Казақ тілі терминдерінің салалық гылыми түсіндірме создіктерінің топтамасы Қазақстан

л
АУЫ  --------------------------------   30
ж алпы   и см есе  н ү к тсл ік   м ассаж   жасау 
(сылау, укалау), дененін бслгілі нукгесіне 
ы сты к  немесе  суы кпен  осер  ету  торізді 
одіс-тосілдсрі де  бар.
АУЫРСЫНУ — психикалык күЙ: 1) жа- 
ны на бату, қиналуды ң жеңіл түрі; 2) ауыр 
кору,  масыл  санау,  ж айсыз  сезіну.
А У Ы Т Қ Ы Ғ А Н  
М І Н Е З - Қ Ү Л Ы Қ  
(Дсвиантное  поведение)  —  балалар  мен 
ж а с о с п ір ім д е р д ің   о к ім ш іл ік   ж а за л а у  
ш аралары н  колдануға  апары п  соғаты н 
қ ү қ ы қ   бүзуш ылықтарды  үнемі  жасауы; 
оқудан,  ж үмы стан  қ а с а қ а н а  жалтаруы, 
о т б а с ы н а н   н е м е с е  б ал ал ар д ы   о қ ы т у - 
то р б и ел еу   ү й ы м д а р ы н а н   ү н е м і  к стіп  
қалуы,  со н д ай -ак   оларды ң  кы лм ы сты қ 
ж а у а п т ы л ы к қ а   ж а т п а й т ы н   қ ы л м ы с  
бслгілері  бар,  қоғамға  қауіпті  орекетгер 
ж асауы .  А уы тқы м алы   м ін е з -к ү л ы к   — 
мінездін қы лт стпе,  қүбылмалы, айны ма- 
лы түрі. Адамның психикалық ерекшелік- 
терім сн ,  осерді  қабы лдауы ны ң  өзіндік 
сипатымен байланысты болады. Ауытқы- 
малы  м ін ез-қүлы қ  ф изиологиялы қ  жоне 
п ато л о ги ял ы қ   тү рл ерге  аж ы раты лады . 
Ф и зи о л о ғи ял ы қ   негіздегі  ауы тқы м алы  
күйдің  (ашу,  ыза,  үрей)  психикаға  осері 
күшті болғанымен, адамды оны ң салдары 
үшін  жауапкерліктен  босатпайды.  Яғни 
мүндай сезімдік ахуал жағдайьгада жасаған 
кьшмысы  үшін  кінолы лы қ ж о қ қ а  шыға- 
ры лм айды ,  тек   ол  белгілі  бір  реттерде 
жеңілдстілуі мүмкін. П атологиялық негіз- 
дегі ауытқымалы м інез-қүлы қ адамды бір 
сотке  сана-сезімнен  айырып,  мақсатсыз 
н ем есе  қ ау іп ті  іс-о р ек еттер   (ш абуы л) 
ж асауға  и тер м ел ей д і.  Еғер  қы лм ы сты  
орекетті патологиялық ауытқымалы мінез- 
қ ү л ы к к а  үш ы раған  адам  жасаса  (солай 
екені  анықталған  жағдайда),  ондай  адам 
“есі  кіресілі-шығасылы” деп танылады, 
АФАЗИЯ  (ғрек.  а  —  болы м сы зды қ 
ж үрнағы   жоне  рМазіз  —  пайда  болу)  — 
ж ү й к е  ж ү й е с ін ің   к е й б ір   б ө л ік т е р ін ің  
зақымдануынан адамның сойлеу қабілетін 
жартылай  немесе  то л ы қ   жоғалтуы.  Бүл 
көбінесе  үлкен  ми  сьгаарларының белгілі 
бір  бөлігінің  зақымдануынан  болады.  А. 
к ө б ін е  м и д ы ң   белгілі  бір  ж ер ін е  қ ан  
қүйылу, м и тамырларының тромбоз сыр- 
қаты на  шалдығуы,  мидың ісуі,  қабынуы, 
жарақатгануы  салдарынан  болады.  Афа- 
зи ян ы ң   екі  түрі  бар:  1)  сөйлеу  аппара- 
т ы н ы ң   ж ү м ы сы   т о л ы қ   с а қ т а л ға н м е н , 
н а у қ а с   адам   тіл і  к ү р м е л іп ,  қ и н а л ы п  
с о й л е й д і,  б ір а қ   к е з   к е л г е н   ды бы сты  
шығарады;  2)  науқас  адам  сөйлей  алады, 
бірақ  айтқан  созге  түсінбейді.  А.  кезінде 
адам үмы тш ақ болуы мүмкін. Егер мидың 
сол  ж а қ   болігіне  қ а н   қүйы лса,  о ң   жағы 
жансызданады  да,  тіл  байланып,  мүлдем 
сөііпей  алмай  қалады.
АФ ОНИЯ  (грек.  а  —  болы мсы зды к 
ж ү р н а ғ ы ,  рһопе  —  д ы б ы с ,  д ау ы с)  — 
адамньш даусы ш ы қпай, сыбырлап қалуы. 
А   жоғарғы  тьгаыс  жолына  салкы н  тию, 
түмаурату, ж үткы нш ак-ком ейдің ор түрлі 
ауруларының  ды бы с  сіңірін  закымдауы 
ж о н е  т .б .  с а л д а р ы н а н   б о л а д ы .  Адам 
т о с ы н н а н   к о р ы қ қ а н д а   ж о н е  қ а т т ы  
күйін генде  д е,  дауы сы  ш ы қ п ай   қалуы 
мүмкін.  ' 
' 
' ' ' г;  ."
АФФЕКТ  (ж?ГаЯесш$  —  жан  толқьі- 
н ы с ы ,  қ у м а р л ы қ )  —  а д а м н ы ң   к ө ң іл  
күйінің кенсттен  өзгеріп,  зор  қарқьгамен 
б ү р қ а н - т а р қ а н   б о л ы п   с ы р т қ а   теб у і 
Оюлдану,  үрейі  үшу,  торығу,  т.б.)  Адам 
сезімдерінің копшілігі А. дорежесіне жетуі 
мүмкін.  Мыс.,  қорқу  сезімінің  алғашкы 
саты сы   т ы н ы ш с ы зд а н ы п ,  сеск ен у д ен  
басталып,  одан соң үрейлену сезімі  пайда 
болады,  ол  күш ейе  келе,  кісінің  зоресі 
ү ш ы п ,  А.  с а т ы с ы н а   ж етеді.  Қ у ан ы ш  
кернеген  немесе  қайғы -қасіретке  душар 
болған  адамны ң  да  бүл  эм оциялары   А. 
түріне өтуі  мүмкін.  Аффектінің физиоло- 
гиялы қ  негізі  ми  қабығында туған,  күші 
ж а ғ ы н а н   п а р а п а р   е к і  қ а р а м а - қ а р с ы  
реакцияны ң қактыгысуында. Осы қақты - 
ғысуға  байланысты  ж үйкелік  процестер 
бары сы н да  к езд есетін   к ен еттен   пайда 
б о л ған   езге р іс т е р   а ф ф е к т ің   ж ү й к ел ік  
м е х а н и зм і  б о л ы п   та б ы л а д ы .  Е гер  де 
о с ы н д а й   о з г е р іс т е р   а д а м н ы ң   ж ү й к е  
орекстінде үзақ уақы т орын тепкен байла- 
ныстарды  бүзса,  о н ы ң   мінезінде  невроз 
тууы мүмкін. А  сезімдері адамның боиын 
билеп алған кезде, онын сыртқы олпетінде 
де  ерекше  озгерістер туады.  Қазіргі  кезде
психологиялы қ-физиологиялы қ техника-
ны паіідалану арқы лы  тьгаыс алу,  жүрек- 
тің соғуы, тері сияқты мүшелердің озгеріс- 
терін ғана емес,  ми  жүмысын да  зертгеп, 
элсктрэнцефалограммасьга  ж азып  алуға 
болады .  А д ам н ы ң   вегетати втік  ж ү й ке 
жүйесі А. кезінде физиологиялы қ процес- 
тердің  тууын,  оны ң  барысын  басқарып, 
ад ам н ы ң   с ы р тқ ы   о л п е т ін ің   озгер у ін е 
осерін  тигізеді.  Ж ас  балалар  ездерінің іс- 
орекеттерінің долел-себептері  әлі  саналы 
түрде  айқы н  қалыптаспаған  даму  саты- 
сында  аффектерге  оңай  үрынуы  мүмкга. 
Б а л а н ы ң   к е з   к е л г е н   қ а ж е т т іл ік т е р ін  
қ а н а ға т т а н д ы р м а у   н е м е с е   к е з   кел ген  
қ а й ш ы л ы қ   а ф ф е к т ің   д ам у ы н а  океліп 
соктырады. Дүрыс торбие бермеу саддары- 
н ан   аф ф ектіге  бейімделу  бала  емірінде 
үлкен орын алып,  оны ң м інез-қүлқы ны ң 
дамуьгаа  кері  осерін  тигізуі  мүмкін.  Егер 
баланың айналасындағылардың ез дегенін 
созсіз  орындауьгаа  еті  үйреніп  алса,  онда 
о н ы ң   олдебір  талап-тілегін ің  оры ндал- 
мауына  бегет  болатын  жайтгар  орынсыз 
аш у-ызасын келтіруі мүмкін.  Баланың іс- 
орекет  түрлері  күрделене  түскен  сайын,

31
ЛШЫ
оның себеп-доледдері  (мотивтері)  соғүр- 
лым  саналы  түрде  жасалған  сипатка  ие 
болады;  баланың  эмоционалдық  өмірі 
ж инақы   нысандарымен  ерекш еленеді 
жоне кірікпелі аффективтік осері төтенше 
жағдаилар  кезінде  пайда  болады.  Тек 
калыпты  дамуы  бүзылған,  тым  осершіл 
балалардагы  откір  кірікпелі  аффективтік 
ахуал  оп-оңай  көрініс  беруі  орі  қалыпты 
м ін ез-қ ү л ы к ты ң   бүзы луы на  себспш і 
болуы мүмкін. Аффективтік хал-ахуаддың 
алдын  алу  үш ін  адам н ы ң   қ ү л ы қ ты қ  
(моральдық) касисттерінің қалыптасуьша, 
сондай-ақ  аффектің  орбір  пайда  болуы 
корінісін  дүрыс  кабылдауга  багытталган 
жүііслі торбис жүмыстарын жүргізу қажет. 
Бүл орайда баланы оның барлық тілсгінің 
орындалуы  мүмкін  еместігі  жоне  бүл 
жагдайда  үстамдылық  танытып,  төзім- 
ділікпен  күте  білуге  үйренуінің қажетгігі 
жонііще  күлагына  ертерек  сіңіре  бергсн 
жөн,  А.  алдын  алу  үшін  бала  назарын 
басқа  ж ақка  аудару  кажет.  Жасоспірім 
жоне  бозбала  кезде  аффектпен  күресте 
өзін-өзі  торбиелеу  үлкен  рөл  атқаруы 
мүмкін.  А.  өзінің  орскст-қимылы ның 
себеп-долслдерін (мотив) олі толық түсіне 
алмайтын жас балаларда жиірек ксздессді. 
Олақ төрбиенің нотижесінде  балалардың 
мінезінде  жағымсыз,  дөрекі  А.  кең  оріс 
алуы  мүмкін.  Мысалы,  тілегінің орыңда- 
луына  үйреніп  қалған  бала  отбасында 
озінің  орынсыз  қойған  талабы  орындал- 
маса,  шалқасынан  түсіп,  аягымен  жер 
тепкілеп,  бақыра  бастайды.  Сондықтан 
баланы ң  дегеніне  коне  бермей,  оның 
кіш кентайынан  үлкендердің  тілегімен 
санасуга  үйрету  керск.  Дүрыс  үйымдас- 
тырған торбие  аркылы  балалардың  пато- 
логиялық  эффекгілерін  тежеп,  олардың 
күшін  босеңдетуге  болады.
АФФЕРЕНТГЕУ (лат. афегепз — тасы- 
малдаушы) — сыртқы (экстерорецепция), 
сондай-ақ ішкі (интерорецепция) тітіркен- 
діргіштердсн  қабылданған  ақпараттың 
сезім органдарынан орталық жүйксгс келіп 
түсетін жүйкелік импульстарының түрақ- 
ты  тасқы ны .  А.  тітірксндіргіш тсрдің 
күшіне  жоне  олармен  сыртқы  ортаның 
қанығуы денгейінс, сондай-ақ жекс түлға- 
н ы н   ах у алы н а  (б ел с ен д іл ігі  нсм есс 
енжарлығы) тікелей  байланысты болады.
А Ф Ф Е Р Е Н Т Т ІК   С И Н Т Е З   (лат. 
а&егепз (аДегепіз) — окелуші) — функция- 
лық  жүйе  теориясында  шешім  қабылдау 
мақсатымен  қорш аған  орта  жоне  іске 
косылатын  стимул жоніндегі есте сақтал- 
ған  матерналды,  мотивацняны,  ақпарат- 
тарды жинақтау.  Бүл түрғыда жад (ес)  — 
эволюция  процесінде  жоне  жеке  бастық 
тожірибе арқылы қалыптасқан  исрархия- 
ның  ор  түрлі  деңгейіндегі  озара  байла-
нысты  функциялық жүйелердің  жішағы, 
ал  мотивация  —  организм  кажеттілік- 
т е р ін ің   н ақ ты   бір  к о р ін іс і  ретінде 
түсіндіріледі.  А.с.  кезінде  мотивацняның 
арқасында  бір  кездері  осы  қажеттілікті 
қ ан ағаттан д ы р у ға  о келіп   соқ ты р ған  
барлы қ  ж үйелердің  актуалдануы  арта 
түседі.  О рта  ж оніндегі  ақ п ар а т  осы 
жағдайда талап  етілетін  нотижелерге  қол 
жеткізуге  комсктсседі.  Мотивация  жоне 
жағдайдың  ыкпалымсн  таңцап  алынган 
олдсбір  оқиға-іске  қосылатын  стимул  — 
жүйелердің  бірі  болган  сотте  ақырғы 
шешім  қабылданады.  Жүйелердің  иерар- 
хиялық  үйымы  организмнің  қоршаган 
ортамен  бейімделгіштік арақатынасының 
эволюциялық  жоне  жеке  түлғалык тари- 
хын адам жадында бейнелеуіне сойксс А.с. 
иерархиясы  да  қалыптасады.  А.с.  мидың 
олдебір  жекелеген  қүрылымынан  орын 
алмайды;  ол  мидың  жоне  организмнің 
бүкіл  көлемін  қамтитьш  морфолопіялық 
(орталык жоне пернфериялық, афферент- 
тік  жоне  эфференттік)  күрылымдарға 
жататын  ор  түрлі  нейрондардың  өзара 
орекеттесуі  процесі болып табылады.
АФФИЛИАЦИЯ  (агылш.  а/рііаіе  — 
қосу, қосылу) — адамның басқа адамдар- 
дың  қоғамында  болуға  үмтылуы.  Аффи- 
л и ац и яга  бейім дік  субъект  ы қтим ал 
қауіптілігі бар стресс жағдаятына үшыра- 
ғанда  бай қалады .  Бүл  орайда  баска 
адамдармен қоғашастьпс оның күрдслі де 
қауіпті жагдайда озін үстауы мен реакция- 
ларының сипатын тексеріп сынап алуыиа 
м үм кін дік  береді.  Белгілі  бір  ш екте 
басқалардың жақындығы себепті ал андау- 
дың азаюы,  физиологиялық жоие  психо- 
логиялы қ  стресс  салдарының  босеңсуі 
байқалады .  А ф ф илиацияга  мүмкіндік 
болмауы жалғыздық, жатсырау сезімдсріне 
жеткізіп,  фрустращіяға  ссбепші  болады.
А Ш Ы Қ   Ж О ҒА РЫ   О Қ У   О Р Н Ы  
(О ткры ты й  вуз)  —  ты цдауш ы ларды  
жасына  карамастан,  білім  деңгсйлеріне 
төменшекгі талап  қою  арқылы қабылдай 
бсретін жогары  оқу орны.  Ашық жогары 
оқу  орнында  оқу  кестесі  еркін,  оқыту 
мсрзімі  шектеусіз.  Тыңдаушылар стипен- 
д и я  ал ы п ,  гр а н т п е н   н ем есе  белгілі 
кепілдіктер  арқылы  тсгін  дс  оқи  алады. 
А ш ы қ   ж о ғары   о қ у   о р н ы н а   Б ри тан  
уннвсрситсті,  Гсрмания  аш ык  универ- 
ситеттері жатады.
АШ Ы Қ  САБАҚ  (Открытый  урок)  — 
басқа мүғалімдердің қатысуымен тожіри- 
белі  м үғалім нің  өткізетін  сабағы.  Оз 
жүмысының одістерін көрсетудің, педаго- 
гикалық  мамандық  деңгейін  котерудің 
ж оне  тож ірибе  алм асуды ң   м ацы зды  
күралы.  Сабак  біткеннен  кейін  катысу- 
шылар тарапынан талдау жасалады.

Ә БЕ
32
Ә БЕСТІК  —  орынсыз,  үятгы  қы лы к;  I  ш ілік  —  екі  б асқа  н әр се”  —  деуі  соны 
ерсі мінез таньпу. Ә. оны жасаған адамның  көрсетеді. Әл-Фараби: “Торбиесіз берілген 
торбиесіндегі кемістіктен болуы да немесе  білім  адам ға  т а я қ   болы п  ти ед і”  деген 
кездейсоқ ағаттық,  “жаза  басу”  болуы да  I  түжырым жасайды. Баяғы заман моралис- 
мүмкін. 
I 
тері торбие үғымын одеп-инабатқа балама
Ә Д ЕМ ІЛ ІК   (Красота)  —  болмыстағы  монде  қолданған.  Отбасы,  қауымдастық 
оссмдік. Сүлулық, көрікгілік сездері көбіне  I  пен  қоғам дағы   өм ірдің  моні  мен  соні, 
адамға  байланысты  айтылса,  Ә.  барлы қ  мерейі мен  береқетгілігі, жақсылығы  мен 
қ ү б ы л ы с к а,  затқ а  каты сты   қолдан ы ла  I  жарастығы, түптеп  кедгенде,  адамдардың
болуы  мен  өмір  сүруінің  ш арты  болса,  I  каиырымды  да  мейірімді  келеді;  айнала- 
екінші жағынан, адамдардың бірлікте өмір  I  сы мен,  ел-ж үртпен  сьіиластьіқта,  ынты- 
сүруге,  яғни  ізгілікке  қабілетгіліктерінің I  м ақ -б ір л ік   п ен   татулы қта  өм ір  сүреді. 
көрсеткіші  де  болып  келеді.  Адамдардың I  Бағзы заман даналары:  Тіпті күш арқылы 
қ о ға м д ы қ   тір ш іл ік к е  қ аб іл еттіл ігі,  е ң   I  жете алмайтын жеңюке одептщ арқасында 
алдымен, оларды ңөзара міндеткерліктерін  I  жстугс болады.  Қаида барса д а, қүрметпен
. 
г 
V 
; __• 
I  г а п г и   а п м и а т к т   япям  — 
пгтрпті
 
япям
өзі
  үстауы  —  одептілікке  жатады.  и л  
‘ 
^
------- *
ж айы ндағы   ежелгі  грек  ф и л о со ф ы н ы ң   еДбек етепн, аялап үл-кы з өсіріп, бақытқа
н а к ы л ы н   қ а з а қ   ақ ы н ы   С үлтанм ахм үт:  I  талпы наты н
иАдам  —  қул  өзін-өзі  үстамаган, Деген  бір  а л т ы н   б а с ы н   а р д а қ т а й т ы н   ш ы н а й ы  
Сократтан  сөз  қалы пт ы ”  д еп   өлеңге  ад ам ге р ш іл ік   к ө з қ а р а с   ү стем   б о л ы п ,
айналдырған.  Ә.  реттеушілік  функциясы  I  ізп лік салтанат қүрады. 
___
жөнінен коғам ды қ сананы ң басқа ф орм а-1 
Ә Д ЕП   Ә Л ІП П Е С І  —  үлтты қ  моде- 
лары м ен  өзара  әрекеттестік  ж үйесінде  I  ниетгі  үйретегін,  имандыльрсқа,  одеігп- 
жетекші орын алады. Бірлікте ғүмыр кешу I  лікке  торбиелейгін,  әдептілік  дорістерін 
заңы  —  одеп,  адамгершілік қағидаларьга  I  оқытуға  арналған  о қу  қүралы. 
м а н с ү қ т а у   а д а м д а р д ы   ж о л   е р е ж е с ін   I 
ӘДЕП  КОДЕКСІ  (Эточеский кодекс)  — 
білмейгін жүргізушіден де бетер зардаптар  I  қ о ғ а м д а   ө м ір   с ү р у д ің   б а с т ы -б а с т ы  
мен  қайғы ға  душар  етеді. 
I  н о р м а л а р ы н   (а д а м г е р ш іл ік ,  м о д е н и -
Қазіргі  ғылым  мен  өндіріс  техноло-  I  рухани,  ізеттілік,  сы пайы лы қ  жоне  т.б.) 
гиясы н ы ң  ғалам ат  дам уы ,  соған   табан   I  белгілейтін  қүжат. 
гіреген  жаппай  қы рьш -ж ояты н  қарулар- 
ӘДЕП  Т Ә РБИ Е С І  (Этическоё  воспи- 
ды ң жетілдіріле түсуі ж әне оны ң болаш а-1  тан и е)  —  м ін е з - қ ү л ы қ   ж о н е  қ а р ы м - 
ғының болжалсыздығы, есірткі бизнесі мен  I  қатынас модениегін қалыптастыру,  одеп- 
террористік  содырльпстардың  етек  алып  I  тілікке торбиелеу.  Адам бойындағы адам- 
б а р а   ж атуы   а д а м д а р д ы ң   м о р а л ь д ы қ   I  гершілік, модени-рухани, одемілік,  ізетгі- 
кем елденуінің  —  ж ер  бетіндегінің  борі  I  л ік ,  сы п ай ы л ы к  ж оне  т.б.  қасиеттерді 
ү ш ін   ж ау ап к ер ш іл ігін ің   рө л ін   о р асан   қалыптастыруға  бағытгалған торбие түрі. 
артгырып  жіберді.  Өркениетгі  гуманистік I 
Ә Д Е П С ІЗ Д ІК   —  м о р ал ьд ы қ   үғы м , 
негізге  қүр у д ы ң   б ірд ен -б ір   ш арты   д а ,  I  мораль  принцитггерін,  адамдар  арасьш - 
келешектен  үміт  те  ізгілікке  байланысты  I  дағы   қ а р ы м -қ а т ы н а с т ы ң   қ ал ы п тасқ ан  
болып  қалды.  Әдеп  дегеніміз  —  оне  сол  норм алары н  сақтам ауш ы лы к,  адамгер- 
адамдараралық қары м-қаты настьщ  ізгілігі  I  шілік күлы қ талаптармен санаспаушылық. 
больш  табылады.  XX  ғасьф ды ң  алғаш қы  I  Рухани  дамуы  кенж елеп  қалған ,  моде- 
ширегінде  Ахмет  Байтүрсынов:  “ Біз  елді  н и етген   қ ү р а л а қ а н   адамдарда  болады. 
түзеуді  бала оқыту ісін түзеуден  бастауы-  |  П сихикалы қ  ж ағы нан  кемтар,  ақы л-есі

жетіспейтін адамдардың үятты қыльщтары 
өдепсіздікке жатпайды.
ӘДЕПТАНУ  —  фидософияның  мо- 
раль, адамгершілік қүлық проблемаларын 
зер ттей тін   са л а сы ,  он ы   со н д ы қ т а н  
“практикалық философия"деп те атайды. 
Алғашқы  қауымдык  қүрылыетан  бастап 
оның  мүшелерінің  —  адамдардың  мінез- 
қүлы к,  мүдде,  тілек,  т.б.  ж ақтан  бір- 
бірімен  санасуга  тура  келгені  анық.  Бүл 
кажеттілік орі қарай адамдардыи отбасы- 
лық,  қогамдық,  діни  жоне  салт-саналық 
парыз-міңпеттерін  орындауымен  үштас- 
қан.  Біздің  бүгінде  одеп  нормалары  деп 
жүргеніміз,  сайы п  келгенде,  адамдар 
арасындагы осынау күрделі озара қарым- 
қатынастарды  жарасымдылық,  сыйым- 
д ы л ы к ,  қ о л а й л ы л ы қ ,  ж агы м д ы лы к, 
үнамдылық,  басқаша  айтқанда,  адамгер- 
ш ілік-им анды лы к  түргыдан  реттеудің 
шартты  қагидалары  болып  табылады. 
Осыларды  түтас  күйінде  атайтын  одеп 
үгымы келе-келе, философия гылымынын 
адамгершілік  қ ү л ы қ   (нравственность) 
жөніндегі  саласы  —  одептанудың  (этика- 
ның)  арнайы  зерттейтін  поніне  айнадды. 
Қазақ тіліндегі  өдептану термині  халық- 
аралық  терминологиядагы  этика  сөзінің 
балам асы   р етін д е  қо л д ан ы л ад ы .  Ал 
“этика”  ежелгі  грекше  “еіһоз”  (“этос”) 
созінсн  шыққан.  Әуедде этос  үйреншікті 
коныс,  үй,  баспана,  аңдардың  апаны, 
қүстын  үясы  магынасында  колданылган. 
Бертінде  ол  көбін есе  қ ан д ай   да  бір 
қүбы лы сты ң  түрақты   табигаты,  салт, 
қүлық,  мінез  дегенді  білдіретін  болган; 
бір созінде  Гераклит:  “Адамның этосы  — 
оның тоңірі”,  — дейді.  Мүндай  мағына- 
лық  өзгерістің  монісі  бар:  ол  адамның 
карым-қатынас  жасайтын  ортасы  мен 
өзінің  мінезі  арасындағы  байланысты 
меңзейді. Аристотель “этос” созінің мінез 
магынасынан  озі  этнкалык  ізгілік  деп 
атаган  адамдық  қасисттердің  ерекше  бір 
түрін  атау  үшін  “этикалық”  сын  есімін 
ж асаган .  Э т и к а л ы қ   ізгіл ік т е р   адам  
мінезінің,  темпераментінің  сипаттары 
болып  табылады,  оларды  сондай-ақ  жан 
касиеттері  деп  те  атайды .  О лар,  бір 
жағынан,  аффсктіден  дененің  қасиетгері 
ретінде,  екінші  жагынан,  дианоэтикалык 
ізгіліктерден  ақылдың  қасиеттері  ретінде 
ерскшеленсді.  Мысалы,  үрей  —  табиги 
аффекг,  жад  —  естің  сипаты,  ал  сабыр, 
ерлік,  жомартгық  —  мінездің сипаттары. 
А ристотель  (б.з.д.  4 8 4 -3 2 2 )  білім нің 
ерекше пәндік саласы ретіндегі этикалық 
ізгіліктердің  жиынтығын  атау  үшін  жоне 
сол  білімнің  өзін  ерекше  ғылым  ретінде 
боліп  шыгару  үшін  “этика”  (“одептану”) 
терминін еңдірген.  Этикалық деп аталган 
аристотельдік үғымды грек тілінен латын 
тіліне дол аудару үшін  Цицсрон  “тогаііз”
(моральдьпО  терминін  жасады.  Ол  мүны 
“то х ” (тогез — копгік түлғада) созінен — 
мінез, темперамент, сон,  киім үлгісі, салт 
дегенді  білдіретін  грекше  “этос”  созінің 
латынша  баламасын  жасады.  Цицерон 
моралъдык,  философия  туралы  да  айтады, 
ол мүны Аристотель этика деп атаған білім 
саласы деп түсінеді. Ал  IV гасырда латын 
тілінде  “этика”  деген  грекше  терминнің 
тікелсй  балам асы   болы п  табы латы н 
"тогаіііаз” (мораль) термині пайда болады. 
Бірі  —  грек,  скінш ісі  латы н  тілінен 
шыккан бүл екі сөз де еуропалық тілдерге 
енген.  Бірқатар  тілдерде  “эти ка”  мен 
“мораль”  терминдеріне  қоса,  олардың 
мағынасын  білдіретін  өз  создері  пайда 
болды.  Мыс.,  орыс  тіліндегі  нравствен- 
ность, көпшілік түркі тілдеріңдегі ақылақ, 
қазақ  тіліндегі  одеп  сияқты.  Бастапқы 
моні  жағынан  “этика,  мораль” ,  орыс 
тіліндегі  “нравственность”  —  өр  түрлі 
создер болганымен, бір-ақ термин ретінде 
қ о л д ан ы л д ы .  Б ілім   саласы   ретінде 
этиканың озіндік ерекшеліктерінің ашыла 
түсуіне қарай, ор түрлі создердің білдіретін 
мағыналары  да  ор  түрлі  бола  бастайды. 
Этика, негізінен, білімнің тиісті тармағын, 
гылым  дегенді,  мораль  онын  зерттейтін 
понін білдіретін  болды.  Әйтсе де  еуропа- 
лы қ тілдердегі снякты. орыс тілінің жалпы 
одеби  лексикасында  бүл  үш  соз  (этика, 
мораль,  нравственность)  коп  жағдайда 
бірінің  орнына  бірі  қолданыла  береді. 
Мыс., кейде этиканы білім саласы ретінде 
моральдық философия десе, ал белгілі бір 
моральдык феномсндерді атау үшін этика 
термині  (косіби  этика,  бизнее  этнкасы 
деген  сияқты)  пайдаланылады.  Қазіргі 
казақ терминолопіясыңда “мораль” сөзі — 
“мораль”,  “этика”  сөзі  —  “одеп”  болып 
ал ы н ган .  “ М о р ал ь”  с е з ін ің   ор н ы н а 
“адамгершілік  қүлық”  (кейде  “ақылақ”) 
сөзі қолданыла береді. Алайда “одеп” сезі 
кобінесе  орыстың  “такт”,  “тактичность”, 
“д е л и к атн о сть”  создерін ін   баламасы 
ретінде жүмсалатындықтан, ол бірқыдыру 
жагдайда “мораль”, “этика” терминдерінің 
толық  мағынасын  бере  алмайды.  Сон- 
дықтан,  негізінен,  үлтгық  адамгершілік 
қүлы қ,  өдеп-инабат  достүрін  қарасты- 
ратын  понді  “Әдептану” деп  атау қалып- 
тасқ ан .  Қ оғам ды к  сана  мен  кар ы м - 
қатынастың,  мінез-қүлықтың аса маңыз- 
ды формасы ретінде одеп жайында торткүл 
д ү н и ен ің   ш артарабы нда  талай -талай  
одсбн ,  д и д а к т и к а л ы қ   ж одігер л іктер  
дүниеге  келген.  Мысалы,  антик  доуіріне 
жататын  скандинавиялық  “Эддес”  кіта- 
бында  дастарқан  басында  сақталатын 
одептерге  топтіш теп  то қ та л с а,  одан 
бермен  қарай  Еуропада  сарай  маңын- 
дагылар  мен жалпы  копшілікке  арналган 
мүндай қүрал-ережелер жинақтары коптеп
33
  -----------------------------------------  
ӘДЕ
ә
3-2003

Ә Д Е
*
 
-  
^
 
-  
Л
 
4 А  
--------- %

35
е д і
нндивндтер  арасындагы  олардыи  накты 
болінісін білдіреді;  Ә , сондай-ак күқық- 
тық  және  саяси-шіеу»істгік  сананын  да 
категориясы болып табылады. Жақсылык 
пен жамандық жаАындагы  негүрлым  кен 
тараган  үгымынан  айырмасы,  Ә.  қандай 
да бір жекелеген қүбылысты түтас күйіндс 
жай  гана  багалап  коймайды ,  бірнеше 
қүбылыстын  арақатынасын  снпаттайды. 
Атап айтқанда, Ә. үгыхіы когам өміріндегі 
жскелеген ааамдардын атқаратын ролі меи 
олардын  алеуметтік  орны  арасыидагы, 
қылмыс  пен  жаза,  адамдардын  абыройы 
мен  оны н  сы Л акы сы ,  к ү к ы қ тар   меи 
міндеттср  арасы ндагы   аракаты насты  
багалайды.  Олардын  арасындагы  сойкес- 
сіздік  моральдық сана  тарапынан  оділет- 
сіздік  рстінде  багаланады.  Ә.  үгымы 
нақты-тарихи  сипатқа  ие  жэне  өэі  сол 
жагдайларга  тоуслді  адам  баласынын  сн 
аяулы  арман,  мүраты.  Магынасы  —  тура- 
лык,  дүрыстық.  түзулік  дегенді  білдірсді 
де.  одан  таю,  яп ш   адшдікке  жатпайтын 
іс  істеп,  киянат  жасау  біреудін  обалына 
калу.  ж азы қсы з  жапа  шсктіру  болып 
шыгады.  Сондықтан  оділдік  ааамнын  ен 
асыл  касиеті,  адамгерш іліктін,  одеп- 
инабатгын негізі саналады  Халкымыагіын: 
“Тура біше туган жоқ, туганды биде имаи 
ж оқ”  дейтін  мақалында  осы  шындық 
тамаша  дол  орі  өткір  түжырымдалган. 
Ежслгі  грсктсрдіц  оділсттілік  күдайы  — 
Ф емиданын  көзтангыш пен  бсинеленуі 
еш кімге  бүПрегі  бүрмайты н  оділдікті 
б іл д ір е тін .  Ьүл  к а з а к   үгы м ы н дагы  
турадыктан  кия  тартпау  дегснмен  бір 
мондегі  түсін ік.  Әділдікті  аттпп  отіп 
оры ндалаты н  қан дай   да  болсы н,  іс- 
қнмылдар  екі  жүздііік,  залымдык  болып 
табылады.  Ойткені,  оділдік  жок  жердс 
адамшылық жоқ.  Бүган аоілдікгін олшсмі 
соз емсс, іс скені  корінсді.  Сол себепті де 
когамды  жстілдіріп,  адамдардын  омір- 
гіршшігін жақсартуды ансапін философтар 
“зам анды   тү зеу д іц ”  басты  шарты  — 
шйлдікті  адамоар  іс-кнмылынын  норма* 
сына  а&налдыру  (Н  Г.  Чернышевскнй) 
деп  караган.  Атақты  фнлософ  И.  Каігг 
“Әділдік батмаса. алам омірін монді стсгін 
ештснс  дс  калмаПды"  дсгенді  аПтады. 
Ауыз  одебнетінде,  классикалық  одебие- 
тіміз  бен  казіргі  сурсткерлср  шыгар- 
маларында,  адамзаттын  күлкын  түзсуді 
коксеген  ойш ылдар  мен  ел,  мемлекст 
қаіфаткерлерінін  ой-пікірлсрінде  аділст 
үгымына  срскшс  мон  берілуін  осымсн 
түсіндіруте болады. Халык ойы мсн тарнхы 
тожірнбссінін асыл  корытпасы  —  мақал- 
дарда жакьліга тартпай. дүнисгс сатылмай. 
туралыкты  айту  —  “ қара  кылды  как 
ж аргаіГ  қазы лы қ  модвкталаы,  Ислам 
дінінде  оділдікке  срекше  мон  беріледі. 
Оныц коптсгсн  кагндалары осы  үгымнан
таратылады. Қүранда: “ Шын монінде Алла 
оділдіккс шақырады” делінген.  Мүхаммед
пайгам бар:  “ Ә ділеттілік  —  А лланы ц 
жердегі терсзесі. Әділетгі адахшы сол терезе 
бсйіш кс  бастап  апарады .  Ә ділдіктен 
алыстаган  адам  тозакка  түссді"  дсйді. 
С ондай-ак  Мүхаммед  (с.г.с.)  пайгам- 
бардын:  “Атла  аспанды  күнмен,  аймен 
жоне  ж үлды здармен,  ал  жсрді  білім- 
паадармсн, жауынмен жоне оділ билікпен 
бсзеішірді"  деген  созі  бар.  Бслгілі  нслам 
ойш ы лы   А ль-Б езалн   о зін іц   “Б илсу- 
шілерге  арналган  саф  алтындай  оснст” 
дегсн  кітабында:  “Патшалық  сенімсіздік 
жайлаган  жердс  дс  түра  бсруі  мүмкін, 
бірак  оділетсіздіккс  табан  тіреп  түра 
алмандын"  дсп.  отс  моіші  пікір  айтқан. 
Ә ділеггілік  м үсы лм андарды н  барлы к 
ү р п агы н ы ң   о А -п ік ір ,  д ү н н стан ы м , 
адамгсршілік козкарасыныц озегін қүрап, 
қаны на  сіцген  үгым  болып  табылады. 
Мүсылман  одсбіндс  оділстгілік  —  іргслі 
жоне  омбебап  үлы  касиет.  Әділеттілік 
барлык  істс  жоне  барлык  адамнан  талап 
стшстін,  осіресс,  қолыіша билігі бар окім 
адамдарда болса сксн дсп тілсйтін касист. 
Шыгыста "Әділ сүлтан дср кезінде жауган 
жауыннан  да  ж ақсы”  дсгсн  нақыл  бар. 
Араб  дүниссінеи  күн  кактап,  жалындап 
ж атк ан   сахарасы н дагы   ж ацбы о  мсн 
жазирасынын  манызын  білспн  кіеі  бүл 
создіц  багасын  паЛымдай  алса  ксрек. 
Әкімдсраі  Аіла гагала одардын  оділ  ісінс 
кароп  оагалайтыны  жайыіша  хаднстсрде: 
"Акыр  заманда  аділ  сот  алдыіша  қолы 
байлаулы түрмаПтын окім болмайды. Оны 
өзінін  оділдігі  қүтқарады ,  оны  озіиін 
адшетсіідіп  азаптайды"  делйігсн.  Біідін 
ата-бабаларьтыздын срекшс  қастерлсгсн 
касиеп  адшдік  бодды  Хальгк  үгымында 
аділдік  үшін  күрес  —  шынайы  адамшы- 
лык омір үшін күрсс дсп ессптслді. Алайда 
ксшегі  кецсстік  доуір  аталган  жылдарда 
азаматтардын  күкыгы  аяқ  асты  батып, 
небір  есіл  ерлер,  үлтыиын  ар-ожданы 
саналгян  ардакты лары   ж азы қсы адан- 
жазыксыз  қугын-сүргінге  үшырап,  ит 
кормеген  азап,  корлык  коріп,  омірден 
кошті, түтас үлт-үлысгар малша айдалып, 
жср  яударыіды.  Мнллиоішаган  каішас- 
тарымыз  одсйі  үйымластырылган  ашар- 
шылыктын күрбаны бояды.  Халкымыз оі 
ата  қоны сы нда  оты ры п,  аэш ы лы кка 
айналып,  үлттык  достүрінен.  бай  руханн 
қязынасы  мсн  ана  тілінсн  мүядс  айыры- 
лып  кала  жадаоды  Сойтіп,  ха.ікымыігя 
үлт  рстііше  жср  бспііеіі  біржола  күрып 
кггу  қаупі  тонді.  Ьүлан  одшдік  приіши* 
пінін бүзылуы  қогамды  кандай к асір тсе 
душар етстіні корінсді  Адамиын си аяулы 
каснсп  -  турашылдыгы,  ал  турашылдык 
одіддіктсн  нор  .іл.шы  Үлкен  іс  болсын, 
кішксне іс болсын. одіддікпи жактыгынан 
оііран болады.  Вдшдіктні жоюыгынан ел

азады.  А дамдардың  ж асам пазды қ  күш і  I  о р ган .  Ә .к.  ү й ы м д ағы   п ө н д ік   ж үм ы с 
сарқы лып, ниетгестіктен туатын бірліктің  бағдарламаларьш, жүмыс жоспарын жоне 
іргесі ш айқалады. 
т.б.  мәселелерді  қарап,  ғылыми  кеңеске
Ә Д ІЛ Е Т Т ІЛ ІК   ( С п р а в е д л и в о с т ь ).  үсы ны с береді.
Б ү р ы н н а н   к е л е   ж а т қ а н   ә л е у м е т т ік , 
Ә Д ІС Н А М А   (М е т о д о л о ги я ;  г р е к . 
м о р а л ь д ы қ   п р и н ц и п   ж ә н е   н о р м а .  Ә.  теіһоАоз  —  зерттеу  ж олы ,  теори я,  ілім 
қоғам ны ң  тапқа  бөлінуімен  байланысты  жоне  ...логия)  —  1)  ғылыми  таным  одісі; 
қ о ға м   б ай л ы ғы н   болудегі  заң д ар д ы ң ,  2)  ғылымда  қодданылатын  негізгі  прин- 
ережелердің дүры с орындалуын қам там а-  I  циптер.  Педагогика теориясына  лайықты 
сыз етуді көздеуден туған. Тарихи қоғамда  I  таны м ны ң  үстанымы,  одісі,  нысаны  мен 
Ә. белгілі бір экономіпсальпс қатынастарға  таным  амалдары- аркы лы   педагогикалық 
н егізд ел ген   о д е т -ғ ү р ы п т ы ,  за ң д а р д ы ,  б о л м ы с т ы   о з г е р іс к е   т ү с ір у .  М ү н д ай  
ережелерді  мемлекетгік  тараптан  бақы -  а н ы қ т а м а д а н   е к і  ғ ы л ы м и   м р с е л е н ің  
лауға  қүры лады .  Ол  ж еке  адам дарды ң  бірігуін байқауға болады.  Бірінш і, зертгеу 
к о ғ а м д ы қ   т о р т іп т і,  з а ң   е р е ж е л е р ін   ж үм ы сы ны ң  бағытына  лайы қты   жағдай 
орындаудағы  іс-әрекетім ен  байланысты  жасап, педагогикалық болмысты танудың 
іске  асырылатын  моральдық,  қүқықтьпс,  кешенді  қүралдары н  айқындау.  Екінш і, 
н о р м а .  Ж е к е  м е н ш ік т ің   ш ы ғу ы   м ен   үстаным,  өдіс,  қүрал,  жүргізу  амаддары 
таптардың пайда болуьгаа байланысты  Ә.  арқы лы   педагогикалық  ш ы нды ққа  жету 
үғы м ы   да  ө згер іп   оты рады .  Я ғ н и ,  ол  тосілдерін  қолдану.  Зертгеуші  педагоггің 
жалпылық мазмүннан айырылып, тапты қ  нөтиж еге  ж етуі  о н ы ң   ғы лы м и  қ ү р ал - 
мағынаға ие болды. Мыс., қүл иеленушілік  жабдықтармен қарулануымен қатар, түрлі 
д о у ір д е  б ір е у л е р д ің   к ү л   б о л ы п ,  м ал  т э с іл д е р д і  ө д іс н а м а   қ о р ы н а н   таң д ап  
орнына сатылуы немесе үстем тап өкілінің  алуына  байланысты;  3)  дүниенің,  қоғам- 
омірімен  әлтірілуі  қүл   иеленушілер  үшін  I  н ы ң   о б ъ е к т и в т ік   з а ң д ы л ы қ т а р ы   мен 
оділетті  іс  болы п  саналды .  Ал  кеш егі  I  қ ү б ы л ы стар ы н   п р а к т и к а  ж о н е  теория 
кеңестік доуірде: "Біреу — бәрі үш ін, бэрі  ж үзінде  игертуге  жөне  өзгертуге  бағыт-
—  біреу  үш ін ”  деген  үранм ен  бригада,  I  талған таным принциптерінің жиынтыгы. 
үжым  болып  еңбек  ету,  табысты  бірдей  I  Ә. — өдістертуралыілім, эдістертеориясы. 
бөл у  д е  с о ц и а л и з м   ү ш ін   о д іл е т т іл ік   I  З е р тте л іп   о ты р ға н   о б ъ е к т і  ж о н ін д е гі 
болғанмен, шьга мөнісінде табыстың болісі  I  мөліметгерді жөне ғылыми жаңалықтарды 
теңгермешілік  пен  өділетсіздік  туғызды.  I  бірізге келтірутөсілдерініңжүйесі; ғылыми 
Ә Д ІС   (М е т о д ;  г р е к .  т еіһосіоз  —  өдістің  негізгі  м ақсаты   —  объективтік 
теория,  ілім,  зерттеу  жолы)  —  коздеген  ақи қатгы   ашу.  Зерттеудің  нөтижесі  де, 
мақсатқа  жетудің  бірьщ ғайланған  төсіл-  оған  апараты н  ж ол  д а,  әдіс  те  а қ и қ а т  
дері,  тэртіпке  келтірілген  қы зм ет жүйесі.  I  болуы қажет. Әдіснаманың негізіне белгілі 
Ғылыми негізделген эдістерді саналы түрде  I  бір білімдер (үғымдар м ен заңдар) жүйесі 
қоддану  —  жаңа  мағлүматгар  алудың  аса  I  жатады.  М ыс.,  өрбір  элементгің  өзіңдік 
м аң ы зд ы   ш арты .  Т ө р б и е  ж ө н е  о қ ы т у  I  с п е к т р і  б о л а т ы н ы н   ф и з и к а   ғы л ы м ы  
эдістерін  ж асап,  топтасты ру  тэл ім -тэр -  аш қаны мөлім. Мүньвд озі физикада бүдан 
биедегі  негізгі  міндеттердің бірі.  Тэлімдік  бүры н   қ а л ы п т а с қ а н ,  сп ектр л ік  талдау 
эдістерге  байқау  ж эне  қателік;  жобалау I  ө д існ ам асы н ы ң   н егізін де  ған а  м үм кін  
одісі, рейтинг одісі, басқару одісі жөне т.о.  болды .  Ә діснам аны ң  ақи қатты ғы   оны ң 
жатады. 
негізінде жатқан теорияның ақиқатгығына
Ә Д ІС К ЕР  (М етодист)  —  оқу-торбие  байланысты.  Ғылыми өдіснаманың дүрыс 
өдісін  жетік  меңгерген  үстаз.  О ны ң  м ін-1  қүры лған теорияға негізделгендіктен қате 
деті  —  пөннің  оқытылу  жағдайын  бақы -  болуы  м үм кін  емес.  Д егенм ен,  объектіні 
лайды;  озат  мүғалім  мен  мекгеп  төж іри-1  тану кезіңде әдіснаманы қолдануда қателік 
б е сін   ж и н а қ т а п   тар атад ы .  Ү стаздар ға  болуы  мүмкін.  Әдіс  —  п өн н ің  ерекшелігі 
одістемелік көмек көрсетеді. 
а р қ ы л ы   а н ы қ т а л ғ а н ы м е н ,  о л а р   б ір -
Ә Д ІС К Е Р Л ІК   К А Б И Н Е Т І  (М е т о -  бірімен қарам а-қарсы лы қта болады.  Пөн 
дический  к аб и н ет)  —  б ел гіл і  бір  п ө н   I  м ен  өдістің  бірлігі  қ ар ам а -қ ай ш ы л ы қ - 
бойынша  мүгалімдердің  өзіңдік  іздснісін,  I  т а р д ы ң   бірлігі  болы п   табы л ады .  Әдіс 
тэжірибе алмасуьга жэне кәсіби білікггілігін  I  зерттелетін  п эн н ің   іш кі  заңдылыктарын 
жетілдіруді көздейтін,  мектеп деңгейіңдегі  I  біртіндеп қарау арқы лы   ғана ашады.  Әдіс 
ө д істем е  ж ү м ы с ы н   ж ү р г із е т ін   о р ы н .  пен пөнніңтольпс, сөйкес келуі субъектінің 
Әдіскерлік  кабинетінде  доріс,  баяндама,  I  объектіге  біртіндеп  жақындауы  нөтиже- 
семинар  үйымдастырылып,  мүғалімдерге  I  сінде болуы мүмкін. Теория — объективтік 
кеңес беріледі, теориялы қ жөне практика-1  ш ы нды қты ң  идеялы қ  бейнесі.  Ғылыми 
л ы қ  мэселелер талқыланады. 
I  теория  м ен  одіснам а  оте  ты гы з  байла-
Ә Д ІСКЕРЛІК  КЕҢЕС  (Методический  нысты.  Дүрыс  қүрылған  теория  —  жаңа 
совет)  —  белгілі  бір  оқу  орны  бойынш а  I  қүбылыстарды танудың эдіснамасы. Әрбір 
пөн бірлестіктерінің жүмысын басқарушы  |  ғьш ымның өзіндік пөні, дем ек өзіне  сөй-

жүктеу/скачать 13,68 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: