Казақ тілі терминдерінің салалық гылыми түсіндірме создіктерінің топтамасы Қазақстан
жүктеу/скачать 13,68 Mb. Pdf көрінісі
|
5 — адам жоне тогрһе — түр, пішін) — монді белгілері молім болатын логикалық ш ы ны нда тек адам дарда ғана болаты н I одіс. Бүл процестің пайымдау нысаныңда психикалы қ касиетгер мен қабілеттердің I білдірілген нотижесі де аны қтам а деп ата- ж ан у арларда д а бары туралы т ү с ін ік . лады. О қыту процесінде (кең мағынада — Ж ануарларды ң м ін е з-қ ү л қ ы н адам ды қ таным процесінде) анықтама терминдер- қ и с ы н д а р м ен қ ы л ы қ та р тү р ғы сы н ан дің, бастау үғымдардың долме-дол мағы- а н т р о п о м о р ф т ы қ т ү с ін д ір у адам м ен I насын белгілеу үш ін пайдаланылады. Ло- жануар арасы ндағы ш екті жою дегенді гикада неғурлым кең тарағандары ретіңде білдіреді де, еңбек қызметімен, қоғам ды қ аны қтаманы ң екі түрі сараланады: 1) ең о м ір ім ен ж о н е м ағы н ал ы со й л еу ім ен жақьга тегі мен түрлік ерекшелігін корсету ш арттас адам п си х и к асы н ы н са п а л ы қ I арқылы анықтау. М үны ң монісі, анықта- ерекшеліктерін елемеуге, адамны ң омірі I мада аны қталаты н зат соларға жататын мен қызметіндегі жоне адам баласыньщ I затгар класын жоне бүл затты сол кластағы дам уы ндағы олеум еттік ф акто р л ар д ы ң озгелерінен ерекш елейтін белгілерді (бір жетекші рөлін ж о қ қ а шығаруға апарып не бірн еш е) корсету қ аж ет д еген соз. соғады. Мүндай түжырымдамалар жайдак I М ыс., “толықтауыш — сойлемнің түрлау- эволю ционизм ге, ж ануарлар мен адам- I сы з мүш есі, іс-оқи ған ы затгы қ мағына н ы ң м ін е з - қ ү л ы қ т а р ы н с а л ы с т ы р у жағьгаан сипаттайДы”. М үнда ең жақын кезіндегі редукционистік қарадүрсіндікке, топ сойлем нің турлаусыз м үш елері, ал жануарлардын м інез-қы лы қтары н олеу- I түрлік ерекш еліп барыс, табыс, жатыс, метгендіруге жоне одеттегідей, адамны ң шығыс жоне комектес септіктердің жал- м ін е з - қ ү л қ ы н б и о л о г и я л а н д ы р у ғ а , ғаулары жалғануы; 2) генетикапық ан ы қ- о л еу м етп к ф акторлар м ен әлеум еттік-1 там а — аны қталаты н объ екп н ің қүралу та р и х и за ң д ы л ы қ т а р д ы б и о л о г и я л ы қ I одісін си п ат тау а р қ ы л ы , о н ы түзетін факторлармен алмастыруш ылыққа негіз- I себ еп тер д і к о р с е т у а р қ ы л ы а н ы қ тау . делген. Ч. Д арвин мен Т. Ч ексли адам Коптеген физикалы қ жоне математикальпс. торіздес маймыл мен адам ны ң тегі өте I ү ғы м д ар о с ы л а й а н ы қ т а л а д ы . М ы н а ж ақы н деген қоры ты нды ға келді. Адам ережелерді есте үстау керек: 1) аңықтама қоғамындағы ор носілді әр түрге немесе I олшемдес болуы, яғни аны қтауш ы мен эр текке ж атқызып (полигенизм), оларды анықталуш ы үғымдар тең колемде болуға м а й м ы л д а р д ы ң о р т ү р ін е н т а р а ғ а н I тиіс. А. тым ж айы лы ңқы болмау үш ін ол (полиф илия) деген теория үсынуіііылар кластың басқа затгарьга қамтымауы керек. болды . Ә сіресе, н ем іс ан тр о п о л о гі Г. I Б үл үш ін ан ы қтам аға уғы м н ы ң монді К л о ч к о в т ы ң : “ Е у р о п а л ы қ н о с іл д е р I белгілерінің борі кіруі керек. Анықтама ш импанзеден, негр тектестер горилладан, I тым тар болғанда анықталатын үғымның монғол тектестер орангугангтан тарады” I мазмүны на монділігі осы турдің барлық дейтін көзқарасы к ең оріс алды. I затгарына бірдей емес белп қамтылады; А д а м н ы ң а л ғ а ш қ ы ш ы қ қ а н ж ер і I 2) анықтама долме-дол, н ақп а-н ақ, аны қ, ғы лы м да олі н а қ т ы д о л ел д ен ген ж о қ . б ей н ел ік , м етаф о р ал ы қ создерден ада О н ы ң о у е л гі п а й д а б о л ғ а н м е к е н ін болуы тиіс; 3) анЫқтама бір үғым басқасы іздегенде, сол іздеу салынатын қү р л ы қ- I арқылы , ал соңғысы алғаш қысы арқылы тарды ң қ атар ы н а А встралия кірм ейді. I аны қталаты н логи калы қ ш еңбер болып Ойткені ол Азиядан болінген доуірде ғана I ш ы қпауы тиіс, бүл тавтологияға апарып онда жоғарғы сатылы сүтқоректі жануар- I соғады; 4) теріс ан ы қтам аларды , яғни лар пайда болған. Ал Америка қүрылғанда I а н ы қ т а л а т ы н за т т а б о л м а й т ы н д а р д ы ж алпақ мүрыңцы маймылдар болғанымен, I корсетуге бармау керек. Ғылымда, егер олар 3-доуірдің томенгі сатылы маймылда- I затта болмайтынды корсету арқы лы ол ры нан тараған; сонды қтан бүл қ ү р л ы к | а н ы қ саралан аты н болса нем есе теріс 25 ДРЛ угымның мазмүны ашылатын болса, теріс анықтама беру орынды болады; 5) бел- гісізді белгісіз арқылы анықтауға болмай- ды. Оқыту практнкасында жаңа үгымды түсіндіру ксзінде бүлжытпайтын логика- лық анықтамалар гана емес, анықтамаға үқсас басқа нысандар да пайдаланылады: көрсету, ягни созді түсіндіргенде оны таныс контекске қоеу арқылы үғындыру; сипаттау, ягни үғымның мүмкіндігінше барлық белгілерін санамалап шыгу жоне т.б. Анықтаманың танымдагы, оқьпудағы, дүрыс логикалық ойлауға торбиелеудегі маңызды рол атқараты ны н біле түра, анықгамаларды пайдалануды өзіндік бір максат етуге болмайды. Анықтаманы білу меңгерудің сапалылығының жеткілікті критерийі емес: оқыту практикасында үгымның создік анықтамасы мен оның окушылардың үғынуындағы нақты моні арасында алш ақты қ болган жағдайлар малім. Міндет оқушылардың оқу қызме- тін анықтама оншейін жаттап алмай, оқу матсриалымен белгілі бір амалдар жаса- ғанда меңгерілетіндей етіп үйымдастыру. А ны қтам аны ң бүлайш а меңгерілуі — оның танылатын объектіні зерделсудің қүралы ретіңде шын монінде меңгерілуін қамтамасыз етеді. АҢДАУ — сананың болжамга сүйен- ген, комескі корінісі; танымның бастапқы сатысы. А. синонимі — аңгару. Адамның өзінің танымдық тожірибесі негізінде сезім мүшелері арқы лы қабылдаған сыртқы (материалдык) жоне ішкі (рухани) дүние оссрін пайымдауы, монін аңгаруы. Бүл процесс орі қарай санам ен, ақылмен зерделеуге, тануға көшуі, шын танымға айналуы мүмкін. Таным процссі түйсіну, сезіну, андау сатылары арқылы жүреді. Сезім мүшелері қы зметінің сапасына, индивидтің темпераменті мен ақыл-ой алғырлығына байланысты адамдардың аң д агы ш ты ғы н д а ай ы р м аш ы л ы қ тар болады. АҢҚАУЛЫҚ — мінездің бір түрі. Оған сснғіш тік, м ом ы н ды қ, ақ к ө ң іл д іл ік , алаңғасарлық сияқты сипаттар тон. А. адамның түрақты касиетінс айналуы оның п си хи калы қ ср ек ш ел ік тер ін е, ақ ы л - сезімінің жетілу деңгейіне, одет-дағды- сына жоне т.б. байланысты. А- кемел ойлы, ғүлама адамдарға, галылшар мен одебиет, өнсрдсгі ірі түлгапарга да тон болуы мүмкін. Я ғни, А. акы л, білім, талант кемістігінен ғана болатын қасиет емес. А Ң Ы З — тарихта болған адамдар туралы немесе еддің, рудың ш ы қкан тегі туралы, не нақты лы бір жерде откен оқиғалар жайлы тарихи шындыққа негіз- делген, бірак уақы т отс келе коркем шыгармаға айналып кеткен оңгіме. АПАТИЯ (грек. араіһеіа — қызык- паушылык) — 1) енжарлық, селқостық, сылбырлық, көңілдің еш норсеге соқпауы, үнжырганың түсуі. Омірге немқүраиды қараудан, сезімнің топастанып, комескі- ленуінен болады. Апатияға салынған адам туған-туысқандарына, жақын дос-жара- нына селқос қарайды, идеялық мүдделер- ден, модени дагдылардан айырылады, эмоциялық сергектігі босеңдеп, сене бас- таиды; 2) стоиктерше, адам жанының сезімдерден, барлық қүмарлықтан жүрдай болуы. , АПОЗОГНОЗИЯ — 1) кіноратты не ауруды таны п-білгісі келмеуш ілік не қабілетсіздік жоне өзін осыған сойкес ү стау ш ы л ы қ ; 2) б ір еу д ің қ а й сы б ір кінораттан жапа шегіп жүргенін түсіну қабілетінің болмауымен сипатталатын нсврологиялық кінораттылық. А П П ЕРЦ ЕП Ц И Я (лат. регсерііо — қабылдау) — адам психикасының дүниені қабыддау процесі, сыртқы дүниенің осер стуінс, басынан кеш ксн тожірибесіне, біліміне, мақсат-мүддссінс, одет-ғүрпына байланысты болатын адам психикасындагы м аңы зды қ а с и е т т е р ін ің бірі. Бүл — адамның сыртқы осерді қабылдау кезшдегі психикалық күйіне де байланысты. АРАЛЫҚ МИ — барлық омыртқалы жануарлар мен адам миынын бір бөлігі. Ол алдыңғы ми көпіршіктерінің артқы бөл іғінен дамиды. Аралық ми орта мидыц алдыңца түрады. Оган: иіс сезу, көру, есту, дом сезу, тері, ст жоне сіңір рецепторла- рынан импульстер келіп, рдан орі мидың басқа бөліктеріне тарайды. Бүл мида организмдегі су, түз, көмірсу, май алма- суын жоне дене жылылығын жоне т.б. бірқатар физиологиялық күбылыстарды реттеп түратын вегетативтік жүйке орта- лықтары бар. АРАМЗАЛЫҚ — Қүдай тыйым салған қылық, іс мағынасыішағы араб тіліндегі “харам” созінен сын есім жүрнагы арқьшы жасалған жиренішті мінез-қүлық атауы. Арамзалыкка адамдардың опасыздық, қиянатшылдық, екі жүзділік, залымдық секілді теріс қылықтары жатады. АРАША — тобелескен, жауыққан екі жақты тоқтатып, басу айтуды, екі ортага түсіп, ажыратуды білдіретін сөз. Араша сөзбен де, орекетпен де жузеге асуы мүмкін. Ондаи орекет иесін арашашы" дсйді, арашалаудың өзін “араша сүрау” деп атайды. Арашаның мақсаты — тобе- лесті тоқтату; ол торелік айтпайды, тарап- тардыц еш қайсысына болыспайды, екі жаққа да бейтарап қарайды. Арашалаган болып, арамдыкпсн екі жақты жауықты- ра, ошіктіре түсетіндср де болады. АРЛАНУ — озінің немссс озі созін сойлеп, намысын жыртатын жеке адам немесе копшіліктін озгелердің алдында А Р М 26 А (эсір есе сы й лы о р тад а ж асаган ) оғаш қ ы л ы г ы н а н а м ы с т а н ы п , ү я л у ы . Б үл көбінесе қоғам ды қ ортада өзіндік орны, ж а қ ы н д а р ы н ы ң а т ы н а н іс іс т е п , сө з сойлеуге моральды қ қүқы гы бар намыс- шыл адамга т э н психикалы қ күй; сергек, сезімтал түлганьщ үятгы сезінуінің көрі- нісі. А. адамды іштей ширыктырып, кадір- қасиетіне д а қ түсірмеуге, азаматты гы на н ү қ с а н келтірм еуге, к ісіл ігін сақтауга түрткі болады. АРМ АН — психологияда: а д а м н ы ң келеш екке багы тталган қи ялы . Ж етсем деген мақсат, мүратьга, орындалу барысын о й ш а елестетуі, к ө ксеу і. Іс -о р е к е т п е н тікелей байланысып жатпагандықтан, оны ш ы г а р м а ш ы л ы қ қ и я л д ы ң д а й ы н д ы қ сатысы деуге болады. А рм анны ң белсенді (іс-эрекет тудыратын) ж оне енж ар (бос қиял күйінде қалатьга) түрлері ажыраты- лады. Болаш аққа қалтқы сы з сену — адам- н ы ң ш ы н д ы қ қ а са й арм ан дай білетін- дігінің белгісі. Көздеген м ақсатқа жетупе тек осындай арман гана адамға қуат беріп, іске тал п ы н д ы р ад ы . Е гер адам орскет етудің о р н ы н а қ ү р г а қ қ и я л г а ш о м ы п , қан ш а армандаса д а, еш норсе де озгере қоймайды . Арман пайдалы іске жетекші болып алга, биікке талпындырганда гана қы зы кты , монді, жемісті болмақ. АРНАУЛЫ М Е К Т Е П Т ІҢ Т Ә Р Б И Е - Ш ІС І (Восгпггатель специальной школы) — арн аул ы м ектеп тер д е (сп о р т, м у зы ка, ф нзикалы қ-м атем атикалы қ, ақы л-есі кем оалаларга арн алган м ектептер) торби е- ленушілермен торбие ісін жүргізетін адам. А Р С Ы З Д Ы Қ (Ц инизм ; грек. куп із- тоі) — қогам ды қ адамгершілік моральга сы й м ай ты н қ ы л ы қ . Б ул үгы м Еж елгі Грекиядагы ки н и ктер д ің (циниктердің) ф и л о с о ф и я л ы қ м е к т е б ін ің а т а у ы н а н ш ы қ қ ан . Бүл мектеп окілдері жаппыга б ір д е й а д а м г е р ш іл ік т ы й ы м д а р м ен одептілік ережелерін елемейтін көзқарас- тарды уагыздады. К ейін қогам ды қ пікір мен ү я т га ң маңызын терістейтін жеке түл- галы қ үстаным деп аталды. Б үл түргыдан А. нигилизмге ж ақы н . М інез-қүлы қтагы жоие сенімдегі А. оз мақсатьгаа кез келген т э с іл м е н , с о н ы ң іш ін де м о р ал ьға ж ат жолмен жетуді көздеген адамдарға тэн. А. суб ъект о зін ж а за ға та р ты л м а й ты н ы н түсінгенде ж эн е парасатты адам болып көрінгісі келмейтін жағдаяттарда байқа- л а д ы . М ү н д а й к е з д е о л д ө р е к іл ік , эдепсіздік, үятсы зды қ ж эн е т.б. кемістік- терге ты ғы з байланысты болады. А. өткір м ы сқы л (сарказм ) ж оне келеке, м азақ түрінде де көрінуі м ум кін. А. көбінесе менкіендік, өркөкіректік, дандайсу, үлкен- дердің м ін е з-қ ү л қ ы н а сьгаш ыл қ ар ы м - қ а т ы н а с т э н ж е т к ін ш е к а л д ы ж а с т а байқала бастайды. Ү лкендердің ж еткін- ш е к т с р ге д ө р е к і т о с іл д е р д і (к ө п ір м е созділ ік, о д еп сізд ік, қ о р л ау , ж эбірлеу, кемсіту) қолдануы жағдайды одан сайьга өршітуі мүмкін. Балалардагы А. корініс- теріне отбасындағы кикілж ің, осіресе ата- ан асы н ы ң айырылысуы ж эн е т.б. ссбеп болады. Жасоспірімдердін өзінің басқалар- дан арты қты ғы н сезінуі де (егер үлкендер қолдаса) А. коріністеріне апары п согуы мүмкін. | ■ , - . АР-ҮЯТ — ізй л ік пен мейірімділікті, имандылық пен инабатгьш ықты білдіретін үғым. Ол адам ны ң өдептілік нормаларды сақ тап , одан асп ау ы н а, іс -әр е к е т і мен м ін ез-қүлқы н а баға беруімен байланысты туындайтын қасиет. Бүл адам ны ң озінін қ о ға м ал д ы н д ағы м ін д еті м ен ж ау ап - керш ілігін терең сезінуінен туындайды. Ү ят іш кі сезіммен байланысты туьгадап, сыртқы бет элпет піш іннен корініс табады. АСКЕГГИЗМ (грек. азкеіез — ж атгы- ғуш ы , қ ү ш т а р л ы қ ) — адам о зін ің тон кажеттіліктерін шектеу арқы лы адамгер- ш ілік түрғы дан өзін-озі жетілдіруге қол жеткізуінің практикалық эдістемссі. Ежелгі дэуірлерде: “ Қ үдайға ш ы найы қүлш ы лы қ ету — тірш ілік қы зы ғы нан бас тарту ж оне тонді то л ы қ “олтіру” ж ағдай ы н да ғана жүзеге асуы м үм кін ” деген түжырымды үстанатын діни ілім. А СП И РА Н Т (лат. азрігапз — талпы - нам ы н, жақындауға тыры самын) — 1) жо- ғары о қу орындары мен ғылыми-зерттеу институттары нда ғы лы м и ж оне оқы ту- ш ы лы қ ж үм ы сқа даярлануш ы , ізденуші; 2) аспирантурада о қ и ты н адам. А ССИ СТЕН Т (лат. а55І5Іеп5 — ком ек- тесуш і, ж ордем десуш і) — ж о ғар ы о қ у орындарындағы профессордың комекшісі, дэріс, лабораториялы қ ж эне практикалы қ сабақтар откізуге жордемдеседі. А С С О Ц И А Н И ЗМ , А С С О Ц И А Ц И Я - Л Ы Қ П С И Х О Л О Г И Я (А ссоциативтная психология) — д ү н и е ж ү зіл ік п си х о л о - ги ялы қ ойдьпі н еп згі багыттарының бірі; п си хи калы қ процестердің ди н ам и касы н а с с о ц и а ц и я п р и н ц и п ім е н т ү с ін д ір е д і. А ссоцианизмнің кагидаггары н е ң алғаш Аристотель жасады; ол көрінбейггін сыртқы себептерден пайда болган бейнелерді ассо- ц иацияны ң онімі деді. XVII ғасырда бүл идеяны п си х и к а туралы м ех ан и к ал ы қ - детерм и н и стік ілім қолдан ды . М ехани- кал ы қ ф и лософ и ялы қ түж ырымдамадан (агылшын философы Т. Гоббс (1588—1679), н и д ер л ан д и ял ы к ф и л о с о ф Б. С п и н о за (1 6 3 2 —1677) ш ы қ т ы . X V III ғ а с ы р д а ассоц иан изм н ің ж аратылыстану-гылыми түсіңшрмесін ағылш ын философы Д. Гарт- л и (1705—1757), идеалистік түсіндірмесін а ғ ы л ш ы н ф и л о с о ф т а р ы Д ж . Б е р к л и (1658—1753) ж оне Д . Ю м берді. XVIII ға- сы рда ассоц и ан и зм п р и н ц и п і психоло- 27 АСТ гиянын барлық салаларында колданылды. XIX ғасырдың басында ассоцнацняны дене су б стр аты н ан б ө л іп , он ы сан ан ы н имманентгі принципі түріндс бейнелеген түжырымдамалар пайда болды. Осыган байланысты психика: I) қарапайым түйсі- ну элементгерінен түрады; 2) элемент- тер — бастапқы, ал күрделі психикалық түзілімдер (елестер, ойлар, сезімдер) екін- ші, олар ассоциациялар арқылы пайда болады; 3) ассоциациялардың қүрылуы- ның шарты — екі психикалық процестің араласуы; 4) ассоциациялардың тожіри- беде қайталанатын ассоциациялардын жнілігімен, ассоцнацняланатын элемент- тердің нақтылыгымен бекиді деген көз- қарас ориықты. А. бнологнядагы, нейро- фнзиологиядағьі жаңалықтардың негізінде жаңа сипатқа ие болды. А. қазіргі психо- логияда ор түрлі психикалық процес- тердің ерекш еліктерін түсіндіру үшін колданылады (мағыналық ассоциациялар проблемасы, олардың оқытудагы рөлі және т.б.). АССОЦИАЦИЯ (лат. аззосіаііо — қосылыс) — 1) неғүрлым жалпы магына- сы — екі (одан да көп) элементгердің арасындағы анықталған кез келген функ- цнялык байланыс; 2) бихевиоризмдегі үйрену теориясыңда стимулдар (5) мен реакциялар (К) арасындағы байланыстар немесе бірігу. Бихевиористер сол байла- ныстың табиғатын үғуға тырысты; 3) қай- сыбір стимул немесе оқиға осерінен алын- ған нақты психологиялық тожірибе: мыс., “ауыл” деген сөзді естігенде, бірнеше ассо- циация пайда болады; 4) статистикада — бір айнымалыдағы озгеріс дорежесінің екінші айнымалыдағы езгерістерге байла- нысты болуы; 5) психологияда сыртқы жоне ішкі тітіркендіргіштердің осер етуі- нен туатын адамның психикалык процес- тері мен қимыл-орекеттерінің байланысы. Ассоциация адамның бүрынғы тэжірибесі и егізін д е п а й д а б о л ы п , заттар мен қүбылыстардың кеңісгік-уақыт қатынас- тары мен (кеңістік пен уакыт ішіндегі іргелестік ассоциациясы, мысалы, кәктем мен жасыл ш өп тің ш ыгуы) оларды ң үқсасты ғын (үқсасты қ ассоциациясы, мыс., жапырақ сыбдыры мен сыбырласу) немесе қарам а-қарсы лы ғы н бейнелеуі мүмкін (қарама-қарсылық ассоциациясы, мыс., күн мен түн, корілік пен жастык). О б ъ ек тіл ер ар асы н д ағы аи ағү р л ы м күрделі, мысалы, себептер мен салдар ар асы н д агы б ай л ан ы сты б іл д ір етін ассо ц и ац и я болады. Ф изи ологи ялы к түрғыдан караганда, ассоциация екі немесе бірнеше тітіркендіргіштің бір мезгілде немесе бірінен соң бірінің осер етуінен туатын уақытша процесінде үлкен орын алады. Білім алу — адамның бүрынгы тожірибесі мен жаңадан игерген түсінік-1 тері, үғымдары арасындағы байланыс ■ (ассоциация) жасау процесі екені молім; 6) психнкалық қүбылыстар арасындағы байланыс, бүл байланыста психикалык кү б ы л ы стар д ы ң б ір ін ің ( қабы лдау, елестету) басымдылығы скіншісін ін пайда болуын ілестіре ж үреді. А ссоциация туралы үғым ежелгі дүниенің филосо- фиялық ілімаеріңде калыптаскан. Психо- логиялық ой ассоциация фактісін жай ғана баяндап қоюдан (мыс., норсені қабылдау оның иесінің бейнссін пайда қылады) оны организм ішіндегі процестермен түсін- діруге кошті. Бүл — ассоциация үғымына детерминистік (латынша йеіегтіпаге — п сихи калы к қүбы лы старды ң оздерін тудыратын факторларға занды орі қажетті тоуелділігі) мағына береді: санада бейне- нің, одетте, оған ш ақы ртқы болатын сыртқы тітіркендіргішсіз пайда болуы — денелік процестердің откендегі тожірибеде бекіген байланысының есебіне жатқызыл- ды; бүл процестер, Аристотельдің айтуын- ша, олардың араластығы, үксастығы немесе кереғарлығы (контраст) себепті жақындаса түсіп, берік бірлестіктер түзуі мүмкін. Жаңда үйлестік мүшелерінін бірі пайда болганда, ол “автоматгы түрде” организм- де жасырынған басқаларына шақыртқы болады. “Идеялар ассоциациясы” тер- минін ассоциацияны акыл-ойга негіздел- ген байланысгарға қарсы қойған Дж. Локк енгізді. Ассоциация туралы үғым XVIII— XIX ғасырлардың философиялық жүйелері үшін басты үғым болды. Ассоциацияның психофизиологиялық негізі — шартты рефлекс. АСТАЗИЯ — моторлық үйлестірудің елеулі кінораты салдарынан тік түрегеп түра не отыра алмаушылық. Астазия мен абазняның қабатгасуы жиі болады. АСТЕНИЯ (грек. азіһепеіа — дэрмен- сіздік, олсіздік) — оте қатты шаршап- шалдығу, ж адап-ж үдеу, коң іл -күй д ің түрақсыздыгының ақыргы шегі, үйқының бүзылуы кезінде байқалатын жүйкелік- психологиялық олсіздік. А әр түрлі ауру- сырқаулар, соңдай-ақ ой жоне дене еңбе- гімен шектен тыс шүғылдану жоне үнам- сыз күйзелістер мен қайшылықтардың нотижесіңде — зорығудан пайда болады. АСТРОЛОГИЯ (грек. азігоп — жүлдыз жэне %<и — ілім) — аспан денелерінің жердегі тіршілікке, соның ішінде адам тағдыры мен оның мінез-қүлқына осері жоніндегі ежслгі ілім. Астрология мен хиромантия тығыз байланысты. Астроло- гияны халдейлер, ежслгі ассириялықтар, мысырлықтар, гректер, арабтар қолданып келді жоне үзақ уақытгар бойы оның күпн ясы н білетін адамдар тобы ғана пайдаланғаны тарихган белгілі. Кейіннен АТА -------------------------------- А. бүқара-көпш іліктің түсінуіне қолайлы экзо тери ял ы қ А. ж оне қ ү п и я л ы қ кілті қатаң сақтальгаатын эзотериялық А. больш б ө л ін ді. А. еж елгі Қ ы тай м ен еж елгі Үңдістанда жоғары деңгейде дамыды. А. Еуропага Үнді астрологиясыньщ ©згеріске түскен түрлерінің бірі ретінде таралды. Бүл қазіргі уақытта астрологияны ң достүрлі түріне саналады . А. үгымы м акрокосм жоне микрокосмнің озара үйлесімі (теңбе- теңдігі) м ен байланыстылыгы жоніндегі ежелгі идеяга сүйенетін ішкі қисы нды қ (л о г и к а л ы к ) ж ү й е н і б іл д ір ед і. О н ы ң н егізін е ак си о м а ретінде қабы лдан ган бірқатар базалы қ принңиптер алынган. Бүлардың бастылары: циклдарды немесе объектердін дамуы фазасын айқьгадайтьга ц и к л д іл ік п р и н ц и п і ж о н е ә р т ү р л і ц и к л д ер д ің озара о рекеттесу ін ің даму заңдылықтарын бейнелейтін резонанстық принциптері. Қ азіргі зам ан д ы қ психо- логия астрология моліметгерін ш ынайы гы лы м и білім р етін д е қ аб ы л д ам ай д ы , о й тсе д е к о с м о б и о л о г и я ш е ң б е р ін д е космосты к (ғарыштық) циклдардың адам д е н с а у л ы гы м е н о н ы ң б и о ы р г а қ т ы қ белсенділігіне осері зерттелуде. қ . Адам психикасы белсенділігінің биоыргақтары. АТА-АНАЛАР К О М И ТЕТІ (Родитель- ский комитет) — м ектепке оқу-торби е жоне ш аруаш ылық моселелерін шешуде к ө м е к к о р с е т е т ін м е к т е п т е гі ө з ін -ө з і баскару органдарьгаың бірі. А.-а.к. ата- аналарды мектеп өміріие белсене араласуга, о қ у -т о р б и е , сау ы қ ты р у ж ү м ы стар ы н а көмек корсетуге, білім беретін мекеменің шаруашылық, оқу-материалды қ базасьга н ы г а й т у б о й ы н ш а х а л ы қ а р а с ы н д а педагогикалық насихат жүмысьга жүргі- зуге тартады. А Т А Қ Қ Ү М А Р Л Ы Қ — од еп тан уда: м оральды қ түргы дан үнам сы з, одепсіз м ін ез тү р і. Қ ан д ай ж о л м ен болса д а, атақты болуға, атагы н ш ы гаруга деген ерекш е қүм арлы қ. М үңдай тілекке бой алдырган адам ө з бойы ндагы іскерлік. білімділік, парасатты льщ қабілетгерінің б а р -ж о гы м ен с а н а с п а й , қ а й т к е н д е де жогары атаққа, лауазымды қызметке қол ж етк ізу д і к о к с е й д і. М ү н д а й л а р үш ін а т а қ т ы , қ ы з м е т і м е н б е д е л і ж о гар ы адамдар алдында қүрдай жоргалап, өзінсн дэрежесі томсн нсмссе багыныштыларга шекесінен қарап, менсінбейтін менмеңдік, п а ң д ы қ т о н . А т а қ қ ү м а р л а р ж о ға р ы л а у а з ы м д ы қ ы з м е т т і, т ү р л і д о р е ж е , марапатты қоғамға, елге коп пайда, үлкен ж а қ с ы л ы к ж асау н иетім ен ем ес, ж еке б а с ы н ы ң а т а ғы н ш ы ға р ы п , б а с қ а д а н жоғары түру үш ін қалайды. Сондықтан м оральды қ ж ағы нан үнам сы з, салдары ж ағы нан қ о ғам ға зи ян ды м інез болып табылады. АТТЕСТАТТАУ (Атгестащія; лат. аііез- Іаііо — куолік) — қы зметкердің білікті- лігін, оқуш ылардың білім деңгейін аны қ- тау. АТРИБУЦИЯ (ағылш. аИгЬиІе — таңу, қ о с ы п ж азу) — о л еу м еттік о б ъ ек тіге (адамға, то п қ а , олеуметтік бірлестікке) қабы лдау орісінен тыс сипаттамаларды қосы п жазу. А трибуцияны ң қажеттілігі мьгаада: бақьщау^арқьшы адамға берілуі мүмкін ақпараіт олеуметтік ортамен езара орекеттестік үшін жеткіліксіз, сондықтан ол “толықтыра түсуді” қажет етеді. Тікелей алы нған ақп аратты ң осы ндай “то л ы к- тырыла түсуі” — атрибуция болып табыла- ды . Қ азіргі үғы м -түсін ік бойы нш а, А., бірінш іден, тек м ін ез-қүлы қты ң себеп- терін айқы ндаум ен бірге, өз қүрам ы на психолөгиялық сипаттамалардың көлемді б ө л ігін ен гізед і; е к ін ш ід е н , б а с қ а да рлеуметтік объектілерге тарала отырып, адамды сипаттаумен ғана шектелмейді. А. қабы лданаты н объектіні мондік жүйеге қосаты н өлеуметтік қабылдаудың негізгі м е х а н и з м і р е т ін д е қ а р а с т ы р ы л а д ы . Ш етелдік өлеуметтік психолөгия іліміңде ө л е у м е т т ік -п с и х ө л ө г и я л ы қ ф е н ө м е н - дердің кеңінен дамыған класы н зерттеу жөне түсіндіру үш ін негіз болып табыла- ды . А трибуцияны ң топаралы қ, отбасы - л ы қ , н е к е л ік қ а р ы м - қ а т ы н а с т а р д ы , ө н д ір іс т ік қ а й ш ы л ы қ т а р д ы р еттеу д е атқаратын рөлі елеулі. АУДИТОРИЯ — психологияда: сөзді қ а б ы л д а й т ы н т ө п . Ә детте, А. с ө зд ік хабарлам аларды м а ғы н ал ы қ қабы лдау п р ө ц е с ін д е ө з а р а қ а р ы м - қ а т ы н а с т а бөлатын, көммуникатөры бар, кеңістікге өрналастырылган адамдардың шагын төбы. Т о п м ү ш е л е р ін ің к ең істік те о р н а л а с- тырылуы оларды ң саны на байланысты. Д о с т ү р л і ү ғ ы м д а ғ ы о р н а л а с т ы р у — “тікбүрышты” жоне “шеңберлі” схемалы болып бөлінеді. Тікбүрьпш ы орналастыру көп ретге трапеция пішінді бөлады, яғни тыңдаушылардың шағын бөлігі көммуни- к а т ө р д ы ң ту р а а л д ы н д а о р н а л а с а д ы . Ш еңберлі орналасуда (дөң гелек үстел төріздес) тьгадаушылар бір-бірімен қарым- қ а т ы н а с ж асау ы н а бө л ад ы , с ө й т іп өз хабарламаларыньщ қалай қабыдданғанын көріп, естіп өтырады, өйткені өлардың өр- қ а й с ы с ы б ір - б ір ін ің н а з а р ы н а н т ы с қалмайды. Аталған екі жағдайда да төп мүшелерінің назары көммушікатөрда төғы- сады. Бүқаралы қ көммуникация қүрадда- рының аудитөриясы шашыраңқы, аноним- ді жоне принципіңде иланғыштығы неғүр- лым басымдау болып келеді жоне ол шагын топтардың жиынтығынан күралады. А У Т И З М (г р е к . а и іо — ө з ім ) — адамның сы ртқы дүниеден өқшауланып, озім сн-өзі болы п, іш тей сары уайы м ға салынған кездегі көңіл күйі. Бүл терминді 1912 жылы швейцар психиатры Э. Блей- лер адамның ішкі эмоциялық қажетгілік- терімен ретгелетін жоне шынайы эрекет- терге тэуелділігі шамалы аффективтік саланың айрықш а түрін белгілеу үшін енгізген. Аутизмнің пайда болуы әр түрлі болуы мүмкін. Оның жеңіл түрі психи- каның конституциялы қ ерекшеліктері (мінез-қүлықтың акцентуациясы, психо- п а т и я ), с о н д а й -а қ ү з а қ қ а созы лған психикалық жарақат жағдайларында (жеке түлғаньщ аутистикалық даХіуы) байқалады. Аутизмнің шығу тегі ор түрлі: шизофре- ния, мидың туабітті зақымдануы, т.б. торізді п с и х и к а л ы қ дам уды ң дорекі ауытқуы (ерте балалық А.) ретіңде көрінуі де м ү м кін . А ути зм н ің бірн еш е түрі болады . С о н ы ң бірі — иіизофрения. М үндай науқасқа душар болған адам өзгелермен кездесуден қашқақтап, көбіне өзінен-өзі сойлеп жүреді. Оның сөйлеген сөзі ш ы н д ы қ п ен ж а н а с п а й , көбін е галлюцинация немесе саңдырақ тэрізді болады . Ауру сал д ар ы н ан болаты н аутизмнің бүл түрін сау адамдар арасыңда болатын элсіз типтерден (меланхолик) ажырата білу керек. М ысалы, жүйке жүйесі элсіз, нэзік типке жататын адамдар да өзгелермен қары м -қаты нас жасап, сөйлесуге онша пейілді болмайды. Аутизм мектеп жасына дейінгі балалардың ойы мен тілін дамытуда кеңінен қолданылады. Мысалы, француз психологы Ж . Пиаже- нің жэне т.б. айтуынша, оуел баста бала көбіне өзімен-озі болып, өзгелермен тіл қатысып жарытпайды, кейінірек аутизм қасиеті мүлде жогалады. Бірақ бүл қасиет мектеп ж асы на дейінгілердщ борінде бірдей дэрежеде кездеспейді. Аутизмнің болуы баланың ақыл-ойы эуел бастан-ақ қоғамдық ортаның жемісі екенін жоққа шығара алмайды. Аутизм шығу тегі мен айқын байқалу дэрежесіне қарай медици- налық коррекциялауды (констиіуциялык түрғыдан алганда, жеңіл-желпі түрлеріне байланысты көп ретте олеуметгік бейімде- луді жеңілдете түсетін эр түрлі саладағы дарыңдылық кабілетімен үйлесім табады) талап етпеуі де мүмкін. Ал оның неғүрлым ауыр жағдайларында арнайы коррекциялау жоне негізгі аурулардың терапиясымсн қоса, сыртқы элеммен қарым-қатынастың қалы птасуы на багы тталган психоло- гиял ық-педагогикалык сипаггагы шаралар кешені қажет. АУТОГЕНДІК ЖАТТЫҒУ (грек. аи- Ю5 — өзім, &епо5 — шығу тегі, пайда болу) — ем делуш ін і б ү л ш ы қ еттік релаксацияга, озін-озі иландырута, адам зейінін олдебір көріністерге шоғырлан- дыруға жоне элдебір көріністерді коз алдына елестету бейімділігіне баулуға, I субъект үш ін м аңы зды іс -э р е к е т т ің I тиімділігін артгыру мақсатымен еріктен I тыс жүзеге асатын ақыл-ой белсенділігін I бақылай білуді оқытып-үйрететін психо- терапсвтік екщеу эдістемесі. Аутогендік жаттығудың: 1) релаксацияға үйретіп, I вегетативтік қызметгі басқарудың куэсы іспетгі мынадай екі сатысы бар: — ауыр- I лықты, ыстық-суықты, жылылықты сезі- ну ахуалын жасау; 2) эр түрлі деңгейдегі гипноздық хал-ахуал тугызу. А.ж. меди- цинада, спортта, педагогикада, ондірісте, I өзін-өзі торбиелеуде қолданылады. I АУТОГИПНОЗ (грек. аиіо5 — эзім, I һурпо5 — түс) — өзге адамның ықпал I еіуінен болатын, гетерогипнозга қарама- I қарсы — адам ны ң ө зін -ө зі мақсатты гипноздық жагдайға келтіруі белгілі бір тосілдермен жүзеге асады. Аутогипнозға бейімделушілік: физпкалық жэне эмоция- лы қ хал-ахуалға, жеке түлғалық ерекше- I ліктерге, физиологиялық жэне психоло- I гиялық функцияларды өздігінен басқару I қабілетіне байланысты болады. А. қазіргі уақытта аугогендік жатгығу одістерінің бірі I ретінде қолданылады. АУЫЗЕКІ СӨЙЛЕУ — естіп қабыл- данатын тілдік қүралдар арқылы вербаль- дық (создік) тіддесу. Ауьізекі сөйлеуге тэн I сипат — сөйленген хабарламалардың I жекелеген қүращастары бірінен соң бірі туындайды жоне қабылданады. Ауызекі сойлеудің туыңдау процестері бағдарлану, I бір мезгілде жоспарлану (бағдарламалану), I с ө й л е н іп ж үзеге асу ж эн е б ақ ы л ау буындарын қамтиды; бүл орайда, жоспар- лау өз кезегіңде қатарлас екі арна бойымен I жүзеге асады да, ауызекі сөйлеудің маз- I м ү н д ы қ ж оне м о то р л ы қ — ар ти к у - ляциялық жақтарына қатысты болады. I АУЫЗША ЖАТТЫҒУ (Устное >ттраж- нение). Сойлей білуге үйретудің моні зор. Іштегі ойды дүрыс байланыстырып қүрап, I тындаушыга түсінікті етіп жеткізу үшін I жүйелеп сөйлей білу керек. Сөйлей білу I де өнер. Дүрыс сөйлей білу дегеніміз — дүрыс ойлай білу. Баланың тілінің жатық, I ж үйелі болуы — сөйлете беруге, орі I сөйлеген сэзге мон беруге, өз сезіне озінің бақылау жасауына байланысты. Бүган I үлкен мон берген қазақ “Сөйлей-сөилей I шешен болады, корс-коре косем болады” I деп ой қорытқан. АУЫ РСЫ НБАУ (Аналгезия; грек. I апаІ%е5 — ауыртпайтын, жансыздаңды- I ратын) — ауырсынуды сезінуді босеңдету I немесе оны тол ы қ жою. Ауыртпауға I ан алгези ялы қ дорі-дорм ектср немесе сырқатгың назарын ауырсынатын жеріне қатыссыз басқа объектілерге аудару (музы- ка, т.б.), сондай-ақ иландыру, үйыту, озін-озі иландыру, гипноз арқылы қол | ж еткізеді. А налгезияны қолдануды ң 29 ----------------------------------------- жүктеу/скачать 13,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|