Казақ тілі терминдерінің салалық гылыми түсіндірме создіктерінің топтамасы Қазақстан
жүктеу/скачать 13,68 Mb. Pdf көрінісі
|
к о н 114 б ір д е й қ а ш ы к т ы к т а б о л ы п , б ір д е й конвергенцияланады. Осылай, конверген- ция біз бақылайтын нэрсенің көзден алыс- ж акы нды ган көрсететін қызмет аткарады. С он ды қтаң б ү л ш ы қ еттердің ж иы ры - луына алып келетін түйсіктер оны іске асы раты н тер ең түй сіктерм ен бірігіп, кеңістік түңғиыгын қабылдаудың сезімдік негізіне енеді. Олар оны ң проприоцеп- тивтік проприо(ре)цепторлары (лат. рго- ргіиз — меншікті, гесеріог — кабылдаушы) — бүлш ы қ еттердің, сіңірлердің, терінің, буынның қ ү л ақ ішінің сезімдік аппарат- тары (рецепторлар). К О Н В Е Р Г Е Н Ц И Я Т Е О Р И Я С Ы - н ем іс п си х о л о гы В. Ш тер н ен гізген б а л а н ы ң п с и х и к а л ы қ д ам у ы турал ы теори я. П си х и к ал ы қ дам у туралы екі теори ян ы ң — преф орм изм (нативизм ) ж әне сеисуалистік теори я (эм пиризм ) біржақтылыгын болдырмауга тырысудан туған. Буларды ң бірінш ісінде баланың д ам у ы іш к і ж а г д а й л а р г а — т ү қ ы м куалаушылыкка, ал екіншісінде сырткы жагдайларга — баланы қорш аган ортаға тоуелді деп түсіндірілді. В. ІІІтерн баланың психикалық дамуы жогарыда аталган екі ф акторды ң кон верген ц и ясы н а, түқы м қуалауш ы лы қ басымдыгы ж агдайы нда тәуелді болады деп есептеді. Қоршаған орта т ү қ ы м қу ал ай ты н — алды н ала белгіленген қасиеттер мен психикалы қ ерекшеліктерді тездететін жэне тежейтін факгор деп есептелді. К. т. өзінің мэні жагынан биологияланған болып табыла- ды. П сихикалық даму онда организмде бар қасиеттердің іш кі жетілуіне барып тіреледі. Сыртқы ортага катализатор рөлі б ер іл д і, д ам у д ы ң қ а р қ ы н ы н а й қ ы н - дайты н, ал психикалы қ дамуга сапалы жаңалық экеле алмайтын, сырткы эсерлер. сөның ішінде, білім мен тэрбие, жабдық- талу, қызмет бөрі қөсылып, К.т. бөйынша психиканың мазмүны мен ерекшелікгерін қалыптастырмайды, тек өл баста негізі қалан ы п, ішкі детерминденген қасиет- тердің дамуына жагдай жасайды. КОНКАТЕНАЦИЯ — өбъектілерді бір тізбекке жайгастыруға не байланыстыруға қаты сты өр тақ терм ин. Бүл түрғы дан сөйлемді де сөздердің көнкатенациясы деп қарастыруға болады. К О Н К У РС (лат. сопсіігщ з — талас, топталу) — балалар арасы нда ғы лы м , өдебиет, өнер жөне т.б. салалар бойынша өткізілетін жарыс. К. балалардың белсен- ділігін, білімі мен шеберлігін арттыруға, белгілі салаларга бейімділігі мен қабілетін айқындауга жэрдемдеседі. КО Н Н ЕКСИ О Н И ЗМ — көгнитивис- тикада танымдық прөцестерді зерделеуге қатысты көзқарас түргысы; жүйе төраптар желісінен түратындай болып орекет етеді, бүлардың орқайсысында белгілі бір уақыт сэтінде белсснудің белгілі бір деңгейі болады деген үйғарымға негізделеді. Бүл тораптардың оркайсысы жүйенің эр түрлі деңгейлерінде басқа тораптармен өзара байланысты, осы байланыста олар бірін- бірі қоздырады не тежейді деп үйғары- лады. Мыс., бір тораптың белсендірілуінің басқасына белтілі бір өсері болады. Жүйеге тітіркеңдіргіш тер. түсіп түрған уақытга жүйе тиісті белСёШгілік деңгсйін сақтайды ж э н е т ө р а п т а р ар асы н д ағы эр түрлі байланыстарды күшейтеді дегсн мағынада бүкіл жүйе динамикалық деп есептеледі. Көннексиөндық мөдель өжептөуір куатга к ө м п ы ө тер л ік м өдель болы п ш ы гы п, адам жадын ғажап түсіиетінін көрсетті. К О Н С Е Н С У С (л а т . с о п з е т и з — келісім, бірауыздылық) — халықаралық көнференцияларға, келіссөздерге қагасу- шылардың талас мэселелер жонінде ортақ келісімге келуі; К. бүдан эріде халықара- ] л ы қ ш артқа қол қойылуына негіз болуы мүмкім. і 1 КОНСПЕКТ (лат. сртрекіцз — шолу) — кітап , д өріс, б аян д ам ан ы ң мазмүньгн қы сқаш а жазу. К. өқуш ының логикалық ойлауы мен сөйлеу мөдениетін жетіддіреді. К. — жазудың күрделі түрі. Сөндықтан өқушы жөспар қүру дағдыларьш меңгер- ген соң ғана конспект жаздыруға ауысуға болады. Білім алушылар оқу процесінде берілстін білім мазмүнын қысқаш а қағазға түсіріп, жазып отырады, яғни конспек- тілейді. КОНСПЕКТІЛЕУ — кітаптьщ. доріс- тің , б аян д ам ан ы ң н ем есе м ақ ал ан ы ң мазмүнын, негізгі түжырымдарын қы сқа- ша түрде жазу. КОНТАМ ИНАЦИЯ (лат. сопіатіпа- ііо — араластыру) — эр түрлі сөздерге қатысты буындарды бір сөзде біріктіріп ж іб ер у д ен б ө л аты н с ө зд і қ а т е айту. М үндай қайта қоюлар сөздердің ішінде ғана емес, бір тізімдегі сөз екінші тізімде де кездессе, сөздер қатарын айтқан кезде де пайда бөлуы мүмкін. Көнтаминацияға сөздердің мағыналық жэне фонетикалык жақындыгы эсер етеді. К. проактивті жөне ретроактивті интерференция қүбылысы негізінде болады. Паталогияда К. жадтың түрліше бүзылуы кезінде байкалады. Есте сақталуға тиісті материалдың семанти- калық үйымдасуы, өдетге, көнтаминация- ны ң шығуына төсқауыл бөлады. КОНТЕКСТ (лат. сопіехіии — тығыз байланыс, қөсылу) — сөйлемдегі немесе мөтіндегі өйды ң нақты айқы ндалаты н көрін ісі бөлы п табы латы н ауы зш а не жазбаша тіддегі тиянақты үзінді. Бір өй не мөтін қүрамы ны ң көнтексі алдыңгы немесе сөңыңдағы өзге бір өй н е мэтін болып шығады. 115 к ө л КОНТЕКСТІК ОҚЫТУ - болашак косіггтік енбектің пондік жоне олсумеггік мазмүнынын біріктіріліп окытылуъі. Осы аркы лы студ сн ттін оқу іс-орскстін ыаманның косіптік іс-орекетіне кошіру жагдайлары камтамасы з етілсді. К.о. косіптік окытудагы нсгізгі каЛшылыкты женуге багытталган. Бүл кайш ы лы к маманның іс-орекетін меңгеру одан салалык түргыдан озгеше оқу іс-орскеті аясында гана жоне сонын күралдары аркылы мсңгертілуге тиіс болатынынан туынлайды. Бүд кайшылык К.о. бойынша студент іс-о р ск стін ін д н н ам н кал ы к козгалыс үлгісі жүзсге асыру аркылы жойылмак. К.о. кодімгі оку іс-орекетінсн (мыс., доріс түрінен) косіптік ойын жоне косіптік оқу іс-орекеттері аркылы нагыз косішік орсксткс көиііріледі. КОНТЕНТ-ТАЛДАУ (агылш. соліепа — мазмүн) — псдагогнкада пайдал аі іыл атыі і зсрттсу одісі. М. мотін жонс озгс де тасы м алдауш ы ларды н (бей н сж азба, сүхбат, балалардың жүмысы, мсктсп күжаттары, т.б.) озіндік снпаттарын анык- тау мен бага беруді білдіреді. КОНТИНГЕНТ (лат. сопііпцепі — лесіне тнетін) — I) бслгілі бір максатка айланысты алынган норсенін шектік молиіері: 2) бірыңгай топты, санатты түэетін аоамлардың күрамы. Мыс., оку- шылар контннгеіггі. сіудентгер коітін * генті жоне т.б. КОНФАБУЛАЦИЯЛАР (лат соп/аЬиІо — мылжыңдаймын) — естін бүэылуы кезіндс байкалатын жалган сстеліктер Конфабулацнялардын мазмүны болуы мүмкін не шынында болган окнгалар болуы мүмкін, олар бейнслі естеліктер түріндс нсгүрлым бсргі уакьпка кошірі- леді немесе аурудын ссіішсгі актацдак- тарды толыктыргандай болып, казіргіге астастырылады. Әлстте, конфабулацня- ларда аурудың косібіне байланысты окнгалар корінеді. Кейде конфабула* цняларда п атологн ялы к елестетудін онімдері (қнялдык К.) корінуі мүмкін. К онф абулациялар, одсгтс. ойлаудын бүзылуларымсн, амнезнялармсн қабатта- сады жоне мндын кейбір боліктсрі закым- дднганда, пснхоздвр ксзінде байк&лады. КО Н Ф ЕССИ ЯЛЫ Қ М ЕКТЕПТЕР (Конфссснопальныс иіколы; соіф.ЫопиІи — дін жолы) — шіркеудін карамагы м с і і ба- кылауындагы оку орны. Негагі максаты — белплі бір діішің қапишларын нааіхатпу. Ең алгиш рст орта гасырда Батыс Еуропа елдсрнідс пайда балды. Бүнаай мскгсшер АКДІІ, Англня, т.б слдердс қазірп ксздс дс оз моііін жогалтқан жок. КОНФОРМДЫЛЫҚ (лат. соп/оппіх — үқсас, үйлсс) — адамнын оз тонірсгіішсгі тоіттын ықпал-осеріне бсрілгішгпп, коп- шіліктін бастапқыда озі костамаігіын үстшшмдарына сойкес озінің мінсз-күлық үстаны мдары н озгертуінен корінеді. Сырттай (жүртшылықка жарня) жоне іштсй (озі гана білетін) конформдылық сараланады. Алгашқысы топтагы ааамдар- ды ң м ақүлдауы н а жету нс сы н ап - мінеуінен, ал кейбір жагдайларда одан да қатан орскеттериісн күтылу мақсатында топтың талап-тілегін орыішап жүргенін анық көрсетуге сшшы, соцгысыіша тонірс- гіндегілсрдің үстанымы озінің козкара- сынан горі негүрлым іісгізді жоне орынды скснін іштей үгынып оз үстанымын шын моніндс озгсрту болып шыгады. Айырма- ш ылықтары қан ш ал ы қ болганы м ен, конформнзмниі бүл екі түрі дс адамның жскс пікірі мсн топтагы үстсм пікір арасындагы үгынылатын ксрсгарлықтын топты ң пайдасы н а ш еш ілуін ін тон сипатты одісі бодып табылады. Конфор- м и зм м ен , ягн н н н д н вн д тің топты н ыңгайына бейімдсл^змен катар, кері қүбы- лыс — копшіліктің нс онын бір боліпнін нішнвндтіц дсгеніис бейімдолу жагдай- лары да ксэдсссді. КОРПОРАЦИЯЛЫҚ ТОП (Кориора- цпонхая группа) — түлга аралык карым- катынас топ мүшелері үіиін озара жскс монді снпапа жүэсгс асырылатын топ. К.т. олеуметгік түргыда жагымды не жагымсыз болуы мүмкін. К.т. мүшслсрінің мүлдс, кажеттіііктері тар аяда иісктелсді. Корпо- рациялы к топка бейресмн топтар да қосылады. КО ЗД ІҢ ОЙНАҚШ УЫ - болып жаткан орскстті қараган кездегі коздің козгалысы. Козбсн бір затты іздегсндо, оқыгаіша, бір бсйнені бакылаганда К.о. айкын байқалады. КОЗҚАРАС — адамның, олсумсттік топтың нсмссе түтас когамнын айналада болып жаткан проиестергс жонс күбылыс- тарга қатысын айкындайтын дүіпістаным- дык катсгорня. К дүннстанымды күрай- тын злемеігпгердін оірі бодып табылады жоне оныц к&лыптасуы білім мсн торбнс нсгіэіііде, омір бойы ү ід ік сһ проиесс ретііше жүрсді Коэқарастың калыптасуы үшін ф н л о со ф н ял ы қ, Г Ы Л Ы М І І , Д І І І Н оілім дсрдің жонс когам дагы үстем ңдсологняның осері мол. Вгер қогамда бслгілі бір ндеолопім үстемдік жүргізсс, оіша к о п ш іл іт ц кожарасы сол ішеоло- т я діттсген нысанага сойкес орныгады. Нагыз гылыми К. гылымн білімдер жоне дсмократнялық үстанымдар орнагаіша калыптасады, КӨ Л ГІРЛ ІК (Ханжество) — жске түлганын жагымсыз моралшык каснеті, алдауга, оаінін арам пнгылдарьі мен кылыктпрын адамгершшік таэалык пен жон-жосыкты жактапиісып жорта бүркс- I мслсугс бейімділіюен көрінеді. Көлгір өз қүлқы ны н көздегсн пэс нистін жасыру үшін өзін мсйірбан, ізгі ниетті адам етіп көрсстсді. А дамгерш ілік мөсслслсріндс ы м ы расы з қазы болып көріиіп, басқа адамдарга жогары талап қөйгыш болып, ө з ін с ө н ы ң қ а т ы с ы ж ө қ т а й к о р сд і. Көлгірлікке төрізділік пен мөн, сөз бен іс арасы ны ң алш ақтыгы төн (мыс., коміл сенімді болып көрініп үстанымсыз болу, ішімдіккс карсы болгансып жүріп таса- ланып арак ішу жөне т.б.). Адамның өзінің қалтқы сы з адалдыгын ш ексіз дөріптеуі жөне басқаларга адалдық жөнінде ақыл ү й р с т к іш т іг і ж а м а н д ы к б е л г іс ін д е й көлгірлікті аңгартып түрады. Колгірлік бағамдаулардың кобеюі көгамнын адам- гершілік қүндылықтары жүйесіндегі даг- дарысты көрсетеді. Ж еке түлганы түмша- л ау д ы ң өр түрлі н ы сан дары түсы нда колгірлік стек алып, адамдарды бейжай енж арлы к дендейді. Көлгірлік адамгер- шілікті, бір жагынан, козбояу салауатгы- л ы қ қ а , салт-ж өра сақтагансуш ы лы кка айналдырса, екінш і жагынан, бір-біріне жалтактаушылық пен соз жүгіртушілікке, б а с қ а н ы ң ж еке ө м ір ін е д о р екіл ікп ен араласушылықты ақтауга айналдырады. Отбасындагы, оқу-төрбие үжымындагы, б е й р е с м и т о п т а гы к ө л г ір л ік ж агдай адамның пөс қасиеттерін көрінеу жүқты- ры п, б ал ан ы ң психикасы н ж асытады. Цөгамдық өмірдің жарқыңдыгы, төрбие- нің демократиялық сипатта болуы гана колгірліктің көбеюіне жөл бермейді. КӨҢІЛ АЙТУ — көрісу актісінің басты қ ү р ау ы ш тар ы н ы ң бірі; адам қ ай ты с болганда оны ң туыстарына қайгы сы на о р тақ тасы п л е б із білдіру. К .а қ а за га үшыраған адамның туысын (туыстарын) ж үбату м ақ саты н д а айты лады . К өңіл ай туды ң м а зм ү н ы , б ір ін ш ід ен , өлген адамның “ол дүниеде иманы саламатгы, ж атқан жері ж айлы , топы рагы т о р қ а” бөлуы н тілеу; ск ін ш ід сн , тірі қалган туыстарын жүбату (“өлгенннің артынан олмек ж о қ ”, өлім — табигаттың (қүдай- дың) заңы ” , “тірі адам тіршілігін істейді”). К.а. қайтыс бөлған адамның туыстарьш м ө р а л ь д ы қ д е м е у , қ а й г ы с ы н а ө р т а қ болып, жеңілдету максатында айтылады. К Ө Ң ІЛ -К Ү Й (Настроеиие; самочув- ствие) — индивидтің психикалык өмірінде қүптарлы қ немесе қүптамайтын эмоция- л ы к ф о н д а ж ай н ем есе олсіз сап ад а көрінетін біршама үзақ, өрнықты психи- к а л ы қ к ү й . К ө н іл - к ү й д ің а х у а л д ы қ эмөциядан нсмесс аффектіден айырмашы- лыгы — ол белгілі бір оқигалардың тікелей салдары емес, адам үш ін он ы ң жалпы ө м ір л ік ж о с п а р л а р ы , м ү д д ел ер і м ен күтулерінен туындап жататын, олардың маңызына қатысты алғандагы эмоциялық К Ө Ң --------------------------------- 116 рсакциясы болып табылады. Қалыптасқан коңіл-күй, өз кезсгінде, болып жатқан оқнгаларга қатысты тікелей эмоциялық реакцияга осер етіп, осыған орай адамның ойларының қабылдауының ж эне мінез- қүлқы ны н бағытын өзгерте алады. Белгілі бір көңіл-күйді тудыратын себептердің гы н ы лу д ө р е ж е с ін е б ай л ан ы сты өл өлінбсген жалпы эмоциялык ая ретіңде (“ көтеріңқі- немссе пөе”), немссе аны қ с ө й к е с т е н д ір іл г е н кү й (зе р ігу , м үң , сагыныш, коркыныш немесе керісінше, кызыгу, қуаныш, асу, лепіру ж әне т.б.) ретіңде өтеді. Озінін коніл-күйін бақылай алу, оны саналы түрде жөнге келтіре білу одістерін табу жоне меңгеру торбиенің ж оне о зін -о зі торб и ел еуд ің м аңы зды міндеттері болып табылады. Коңіл күйінің себ еп сіз ау ы тқ ы п тү р у ы , и нди ви дтің үрейшілдік, орнықсыздык, эмоциялылық секілді қасиетгерімен астасып, патоло- гиялы қ негіздері болуы мүмкін; 2) адам- ны ң мінез-қүлқында байқалатын жалпы э м о ц и я л ы қ ж а ғд а й . К е ң іл ін е қ а р а п адамдарды: шат, жайдары, жылы жүэді, түсі суық, ызалы ж әне т.б. деп ажыратуға болады. Көтеріңкі көңіл-күй адамға куат беріп, бөйын ссргітеді, ал уайым-қайгы ж абы рқаты п жібереді. Кейде адамның көніл-күйі жалпы өмірге деген қатынасын еипаттайды. Көңіл-күй сыртқы ортадан ту ы н д ай д ы . М ы с., а д а м н ы ң қ ы зм еті ж а қ с ы , үж ы м ы ы н т ы м а қ т ы , отбасы жарасымды болса, көңіл-күйі де көтеріңкі болады. А дамны ң денсаулы қ жагдайы, жүйке жүйесіндегі ерекшеліктер де кеңілге осер етеді. Тірш ілік үш ін манызды да, мөнді норсе көңілге ерекше із қалдырады. Егер коптен айналысып жүрген іс өңға б асса, не о р ы н д ал са, о н д а кісі ш ат- ш адыман күйге түседі. Керісінш е, кісі сотсіздікке үшырап, көздеген мақсатына жете алмаса, қиналып мазасыздаңады. К О Ң ІЛ -К Ү Й Г Е О РТ А Қ Т А С У - субъектінің эмөциялык күйінің басқа бір түлғаның (не олеуметтік топтың) көңіл- күйіне үқсауы; бүл өрайда субъектінің индивидумдық санасында басқа адамның (не олеуметтік топты ң) ол тап болган оқиғаларға қатынасы бейнеленеді. Көңіл- күйге өртақтасудың екі төбы сараланады: 1) үғы ны лм аған ы р ы қ сы з эм оц и ял ы қ жүғу нотижесінде пайда болатын жөне б е л гіл і б ір э м о ц и я д а г ы а д а м д а р м е н к е з д е й с о қ ж о л ы ғ ы с қ а н д а су б ъ ек тін і қ а м т и т ы н К .- к . о. ( м ы с ., с ы р т т а й байланысты адамдар тобында лезде тарай- ты н ко р к ы н ы ш н е қуан ы ш ). М үндай көңіл-күйге өртақтасуды кейде тікелей жауап эмоциялар деп атайды; 2) субъек- тінің индивидумдьпс санасында олеуметтік топтьщ бірлесіп қы зм ет атқару, мақсат ортақтыгы, ортақ нормалар мен қүнды- 117 КӨР лықтар арқылы қалыптасқан түлғааралық қатынастардьщ тиісті деңгейін білдіретін I К.-к. о. (мьіс., ужым мүшёсінің табысына I қуану не сөтсіздігіне қынжылу). Бүлар I бірлескен қызметте индивид өзін басқа- ньщ орнында болғаңдай сезінетін эмоция- I дық сәйкестендіруге негізделеді. Көңіл-1 күйге ортақтасушылық түлғаның басқа I адамға адамгершілік қарым-қатынаста- рында ерекше айқын корінеді. КӨҢІЛ СҮРАУ — ауырған адамньщ денсаулығын, жалпы күйін біліп, оған достық немесе туыстық сезіммен жолығу акты. К.с. ауру адамға рухани демеу көрсету, оны және үмытып кетпегенін, әрқашан көмекке келуге дайын екеңдігін білдіру мақсатымен жасалады. Қазақтың үлттық моралінде ауырған адамға әдейі бары п, к ө ң іл ін сүрау қ ал ы п тасқ ан қағидалардың бірі болып табылады. Егер ауру асқынып кеткен немесе беті қайтпай- тын деңгейге жеткен болса К.с. ауыр психологиялық ахуалда өтеді. Мүндайда | көңіл сүраушылар науқас адамға сыр біддірмей, оның назарын басқаға аударьш, түрлі жаңалықтарды айтып, оны көңілден- діріп кетуге тырысады. КӨП К О М П Л Е К Т ІЛ І М ЕКТЕП (Многокомплектная школа) — бір сынып- ты бір мүғалім оқытатын мектеп. Окушы- лардың саны бір сыныпты комплектілеуге қажетгі нормадан асып кеткен жағдайда бірнеше сынып қатар қүрылады. Мыс., 4—5 бірінші сынып және 2—3 екінші сынып жөне т.б. Мүндай жағдайда әр сыныпты жеке мүғалімдер оқытады. КӨРЕ АЛМАУ (Зависть) — адамға тән күншілдік, көре алмастық, іштарлық сияқты жағымсыз қылық. К Ө Р К Е М Ө Н Е Р П А ЗД Ы Қ , К О Р- КЕМОНЕРПАЗДАР ҮЙІРМЕСІ (Само- деятельное творчество, кружок самодея- тельности) — халықтың өскелең түрмыс- тық-мәдени дәрежесін көрсететін хальпс. шығармашылығынын бір түрі. Көркем- өнерпаздар үйірмелері мәдениет үйлері мен сарайларынан, мекемелер мен көсіп- орындардан, оқу орындары жанынан үйымд астырыл ады. К О РМ Е (Выставка) — белгілі бір қоғамның не жеке адамнын материалдық жэне рухани жетістіктерін көпшілікке көрсету. Көрменің бірнеше түрі бар: 1) ал- дына қойылған мақсатына қарай — сауда, көркемөнер, ғылыми-техникалық, өнді- ріс, қүрылыс, т.б.; 2) өткізу мерзіміне байланысты — кезекті (жыл сайын, жыл ара, екі жылда, т.б.) не кезексіз (мереке, конгресс, т.б. байланысты), түрақты (мыс., республикалы қ халы қ шаруашылығы ж етістік тер ін ің к ө р м есі) көрм елер. Экономиканың, ғылымның, техниканьщ жөне мәдениеттің барлық салаларын қамтитын көрмелер де бар. Көрмеге қатысушылар қүрамына қарай дүние- жүзілік, халыкаралық, үлтгақ, аймақтық, мскемелік, үйымдық, т.б. болып үйымдас- тырылады. г ” 1 г • К О Р Н Е К І-Б Е Й Н Е Л I ОЙЛАУ — ойлау түрлерінің бірі. Жағдаятгарды жоне олардағы өзгерісгерді елестетумен байла- нысты. Көрнекі-бейнелі ойлау арқылы затгың іс жүзіндегі өр түрлі сипатгама- ларының бүкіл сан алуандығы неғүрлым толық қалпына келтіріледі. Бейнеде затгьщ бірнеше көзқарас түрғысынан көрінуі бір мезгілде тіркелуі мүмкін. Көрнекі-бейнелі ойлаудың маңызды ерекшелігі затгар мен оларды ң қасиеттерінің эдеттен тыс, “ерекше” үштасуларын анықтау болып табылады. Өзінің осы сапасында көрнекі- бейнелі ойлау іс жүзінде елестетуден ажыратқысыз. Көрнекі-бейнелі ойлау — өйлаудың онтогенездік дамуының бір кезеңі. К О Р Н Е К ІЛ ІК (Н аглядноеть) — оқы туда заттар мен қүбы лы старды ң өрқайсы сы ны ң өзіне төн жаратылыс бітімін, өр қилы сыр-сипатгарын сезім мүшелері арқылы байқауға, қабылдауға баулитын дндактикалық қағида. КӨРІМДІК — жаңа түскен келінді, жаңа туған нөрестені көргенде сүраушыға берілетін сыйлық. Көрімдікке көбінесе ақша үсынылады, кейде қалаулы зат та сыйга тартылады. КӨРІСУ — белгілі бір адам өмірден өтуіне байланысты өның жақыидарының өлім актысы болғаннан кейінгі жүз көрісуі. К. ауыр психологиялык жағдайда өтеді жөне өмірден өткен адамньщ тірі кезінде қандай өлеуметгік мөртебесі бөлғанына, жақын адаммен туыстағы немесе өзге жақындыгы (таныстығы, достығы) болға- нына қарай ор деңгейде өтеді. Қазақтың үлтгық мөралі көрісудің барлық жорала- рының сақталуын қүптайды. Көрісуге келген адам атпен келсе, үйге қарай шауып, содан кейін мінген атын өлім шыққан үйден алыс тастап, үйге дейін ! жаяу барады. Жақын туыс адамдар дауыс салып (“бауырым”, “қарындасым’ , “қан- дасым”, “жалғызым”, “менітастап кетгің- ау”, “ел-жүртыңды кімге тапсырдың” деген сияқты сөздер айтып) жылап келеді. Олген адамның жақын туыстары — ерлер сыртта есік алдында таяқ үстап түрады, өйелдер үйде жылайды. Әйелдер өлген адам ны ң ең б егін , х ал ы қ қ а ж асаған жақсылығын, туыстарына қарым-қатына- сын жырға қосып айтады. Мүндайда өкпе- наз да айтылуы мүмкін. Егер дауыс салып отырған ойел көңіл айтуға келген адам- ньщ біріне қатысты өткір сөздер айтса, оны ер адам сабы рлы лы қпен қабылдауға міңдетті. Олім үстінде жылап айтқан лебіз- |