 
шкала бойынша “жөгары”  қарай қатары- 
нан дүрыс емес бес жауап алынганга денін 
тапсырмалар  үсынылуы  тиіс.  Тестілеу 
осымен тэмамдалады.  Бүдан сөң “базалық 
жас”  тестілерінің  санына  барлық  дүрыс 
жауаптардың  саны  қосылады.  Ерекше 
кестс бойынша алынган  қосынды  кандай 
ақыл-ой жасына сәйкес келетінін табады. 
Осыдан  кейін  формула  бойы нш а  З.к. 
е с е п т е л іп   ш ы гар ы л ад ы .  З и я т т ы л ы қ  
•  1>ициентін үғьіндыруда бүл коэффи-
циент барлық олеуметтік қауымдастықтар
үшін  ортак  ешқандай  акыл-ойды  немесе 
зиятты аньпсгамайтынын есте үстау керек, 
сол  сиякты  ол  қайсыбір  табиги  немесе 
түкым  қуалаган  жалпы  дарындылыкты 
диагностикалауга  келмейді.
ЗО О П С И Х О Л О ГИ Я  (грек. 
ю о п   -  
жануар  жоне 
психология)
  —  1)  негізінен 
өр  алуан  биологиялық  түрлердін  мінез- 
қы лы қтары н  салы сты ры п,  психогене- 
тикалық  көзқарас  түргысынан  психөло- 
гиялы к  процестерді  зерттеу.  қ. 
Салыс- 
тырмалы психология\
  2)  объектісі  жануар- 
лар болып табылатын кез келген пснхоло- 
піялы қ зерттеу,  3)  жануарлар психикасы, 
өсы  деңгейде  психикалы қ  шагылудың 
көрінісі мен зандылықтары туралы гылым. 
3.  жануарлардың  психикалық  процесте- 
рінің  онтогенездегі  қалыптасуын,  психи- 
к а н ы ң   эв о л ю ц и я   п р о ц е с ін д е   п а й д а  
болуьга жоне оның дамуын,  адам санасы- 
ның  биологиялық  алгышартгарын  жоне 
оньщ туылу тарихына дейінгісін зерттейді.
МІв

99
ИГЕ
Жануарлардын психикалык қабшеттеріңе 
антикалык  дэуірдің  ойшылдары  назар 
аударған.  Ғылыми  3.  XVIII  ғ.  соңы  мен 
XIX ғ. бас кезінде пайда болды. Жануарлар 
психикасын ғалымдар олардың қоршаған 
ортамен  тіршіліктік  қажетті  байланыс 
орнататын  қозғалы с  белсенділіғімен 
диалектикалык  бірлікте  қарастырды. 
Психиканын  онтогснезде  жэне  филоғе- 
незде  дамуының  алғашкы  жөне  жетекші 
факторы  ретінде  ширығуға,  қозғалыс 
жуйесін  байытуға  жоне  жетілдіруге  алып 
келетін  тіршілікгік  карекеттің  күрделі- 
ленуін  зерттеді.  Жануарлардың  психика- 
лык  қарекетін,  перцептивті  процестерін, 
багдарлы -зерттеуш ілік  реакциясы н. 
жадын,  эм оциясы н,  дагдысын  жоне 
үйреніп  алудың  өзге  түрлерін,  зиятын 
накты  зерттеу  жануарлардың  өздсрін 
үстануының  қүрылымына  объективті 
анализ  жасау  негізінде  жэне  адамға 
қарағанда  жануарлардың  психикалық 
қарекеті толығымен биологиялық фактор- 
лармен шарттастырылатындықтан, зертте- 
ліп  отырған түрдің экологиялық ерекше- 
лікгерін  жан-жақты  есепке  алуды  талап 
етеді.  Зоопсихологияның  этологиямен 
және  басқа  биологиялық  гылымдармен 
ерекше тыгыз байланысы осымен айқын- 
далады.
ЗОРЛАУ  (Изнасилованне)  —  езінің 
физиологиялы қ  зауқы н  қанағаттан- 
дыруды  қарсы   жыныс  өкіліне,  оның 
келісімін  алмай,  күш  қолдану  арқылы 
жүзеге  асырудан  көрінетін,  қү қы ққа 
қарсы,  адамгершілікке  жатпайтын,  теріс 
қылық.  3.  —  адам  күқыгы  бүзылуы  жиі 
үшырасатын, қогамдық тортіп сақталмаЙ- 
тын қогамда, зияты мен жалпы мэдениеті 
төмен  адамдарда  көбірек  үшырасады. 
Зорлаушы  толығымен  озінің  физиоло- 
гиялық  қажеттігінің  жетегімен  орекет 
етеді,  адамнын  қүқы ғы мен,  арымен, 
қадірімен  санаспайды.  Зорлаушының 
зорланған  адамды  “сүйетінінен"  сондай 
орскетке барды дегенінс сенуге болмайды. 
Зорлык  махаббатпен  сыйспайды.  Кейде 
зорлық белгілі бір ааамдардан кек қайтару 
ретінде жасалуы мүмкін. Ондайда кектес- 
кен адамның озі емес, оның отбасы мүшесі 
немесе  озге  жақын  адамы  қүрбан  болуы 
мүмкін.  3.  психологиясының  түпкілікгі 
себебі  —  зорлаушының  санасы  мен  тэр- 
биесінін  кемшіндігінен,  осіресе  оның 
анага,  эйелге  деген  козкарасы   мен 
танымының төмендігінен  болады.
ЗОРЛЫҚ  (Насилие)  —  өзінін  мате- 
риалдық  нсмссс  рухани  мүддесін  заңға 
жэне  моральдық  қалыптарга  сыймайтын 
жолдармен  қанағаттандыру  багытында 
жасалатын  орскет  немесе  орекеттердің 
жиынтыгы.  3. жасаудың адамның омірлік 
қызметінде  ең  жиі  үшырасатын  жолы  —
күш қолдану болып табылады.  Материал- 
дық зорлыққа  —  біреудің ақшалай  қара- 
жатын, затьга, мүлкін, үйін, калігін, еңбе- 
гін жэне т.б. пайдалану, сіңіріп кету жата- 
ды.  Рухани  зорлыққа  —  адамды  рухани 
езгіге  түсіру,  намысына  тию.  қадірін 
кетіру,  көпшілік  алдында  беделін  түсіру, 
шығармашылық  еңбсгіне  қиянат  жасау, 
сезімін  қорлау сияқты  орекетгер жатады.
ЗОРЫҒУ  (Перенапряжение)  —  тірі 
ағзаның тіршілік  етуіне  қажетгі  қорсктік 
заттардың  жетіспеуінен  немесе  ағзаның 
шамадан  тыс  коп  жүмыс  атқаруынан 
болатын  олсіреу  жэне  дене  эрекетін 
жасауга  күшінің жетпсй  қалу  күйі.  Адам 
зорығуының  психологиялық  жағы  элі 
толық  зерттелмеген.  Адамның  зорығуы- 
ның  сырын  білу  үшін,  алдымен  оның 
себебін  анықтап  алу керек.
ЗҮЛМАТ  (Катаклизм)  —  жеке  адам- 
ігың басына, олеумепік топқа немесе бүкіл 
қоғамга  төнген  саяси,  экономнкалық 
жоне  олеумстгік  жойқын  аппараттардың 
жиынтығы.  3.  табиғат  апатының,  соғыс- 
тың  немесс  элеуметтік  революцияның 
салдарынан  корініс  беруі  мүмкін.  3. 
жагдайында адамдардың психологиясында 
келеңсіз қүбылыстар кобсйсді:  қайырым- 
сыздықтың,  қатыгездіктің,  айуандықтың 
бірқатар  түрлері  жаппай  көрініс  береді. 
Біреудің  бақытсыздығын  оз  басының 
пайдасына  асыруға  ниет  білдірушілер 
пайда  болады. Дегенмен,  ауыр  3.  кезінде 
д е  оздерінің  жоғары  адам герш ілік- 
моральдық  қасиетін  сақтап  қалатын 
адамдар  болады.  3.  заманында  жеке 
адамның  да,  топтың  да  психологиялық 
сипаты  айқын  көрініс береді.

жүктеу/скачать 13,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: