Казақ тілі терминдерінің салалық гылыми түсіндірме создіктерінің топтамасы Қазақстан

!
ИГІ
100
окыту  процесінің  негізгі  ішкі  мазмүны 
болып табылады. Торбиенің өэегі — мінез-
к ү л ы к т ы ң   ад ам гер ш іл ік  н орм алары н  
игеру.  И геруде  затты ң ,  п о н н ің   жана 
магынасын  анықтау жөнінаегі  іс-кимыл- 
ды  меңгеру  козаеледі,  мүның  озі  осы  іс- 
қим ы лды   ж үзеге  асы ру  ж агдайлары н 
басталқы  объективтендіруді  (үлгі,  қүрал- 
дар,  орындау жоспары  жоне т.б.  түрінде) 
талап  етеді.  Бүл  жагдайлар  ан ы қ   емес 
түрде  де  берілуі  м үм кін  (м ы с.,  басқа 
адамдарды ң  м ін е з-к ү л қ ы н а  қамтылуы 
мүмкін).  Игсрудіц  пормендйіігі  —  оның 
сапасы ,  беріктігі  м ен  жылдамдыгы  — 
калыптасуға  тиісті  іс-қимылдың  багдар- 
л ау ш ы л ы қ   н е г ізін ің   т о л ы қ   болуы на. 
игерілетін  мазмүнда  камтитын  матернал 
т и п т е р ін ің   з а т т ы к ,  л о г и к а л ы қ   жоме 
п си хологи ялы қ  оралуанды лы гы на,  іс- 
қимылдың қапыптасу процесініц баскары- 
лу  шамасына  тоуелді.  Осы  жагдайлардың 
ж ү зеге 
асы ры луы   ж аң а  м агы н ан ы ң  
игсрілуімен  (үгымнын  калыптасуымен) 
қатар,  осы  магынаны  қолдану  жоніндегі 
то л ы к қ ан д ы   іс-қ и м ы л д ы ң   қүралуы на 
жеткізеді.  Игерудің нотижсдерішң — жица 
іс-ки м ы лдарды н ,  үгы м дар  мен  мінеэ- 
к ү л ы к   н ы сан д ар ы н ы ң   —  бүдан  аргы 
тағдыры  кобінесе  игеруші  субъект  үшін 
озекті  маңызы  бар  қарекет  түрлерінін 
қүрылымындагы  орнына  байланысты.
И ГІЛ ІК   (Лоброе  дело)  —  I)  ізгі  іс- 
орекет пен  жақсы  жүмыстын монді н о т и -; 
жесі. Игі орекет жанүя үшін, ел үшін ж аса-; 
лады да, онын нотижесі — игілік деп атала- 
ды.  Кдзак  халкынын  Огандык  игілігі  — 
егемендік,  тоуелсіздік;  2)  одеп  пен  фило- 
софняда  белгілі  бір  жагымды  магынасы 
бардың  борі.  Ежелгі  зам анны н  одептік 
ілімдерінде  ор түрлі  үгындырыдды:  рахат 
кору немесе күмарлыкты тежеу, парасатты 
ж араты лы сты н  том енгісінсн  устемдігі 
магынасыңдагы ізгілік жшіе т.б.  Платонда 
И.  болмыс  иерархиясы ндагы   жогаргы 
баскы ш пен  үқсастырылды.  Аристотель 
игілікті  денелік  (денсаулык,  күш  жоне 
т.б.), сыртқы (байлық, ар, дш ік жоне т.б.) 
жоне  ж ан-дүниелік  (ақы л  алгырлыгы, 
мінез  қай ы ры м льи ы гы   ж оне  т.б.)  деп 
саралалы. Орта гасырларлагы схоластикада 
ең  жогары  ипліктер  барлык  игіліктердің 
бастауы  жоне  алами  тілек-армандардың 
түп кі  м аксаты   Қ үдай  аты м сн  б ай ла- 
ныстырылды. Жаңа іамандагы еуропалык 
ф и л о со ф и яд а  нені  болсы н  игілік  деп 
багамдауда  (алам  неге  үмтылса,  оган  не 
қажет  болса  сол)  субъектінің  ролі  баса 
корсетілді.  Игіліктін  енді  бір  түргыдан 
үгындырылуында  оны  утилитарлыкпен 
пайдалылыкка саю болды.  XIX  гасырдын 
о р т а с ы н а н   б ы л ай   “ и г іл ік ”  ү гы м ы н  
“қүндылык" үгымы біртіндел ыгыстырып 
шыгарлы  Бүл  магынада  жагымды  мате-
риалдык  жоне  рухани  қүндылыктарды 
біл діретін   б агам д ау ш ы л ы қ   сан а  мен 
қүндылықтар  туралы  ілімнің  (аксиоло- 
гияныіО жалгш үгымы  болды.  Материал- 
ды қ күндылыктарга рахат кору, пайдалы- 
лы к,  ач-ауқатгылық,  қолайлылық.  руха- 
ниларына  ж ақсы лы қ,  осемдік,  ақ и қат, 
колемділік,  ш ы нды к  жатады.  Игіліктер 
адам ны ң  ж огаргы   нем есе  созсіз  омір 
сүрушің  түпқі  цсііздері  содармен  байла- 
нысты болатын жоие салыстырмалы немесе 
ш артты   и гіл ік тер   болы п   сар ал ан д ы : 
соңш лары ілгерідегілеріне жетушң қүралы 
делінді.  Абсолют  игілік  деп  оздігінен 
алганда  багалы  жоне  қалаулы  нгіліктер 
аталды.  Әр  түрлі  ф нлософ иялы к  жоне 
одептік  ілімдсрде  абсолютгік  И.  адамнын 
м о н ін   ж он е  о н ы ң   о л е м д е г і  о р н ы н  
(когамдагы,  гарыштагы)  үгынуга  байла- 
н ы сты ра  б аян д ау   болды  Г ум анистік 
дүннетаны м   кемел  орі  еркін  адамны ң 
баска  адахшармеп,  когаммен  жоне  таби- 
гатпен үйлосімді м үряпъін игілік деп біледі.
ИДЕАЛ  (Идеалыіый)  —  1)  бір  норсе- 
нің  негізгі  сипатыи  абстраткты  елестету;
2)  ансаган,  армандаган  м ақсаткі  жакын- 
дау.  Кобінесе  бүл  мақсатка  жету  мүмкін 
емес  деп  түсіішіріпеді.  И.  түлга  теория- 
сы н д а  ж и і  кеэдеседі  (м ы с.,  ндеалды  
“ Мен"). 
____
ИДЕІГГИФИ КАЦИЯ (лят 
ШпнфсаЛо
 -  
үқсас, бірдей деп  сапау) —  I) бір  норсеиі, 
оіреуді  тану;  2)  бір  норсемеи,  біреумеи 
үксастыру.  теңдесгіру.  Бірінші  магына- 
сында  И.  термині  тянымдык  процестер 
психологиясында,  сондай-ақ  иижснерлік 
психология  мен  заң   психологиясында 
қолданылады;  И.  скінш і  магынасынла 
су б ъ ек тіи ің   оэін   б а с қ а   су б ъ ек тім ен . 
тоіліен,  үлгімен  үгыпбай  тсңпестіруіиің 
эмоциялы-копіивтинті  процесі;  3)  олсу- 
мсттік  психолопіяда  —  индивидтін  оэіи 
баска аламмен үксастыруы, озіи баскаиыц 
орнына қоюы, оны н жекс бастык магыиа- 
ларыи  игеруі.  Согаи  сойксс  міпсз-қүлык 
ны сандары   (ал ьтуріп м ,  эм п ати я,  т.б) 
пайда  болады .  И  нотиж ес!  б акы л ау  
аркы лы   объектіні  үйренуі  жоне  оган 
сліктсуі.  И. барысында субъект объсктінін 
сыртқы  мінеэ-күлык  нысандарын,  баска 
адамнын  ойларын,  сеэімдерін,  орскетін 
в эін е  кош ірсді.  И.  О арысында  б асқ а 
адам н ы ң   идеалдары ,  к у н д ы л ы қтар ы . 
н ор м ал ары ,  оиегс  сап ал ар ы ,  ролдері 
меңгсріледі,  игсрілсді.
И Д Е О М О Т О Р И К А   (грек.  ///«'«  -  
үгым,  тусінік,  лат 
тоіог  —
 козгалыска 
окслетін)  —  идеялармсн  бсрілген  сырткы 
орекет.  Бүлш ык  ет  қозгалы сы ны »  сол 
к о зг а л м с т ы   о р ы н д ау га  отуі  (п см ссе 
коэгалысты камтамасыз стетін жүйке свр- 
|  пінлерінін пайда болуы). И.  кимыл мүшс- 
лерінен түсстіи ксрі байлшшс сишалдары-

101
ИМП
мсм  басқарылады.  И.  ырықсыз,  үгыныл- 
маған орскст, ссбебі олсіз көрінетін ксңістік I 
сипатында  болады. 
I
ИДИО (грек. 
Шіо
 — ерекше) — сөздін 
қүрамды  бөлігі;  грек  тілінен  аударғанда:  I 
озгешс,  айры кш а  деген  магы наны   I 
білдірсді.  Жалпы  моні:  жеке  басқа  тон,  I 
жеке,  дара,  ал  кснірск  мағынада  —  оте  I 
сирск  нсмесс  басқадан  айырмашылыгы  I 
бар  деп  түсіндірілді.  “ Идео”  созімен  I 
шатыстырмау керек. 
I
ИДИОГРАФИЯЛЫҚ  (Идиографи- 
ческий)  —  накты, индивидумдык, оірегей 
бірдеңеге  қатысты  айтылатын  термин.  I 
Мүндай  бағдарланған  психологиялык 
жүйе  немссе  теория  іщиографиялық дсп 
аталады.  Оған  қарам а-қарсы   түсінік 
номотетикалық деп  аталады.
ИЕРАРХИЯ  (грск. 
һіегагсһіа;  һіегох
 
—
 
қадірлі, 
агһе
 
— билік) — манызына қарай 
белгілі  бір  ретпен  жасалған  ксз  келген 
заттар,  оқиғалар,  адамдар,  түжырым- 
дамалар жоне т.б.  жүйслсрі.
ИЗОМОРФИЗМ  (грек. 
ізоз
 
—  бірдей, 
тең, 
тогрһе
 
—  нысан)  —  1)  математикада
— екі жүйс арасындагы пункггер бойынша 
формальды  байланыс;  2)  гештальтпси- 
хологияда  —  саналы  тожірибе  мен  ми 
қабығының  қозу  зоналарының арасында 
қүрылым  бар  деген  болжам.  Бүл  жерде 
қабылдау стимулы мен мидын арасындағы 
сойкестік туралы айтылып  отыр.
ИКЕМДІЛІК  —  субъектінің  алған 
білімдері  мен  дагдыларының  жиынтығы 
арқылы  іс-орекетті  орындауға  қатысты 
меңгерген  қабілеті.  И.  жатгыгу  арқылы 
қалыптасады және іс-орекетгі үйреншікті 
жагдайда ғана емес, сонымен қатар озгер- 
ген  жағдайларда да  орындауға  мүмкіндік 
жасайды.  Оқушының өмірдегі тожірибесі 
мен меңгерген білімі негізіңде үгынылып, 
тез орындалатын пракгикалық-теориялық 
іс-орскеттерге даярлыгы олардың икемді- 
лігін көрсетеді. Жетіле, автоматгандырыла 
келе  И. дагдыга  айналады.
ИКОНАЛЫҚ  (Иконический;  грек. 
еікоп
  —  бсйне)  —  1)  идол,  бейненің 
сипаттамасы,  бір  норсенің  суретпен 
корсетілуі; 2) кдйсыбір уақытқа созылатын 
қы сқа  көру  түйсінуінің  сипаттамасы 
(мыс.,  жарық  стимулы  берілгеннен  соң 
оның 2 секуңдқа жалғасуы). Мүны көбіне 
“иконалық ес” деп атайды. Бүл қүбылыс- 
ты  көптеген  авторлар  “сенсорлық  ақпа- 
ратгарды сақтау” деп түсіндіреді.
ИМАН  —  исламның  ақиқаттыгына 
сену; мүсылман дінінің ажырамас қүрам- 
дас бөлігі. Аллага шын сеніп, оған сиыну — 
имандылық.
ИМАНДЫЛЫҚ —  ар-үятгы,  сенімді, 
мәдениетгі  орекеттің  көрінісі.  Адалдык, 
инабаттылық, ізетгілік, ізгілік — иманды-
лы кты ң  белгісі.  И мансыз  (одепсіз, 
модсниетсіз)  адам  ізгілік жасай  алмайды.
ИМАНСЫЗ  —  модениетсіз,  одепсіз, 
инабатсыз  адам.  Иман  —■ жеке түлганың 
үлттык  модениетін,  адамдық  сенімін, 
одептілігін корсетстін үғым. Модениетсіз, 
инабатсыэ,  адамгершілігі  жок  адамды 
казак  халкы  “имансыз"  деп  атайды. 
Ақиқатқа сснімі. діни болмысы жоқ адам 
имансыз  адам,  ягни  ол  нагыз  адамдық 
касиеті жоқ түлға.
ИМАНШАРТ  —  үрпақты  иманды- 
л ы қ қ а,  одептілікке,  ш ынш ылдыққа, 
тазалыққа  үйрететін діни  оқу қүралы.
ИМБЕЦИЛЬДІК  (лат. 
ітЬесШіи  -  
кемақьт, олсіз)  — туа бітксн психикалык 
ксмістіктін  —  олигофренияның  —  ауыр- 
лыгы  орташа  нышаны. 
і
ИМПЕРАТИВТІК  ӘДЕП  (Импера- 
тивиая  этика;  лат. 
ітрегашміи  —
  бүйыру)
—  бүйыру,  талап  ету,  бүйрық,  мінез- 
қүлықтын  шартсыз  принципі.
ИМ ПЛИЦИТТІ  (Имплицитиый)  — 
1) тікелей бакылауға келмейтін, түсініксіз 
норсс.  Америкалық  психолог  Д.  Уотсон 
(1878-1959)  бүл  термиңді  ойлау  сияқты 
саналық  процестердің  негізінде  жататын 
бездер  мен  бүлшык  етгердің  нозік  реак- 
цияларына  қатысты  қолданды;  2)  үғы- 
нымсыз,  жасырын,  көрінбейтін,  демек, 
едоуір  дорежеде  индивидтің  үғынуынсыз 
өтетін процесс. Санадан тыс өтетін когни- 
тивті  процестерді  сипаттауда  қолданы- 
лады.
ИМПЛОЗИВТІ  ТЕРАПИЯ  —  клиент 
белгілі  бір  түрдегі  сындык  көлемдегі 
оссрлсну  ағынын  алатын  процедура; 
мүндайда  оған  қарсы  не  анық  жеркеніш 
пайда  болады,  не  бүдан  орі  қабыл- 
дамайтын не осер етпейтіндей болады. Әдіс 
адамның  темекі  шегу  секілді  одетгерін 
қойдыру,  ор  түрлі  формалардан  арылту 
амалы ретінде  қолданылады.
ИМПЛОЗИЯ  —  1)  жалпы  алғанда  — 
ішке  бағытталған  дүмпу  ;  2)  Л эйнг 
бойынша бүл термин сойкестікгің бүзылу 
қорқынышын  белгілейді.  Ол  мәнсіздікп, 
мағынасыздықты,  түпсіздікті  түйсінуден 
жоне  бүл  ваккумды  “толтыратын”  кез 
келген болмыс теңдестік пен нақтылықтьщ 
нозік  түйсінуді  жоюы  мүмкін  деген 
сезімнен  туыңдайды.
ИМПРИНТИНГ  (ағылш. 
ітргіпі  — 
жадта  сактау)  —  жоғарғы  сатыдағы 
омыртқалылардагы  үйренудің  айрықша 
түрі.  И.  туыла  салы п  дамудың  ерте 
сатысында отеді, оте шектелген белгілі бір 
уакытга  ғана  болуы  мүмкін.  И.  процесі 
өте  жылдам  (көбіне  объекгімен  бірінші 
кездескенде-ақ)  жасалады.  И.  нөтижесі, 
одетте,  қайтымсыз  процесс.  И.  жануар- 
ларға  үрпақтарьш  қорғауын  камтамасыз

етеді  (б а л а п а н д а р д ы ң   а т а -а н а с ы н ы ң   I 
ИНДИВИД  (лат.  Ш Ш и и т  
-
  бөлін- 
соңынан еруі, ата-аналарын тануы, түрган  I  бейтін) —  1) жекелей табигн тіршілік иесі. 
жерш тануы  жоне  т.б.). 
Ношо  заріепз  түрінің  өкілі  фішогенездік
И М П У Л Ь С И В Т ІЛ ІК   (И м пульснв-  I  жоне  онтогенездік  дамудың,  туа  біткен 
ность)  —  адам  мінез-күлкының  ерекш е-1  жоне  журе  біткеннің  біртүтастыгының 
л ігі  (о р н ы к ты   н ы сан да  м інез  қ ы р ы );  I  онімі,  тон  сипатты  даралық  белгілердің 
сыртқы  ықпалдық  осерінен  немесе  эм о-1  иесі  ретіндегі  адам;  2)  адамзат  қауымдас- 
цияны ң  осерінен  орекет  ету.  Адамның  тыгының  жеке  бір  өкілі;  табиги  шектелу 
үгы нбай  орекет  етуі.  Ол  тез,  жылдам  шсңберінсн  асып  ш ыкқан,  қүралдарды, 
қ и м ы л д а й д ы .  Б ір а қ   о г а н   тез  ө к ін е   белгілерді  пайдаланаты н  жоне  осылар 
қоймайды .  Импульсивті  адамды  батыл  I  арқылы озініД мінез-қүлқы мен психика- 
адамнан  ажырата  бшу  керек.  Батыл  адам  I  л ы қ  процестерді  меңгеретін  олеуметтік 
тез,  жылдам  орекет  етеді,  бірақ  орскетін  I  тіршілік иесі. Тершіннің бүл екі магынасы- 
ойланып  істейді.  И.  жогаргы  эмоциялық  I  н ы ң   скеуі  де  өзара  байланы сты   жоне 
қозу  осерінсн  болады.  И.  күИіп-пісуден,  I  адамды  оны ң  жекелігі  мен  оқшаулыгы 
қатгы  шаршаудан,  жан  күйзелісіне  жоне  асп ектісін де  си п аггай ды .  И ндивидтің 
кейбір  ж үйке  ауруларына  байланысты  I  негүрлым жалпы сипаттамалары пснхофи- 
байқалады. 
I  зиологиялық  үйымдасуының  түтастығы,
И Н А Б А Т С Ы З ,  Д Ө П І Р   —  м о д е -1   қоршаған  ортамен  өзара  орекетгестіктсгі 
ниетсіз,  дөрекі  адам.  Үлкенге  одептілік  I  о р н ы қ т ы   тү р ак ты л ы гы ,  белсен ділігі. 
көрсете білмеген адамды “инабатсыз” деп  Т ү тасты қ   бслгісі  и н д и ви д тің   өм ірлік 
атайды.  И набатсыздық  —  модснпетсіз-1  қатынастарын жүзеге асыратын сан алуан 
дікпң,  ізетсіздіктің  корінісі. 
I  функциялар мен механизмдер арасындагы
И Н А Б А Т Т Ы Л Ы Қ   —  одеп тан уды ң   I  байланыстардың  жүйелі  сипатын  көрсе- 
негізгі  категорияларыныц  бірі.  Ерекше  теді.  Т үрақты лы қ  индивидтің  шындық 
одептілік,  тортіптілік,  ізетгілік  мағына-1  болмысқа  деген  негізгі  қатынастарының 
ларында қодданылады.  Көбінесе адамгер-1  сақталуын  анықтайды.  Сонымен  қатар 
шілігі  мол,  одепті адамдар  жөнінде  айты-1  икемділік,  вариативтілік  ж айттарының 
лады .  А нтоним і  —  инабатсы зды қ.  Ол  I  болуын көэдейді.  Иңдивидтің белсенділігі 
үятсыз,  абырөйсыз, тортіпсіз деген  магы-  оны ң өзін  өзгертуге  қабілетгілігін  қамта- 
наньі білдіреді. И. ізетгі іс-орекетгің көркем  I  масыз ете отырып, жагдаятқа тоуелелділік 
көрінісі,  модениетгіліктің,  сыйласымды-  I  п ен  о н ы ң   тікелей   осерлерін  сңсеруді 
лы қты ң  белгісі.  Қ азақ  халқы,  көбінссе,  I  диалектикалық түрғьша  үштастырады. 
жастардың модениетгілігін “инабатгылық”  I 
И Н Д И В И Д Т ІҢ   Ө З  БЕ Т ІМ Е Н   ДА- 
деп  жоғары  бағалайды. 
I  МУЫ  (Саморазвитие  ишшвида)  —  адам-
И Н БРИ Д И Н Г  (агыл. 
іпЬгеегіһщ,  іп
  —  I  ның  іс-орекетгік жоне  басқа да түлгалық 
ішінде, 
вгееЩ р
 — өсіру, көбейту)  — мета-  сапаларын оны ң тутас  максатты  қызметі- 
форалық  термин;  тон  сипатты  зияттык  нің алуан түрлері оарысыіша байыту про- 
немесе  элеуметгік  багдарлы  адамдармен  цесі.  Ол  түрлі  іс-орскет  барысында  олеу- 
өзара орекетгестікгің шектслуі салдарьпіан  меттік  тожірибсні  игеру  мен  модениетке 
зияттық  немесе  олеуметтік  ресурстардың  қол  жеткізудің негізі  болып  табылады.
Ше* ™ ь  а г ™  
И Н Д И К А Т О Р   (л а т . 
іп с іік а іо г
 
-
ИНВАИРОНМЕНТАЛИЗМ  —  мінез-1  көрсеткіш )  —  объект  туралы  ақп арат 
күлы қты   аны ктаудагы   ортаны ң  ролін  I  бсретін  сигнал-белгілерді  немесе  сиш ал- 
асыра көрсететш теориялык жоне филосо-1  коріністерді  тарататын  курал.  И.  басқа- 
фиялық мектептер сьшыбын белгілеу үшін  I  рылатын  объектінің  күйі  жоне  баскару 
колданылатын  термин. 
I  жүйесі туралы хабарлардың негізгі кайнар
ИНВАРИАНТТЫЛЫҚ (франц. 
іп \а гі-
 
I  козі.  Индикатордың  түрлері;  1)  сигнал- 
а п і
,  созбе-соз:  өзгерм ейтін)  —  жалпы  I  дарды ң  түрі  бойы нш а  визуалды  жоне 
алганда,  өзгсрмейтін  норсенің  сипатта-  I  акустикалық  болып  бөлінеді.  Визуалды 
масы.  Бүл термин көбінесе салыстырмалы  I  индикаторга аспаптар, табло, мнемосхема, 
дсгсн сөзбен бірге колданылады.  Шынын-  I  фөрмуляр,  кестелер,  карта-ж оспарлар, 
Да  олемде  кейбір  заттар  инвариантты,  I  с и г н а л и з а т о р л а р   ж о н е  т .б .  ж атады . 
алайда  біркатарының  инвариантгьшыгы  I  Акустикалық  индикаторга  коңыраулар, 
ж о га р ы р а қ .  Қ аб ы л д ау   м ен   үй рен уд і  I  дабыл  каккыш тар,  сиреналар,  тслефон, 
зерттеуде  стимулды  олсмдсгі  негүрлым  I  дауыстап  сойлегіштср  жоне  т.б.  жатады; 
ж о гар гы   д о р сж ед с  и н в а р и а н т т ы л ы к   2) атқаратын кызмсті бойынша — бүйрық 
корсетепн  аспекплер  басқа  аспектілерге  I  беруші  И.  жоне  хабарлаушы  И.  болып 
караганда  тез жоне  жеңіл  зерделенеді. 
I  болінеді; 3) қолдану тосілі бойынша И. Зтоп- 
И Н В Е РС И Я   (лат. 
іпуегзіо
 
—  оры н 
I  
қа  бөлінеді:  а)  тскссру  үшін  (ио 
—
 
жок, 
ауыстыру) 
—  
создсрдің  қалыпты  орнын 
I 
істсйді 
—  
істемейді);  о)  үлғайту 
—   к і ш і -  
ауыстыру  арқылы  жаңа  гана долслденгеп  I  рейту;  3)  сандық сипаттамалар үшін  кол- 
норссге  карама-қарсы  долел  келтіру. 
|  дан ы латы н   И .;  4)  берілген  хабардың
И М П -----------------------------  
102
 
----------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------------

103
ИНС
күрделі дорежелігі мен жалпылануы  қол-  I 
данылатын  И.;  5)  қолданылуы  бойынша 
топтык  И.  жоне жеке  И.  болып  бөлінеді. 
Индикатордың  психологиялык  сипатга- 
масына оқылу жылдамдыгы көрсеткіштс- 
рінің дөлдігі жатады.
ИНДОЛДАР — биохмиялық қүрылы- 
м б і 
бар антипсихозга қарсы қолданылатын 
дөрілер  тобы.  Мыс.,  депрессияға  қарсы 
колданылатын  имипрамин  жоне  т.б.
ИНДУКЦИЯ — 1) білімнің жеке-жеке 
пайьшд аул ардан жалпы қагидаларга қарай 
ілгерілеуі.  И.  дедукциямен  тыгыз  байла- 
нысты.  Логика  индукцияны  толық  жоне 
толык  емес  И.  деп  саралап,  оны  ой 
корытудың  бір  түрі  деп  қарастырады. 
Психология  индукциялы қ  пайымдау- 
лардың дамуы мен бүзылуларын зерттейді. 
Жекеден  жалпы  білімге  қарай  ілгерілеу 
оның барлык психикалық процестермен, 
түтастай  ойлау  қарекетінің  түзілімімен 
байланысында  талданады.  Индукциялық 
пайымдауларды  экспериментгік  зерттеу- 
лердің  мысалы  жасанды  үгымдар  күрау 
тожірибслері болып табылады; 2) білімнін 
ж алкы дан  ж алпы га  өтуі;  а)  жалпы 
принциптер  нақты  жагдайдан  қорыты- 
латын  пайымдау  процесі.  Негізінде  И. 
жалқыдан  жалпыга  өтетін  логикалық 
операция.  Эксперимент  одісі  негізінен 
индуктивті  болып  табылады,  өйткені 
популяциялар  туралы  қорытынды  жеке 
түлғалар мен шагын ірікгемелерді бақылау 
аркы лы   ж асалады ;  о)  “ бір  з а т т а н ” 
басқасына  әсер  берілетін  процесс.  Бүл 
жерде  “бір  зат”  деген  кең   мағынада 
үгынылады.  Эмоция  адамнан  адамға 
симпатиялык  индукция  арқылы,  электр 
орісі  —  индукциялык  шарғы  аркылы, 
жуйке  қозуы  немесе  тежелуі  бір  болікке 
басқа  бөліктен  белсенділіктің  таралуы 
арқы лы ,  реакциялар  жылдамдығы  — 
мінез-қүлықтық  қарама-қарсылықтың 
теріс эффектілсрі арқылы беріледі дсл інеді 
жоне т.б.; б) баланың өзінің өрекетін, онын 
салдарын  ойлауы  үшін  ата-аналардың 
ауызша  пайымдауды  қолдану  тосілі.  И. 
дедукциямен  байланысты.  Ал  лопікада 
ақыл-ой  қорытыңдысы  ретінде  қарасты- 
рылады.  Психология  индуктивті  ойлау- 
дың дамуы  мен  бүзьшуын  зертгейді.
И Н Д У С Т Р И Я Л Ы Қ   ҮИЫ М ДАС- 
Т Ы РУ   П С И Х О Л О ГИ Я С Ы   (Индус- 
триальная,  органнзационная  психология; 
лат. 
Шизігіа —
 іс-орекет) — үйымдастыру, 
оскери, экономикалық жэне псрсоналдық 
психологияны  қамтитын  қолданбалы 
психология саласы. Бүл салада тсст жүргі- 
зу,  өлшемдер,  үйымдастыруды  зертгеу, 
персонал орекеті, инженерлік психология, 
шаршау,  жүмыс  тиімділігі,  толем  ақы 
төлеу, түтыну сүранысы, нарықты зертгеу 
және т.б.  қамтылады.
И Н Ж Е Н Е Р Л ІК  
ПСИ Х О ЛО ГИ Я 
(Инженерная психология; франц. 
іп&епіеиг — 
жоғарғы  техникалық  білімі  бар,  техника 
саласыиың маманы) —  1) адам мен маши- 
на  арасындағы  ақпараттық өзара  орекет- 
тестік  процестері  мен  қүралдарын  зерт- 
тейтін психология саласы, яғни қүралмен, 
машинамен  жоне  т.б.  жүмыс  жасайтын 
адамның мінез-қүлқын  зертгейді.  Инже- 
нерлік  психологияға  маш нналардың 
жобалануының опсратор  адамның мінез- 
қүлы қты қ  жөне  когнитивтік  мүмкін- 
діктеріне сойкес келуі де жатады; 2) қүрал- 
жабдықтар,  механизмдер,  жүмыс  орнын, 
еңбек жағдайын  жоне  т.б.  жасау пробле- 
малары қарастырыл атын иңдустриялы жо- 
не үйымдастыру психолопіясымен байла- 
нысты  қолданбалы  пон;  3)  инженер  ма- 
шинаны  басқаратыны сияқты адамдарды 
басқару  шеберлігі. 
, , , .  ' 
*
ИНКОРПОРАЦИЯ 
(іпсогрогааііо  — 
озінің қүрамына қосу) —  1) жалпы мағы- 
насы — тамақ ішу; 2) сенімге немесе бағ- 
дарға илаңдыру;  3) психоанализде — қор- 
ганыштың  қиял  сияқты  әрекет  ететін 
қарапайым механизмі. Интеранализация- 
дан  жоне  интроекциядан  ажырата  білу 
керек.
ИНКУБАЦИЯ  —  когніггивтік  психо- 
лопіяда  өтуі  бойында  проблеманы  шешу 
үшін  ешқандай  саналы  орекет  жасал- 
майтын,  бірақ  проблеманың  шешілуімен 
аяқталатын уақыт ксзеңі.  ■**'' Ч®  !Э'
И Н Н О В А Ц И Я Л Ы Қ  
П РО Ц Е С С  
(Иннованноннын  процесс)  —  білім  беру 
ісіне түрақты жаңа элементтер кіргізетін, 
жүйенщ  бір  жагдайдан  екінші  жағдайға 
кошуіне  апаратын  ж аңалық,  жаңадан 
ендірілетін  орекет.  Білім  беру  үйым- 
дарының  жаңалықтарды  жасау,  меңгеру, 
қолдану  ж әне  таратуға  байланы сты  
қызметі.
ИНСАЙТ  (ағылш. 
імі&һі
 
— түсіну)  —
1)  неғүрлым  жалпы  мағынасы  —  бір 
нөрсені  іштей  сезу,  ішкі  түйсік;  2)  стан- 
дартгы жағдайда — кез келген өзіңдік сана- 
сезім  немесе  озіндік  үғыну;  3)  психоте- 
рапияда  —  біреудің бүрьга  аңғарылмаған 
психикалык  күйін  тусіну  немесе  білу;
4)  еске түсірмей-ақ,  бүрынгы төжірибеге 
сүйенбей,  бір  нөрсені  жаңадан  дүрыс 
аңғару;  5)  геш тальтпсихологияда  — 
проблемалар сол  арқылы  шешілетін про- 
цссс.  Бүл  орайда  И.  шешімге  сойкес 
адамға байланысты түсіндіруге мүмкіңдік 
беретін  модельді  немесе  оқиға  мөнін 
кенеттен  қайта  үйымдастыруды  немесе 
қайта  қүрылымдауды  сипатгайды.
ИНСГИТУТ (лат. 
ітіішіит
 
— мекеме) —
1)  косіптік  жоғары  білім  білім  беру 
бағдарламаларын  іске  асыратын  жөңе 
қолданбалы  сипаттағы  ғылыми  зертгеу- 
лерді жүзеге асыратын жоғары оқу орны;

жүктеу/скачать 13,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: