Казақ тілі терминдерінің салалық гылыми түсіндірме создіктерінің топтамасы Қазақстан
жүктеу/скачать 13,68 Mb. Pdf көрінісі
|
соқ ------------ С О Қ Ы Р Н Ү К ТЕ (Слепое пятно) — ж ары қка сезімтал емес торлы қабықтағы кішкене дак. Бүл көз алмасынан шығатын ж үйке тал ш ы ктар ы н ы ң көру ж үйкееін түзетін нүктесі. Мүнда еш қандай фоторе- цепторлар болмайды. С.н. орталы к ш үң- қырдан мүрынға қарай 12-15° бүрыш пен көлденең орналасқан. С оқы р нүкгесі кору жүйкесінің дискі деп те аталады. С О Т П С И Х О Л О Г И Я С Ы (Судебная психология) — ю р и д и к а л ы қ п си х о л о - гияның сот ісін жүргізуге қатысты моселе- лерді зерттейтін саласы; бүл моселелер; судьялардын, тергеушілердің жоне қ ү қ ы қ қорғау органдары мен адвокатураның басқа д а қ ы з м е т к е р л е р ін ің п с и х о л о г и я с ы , оларды ң кәсіп тік қ ы зм етін ің п сихоло- ги ял ы қ м азм ү н ы , іріктеу ж оне о қ ы ту одістері, айыпталушылардың, куолардың, жобірленушілердің психолопіясы, куолар- і ды ң айгақтарының психологиясы, т е р ге у -; шілік жоне сот іс-орекетгерінің (жауап алу, беттестіру ж оне т .б .), ж ед ел -ізд естір у жүмысьпіың психологиялық негіздері, сот- психология сараптамасының одіснамасы мен одістемесі жоне басқа да моселелер. СО ТО С И Н Д Р О М Ы — туа біткен ауру; бастың үлкен, сопақ болуымен, жақ- сүйектің алга ш ыгып түруымен, коздің алш ақ орналасуымен жоне колды ң үлкен болуымсн сипатталады. Әдетге, акы л-ой кемістігінің жеңіл түрі байқалады. С О Т Т Ы Қ -П С И Х О Л О Г И Я Л Ы Қ СА- РАПТАУ — ар н ау л ы п с и х о л о г и я л ы қ б іл ім д е р д ің қ ы л м ы с т ы қ п р о ц е с т с іс жүзінде қолданылуының басты нысанда- ры ны ң бірі. Тергеушінің қаулысы бойын- I ш а н е с о т т ы ң а н ы қ т а у ы б о й ы н ш а қы лмы сты қ іс жүргізу кодексінің норма- ларына сойкес, психикалы қ түрғыдан сау айыптаушыларга, куогерлер мен жобірле- нушілерге қаты сты қолданы лады . Сот- ты к-психологиялы қ сараптаудың жалпы п о н і — қ ы л м ы с т ы қ іс т е р б о й ы н ш а акикатты аиыктау үшін зерттелуі қажет п си хи калы к к ар ек еттің ерекш еліктері. С о т т ы қ -п с и х о л о г и я л ы қ с а р а п т а у д ы ң жекелей пондері мыналар болуы мүмкін: айыпталуш ының қы лм ы с ж асаган сәтте аффектше болган-болмаганын диагноздау, куолардың жоне жобірленуш ілердің (ең алдымеи, балалардың) іс үшін маңызды жагдайларды дүры с үгыпуга жоне олар туралы дүрыс айгақтар беруге принципті түргыдагы қабілетгілігі жоне т.б. С О Ц И О Г Р А М М А (лат. хо сіе/а з — қогам жоне грек. цгатта — белгі, сызық) — сошюметрияда — топ элементтері арасын- дагы озара орскет қүры лы мы н сүлбамен бейнелеу. < С О Ц И О М Е Т Р И Я (лат. х о с іе ш - когам жоне теігео — өлш еймін) — шагын топтагы түлғааралык катынастардың ерек- шелігін зертгеу одісі. Бүл одісті алеуметгік п с и х о л о г ж о н е п си хи атр Я. Морено (1 8 9 2 -1 9 7 4 ) жасады. Социометриядагы негізгі тосіл — арнайы сауалнамадагы сүрақтарға жауап бере отырып, тоітщң о р б ір м ү ш е с і ө з ін ің б асқ ага деген қаты насы н білдіреді. Нотижелері соцно- гр ам м аға (гр аф и к те топ мүшелерінін таң д ау л ар ы багдарш ам ен корсетіледі) н ем есе соц иом атрицага (топтың орбір мүш есінің таңдаулары есептелген кесте) енгізіледі. С. топты қ қарым-катынастын с ы р т қ ы ж ағы н ған а қамтиды. Топты то л ы гы р ақ сипаттау үшін түяғааралық таңдаудың түрткілерін, сондай-ақ топты үж ы м ретінде сипаттайтын қарым-қа- тынастың ерекше жүйесінің дамуын аішқ- тап алу қажет. И. П. Волков, Я. Л. Коло- м и н ск и й ж оне т.б. педагогтер социо- мстрияны ң балалар тобындағы түлгаара- л ы қ қаты н астар туралы ақпарат алуга м үм кіндік беретін нүсқаларын жасады. С о ц и о м етр и ян ы ң жеке түлғалық жонс топты қ нысандары, соңдай-ақ экспсрн- м ен ттік ой ы н , жазбаш а тест, бейнелсу тест, т.б. нүсқасындағы түрлері қолданы- лады. ; і С Ө З Б Е Н Ү Й Р Е Т У (Вербальное научение) — нақты затгық орекетсіз білім, тожірибені соз осері (нүсқау, түсінік, жад, т.б.) арқы лы үйрету. ‘ ' .* С Ө З Г Е Т Ү С ІН БЕ У (Семантическая афазия; грек. зетапіісоз — білдіретін жонс грек. рһазі 8 — сөз сойлеу) — орбір создін грам м апікалы қ қүрылысы мен моніи жет- кізудегі кемістік. М ыс., осындай кемістігі бар адам “окесі” , “баласы” дсген создерді д ү р ы с а й т қ а н ы м е н , “ окесінің агасы” нем есе “окесінің інісі” деген создердін монін ажырата алмайды. Мүндай ауруга душ ар болган адамдар сөздерді дүрыс қабы лдай алмайды, олардың дыбыстык болш ектерінің монісін түсінбейді. С Ө ЗД ІК -Л О Г И К А Л Ы Қ ОЙЛАУ - о й л а у т ү р л е р і н і ң б ір і, үгымдарды, л о г и к а л ы қ қ ү р ы л м ал ар д ы пайдалана- ты ны м ен сипатталады. Создік-логикалык о й л ау ө з ф у н к ц и я сы н тілдік қүралдар нсгізіндс атқарады жоне ойлаудың тарихи ж оне онтогенездік дамуыны ң негурлым ксйіигі ксзсні болып табылады. Создік* логи калы қ ойлауды ң қүрылымында жал- пы лауларды ң алуан түрлсрі оз функция* лары н аткарады. * ■ СӨ Й ЛЕУ — адамдардың материалдык өзгертуш і іс-орекеті процесінде тарихи түргыда калы птасқан, тіл аркылы болатын қ а р ы м - қ а т ы н а с н ы с а н ы . С. қарым- қаты нас м ақсаты үшін не (жеке жағдяидд) о з іс - о р е к е т ін р е т т е у жоне бақылау м ақсаты үш ін (іштей сойлеу, эгоцентрлік сойлсу) хабарламаларды туындату жонс кабы лдау процестерін қамтиды. Психоло- гия ушін, ең адаымен, адамнын жоғарғы пскхикалык функциялары жүйесіндегі орны, оның ойлаумен, санамен, жадпен, эмоішялармен байланысы назар аудар- тады; бүл орайда, оныд түлғаның жоне іс-орекеттін күрылымын бейнелейтін ерекшеліісгері ерекше маңызды. Сөйлеу іс- 5 орекепің түгас акгісі (егер оның іс-орекет- пн басқа түрлерімен жүзеге аспайтындай ' арнайы мотивациясы болса) немесе • сейлеушілік емес карекетке камтылған 1 создік кимылдар түріндегі көрінетін сөй- леу кызметі деп карастырылады. Сөйлеу қарекетінің не создік кимылдың қүрылы- ыы принцнпінде кез келген өрекеттің күрылымымен үйлеседі, яғни бағдарлану, ’ жоспарлану (іш тей бағдарлам алану • нысанында), жүзеге асу жөне бакылану 1 сатыларын камтиды. С. өр жолы жаңадан қүрылатын белсенді жэне динамикалық сөздік стереотиптер тізбегі болып табыла- 5 тьпі реактивті болуы мүмкін. Ішкі себеп- ‘ герден ауызша С. кезінде онда пайдала- г нылатын тілдік қүралдарды үгынықты - ірікгеу мен бағамдау оте аз болады, ал жаз- 1 баша сейлеуде және дайьшдалып ауызша сейлеуде ол елеулі орын алады. Сөйлеудің > түрлері мен нысаңдары арнайы зандылық- з тар бойынша қүрылады (мыс., ауызша і сөйлесуде тілдің грамматикалық жүйесі- нен едоуір ауытқулар болады, логикальпс, i одан да горі көркемдік сөз ерекше орын } алады). Соилеуді С. психологиясы ғана > емес, сонымен қатар психолингвистика, ii С. физиологиясы, лингвистика, семио- с тика және басқа ғылымдар да зерттейді. СПОРТ ПСИХОЛОГИЯСЫ — жарыс және жаттығу қарекеті жағдайларында : адам психикасыиың білінуі мен дамуы- ? ның, сондай-ак топтық озара орекеттес- : гасгің заңдылықтарын зертгейтін психоло- й шя ғылымының бағьггы. Психологияның баска да коптеген бағьптары секілді С.п. і XX ғасырдың 60—70-жылдарында қауырт дамыды; бастапқыда бүл саладағы негізгі зерпеулер спортшылардың қабілеттері мен мүмкіндікгерін, спорттық жаттығу- лардың нотижелілігін артгыру амалдарын зерттеуге жүмылдырылды. Қазіргі уақьпта С.п. зерттейтін мәселелер анагүрлым көбеГщі. Спорттьщ өр түріне орай, жалпы, педагогикалық, жастық жоне олеуметгік психологияның жетістіктері сскеріле отырып арнаулы жатгыгу кешендерінің бағдарламалары жасалуда. Олар спортшы- лардың физикалық, сондай-ақ психика- лық жаттыққандығын, эм о ц и я л ы қ - еріктік, этикалық, моральдық-адамгер- ішлік жоне үжымдық дайындалгандығьш кемелдендіруге бағы тталады . С порт психологиясыңда қозғалыс дағдьшары мен оиіктерін нөтижелі қалыптастырудың заңдылықтары, күш, төзімділік, ептілік көрсеткіш терін жетілдірудің одістері біршама егжей-тегжейлі зертгелген Бүл зерттеулерде спортшылардың арнаулы қабылдауларының, мыс., уақытгы сезіну аралық кашыктықты сезіну, қас қағым сөток оқиғаларды болжау, “допты сезі- НУ • СУДЫ сезіну” секілді қасиетгерінің қалыптасу жолдары мен одістері анықта- лады . Бүган қоса байқағы ш ты қты , елестетуді, стратегиялық жоне тактикалық ойлауды, топтық ойындарда үйлесімді өзара орекеттестікті жақсарту одістеріне назар аударылады. Бүл зерттсулер спортшылардың өр жастағы қабілетгерін жөне оларды арнайы іріктеу амалдарын анықтау, соңдай-ақ жатгықтыру салала- рында одан орі тереңдетіледі. Спорт психологиясының психикалық реттелу сөре алдында өзін -өзі үстау, жарыс барысында жөне жарыс жағдаятынан кейінгі үстаным секілді бағыттары ерекше проблемалар болып табылады. Соңғы жылдардагы зертгеулерде спортшының өз жеңістеріне жөне жеңілістеріне көзқарасы моселелеріне көп коңіл бөлінуде. Коман- далар күру, олардағы түлғалар аралық қары м -қаты настар, олардың топтас- қандыгын жоне күндылық-бағдарлық бірлігін нығайту проблемалары, жатгық- тырушымен немесе жаттықтырушылар үжымымен, жанкүйерлермен (бүлардың ішінде “спорт фанаттарымен”) қарым- қатынас, командалар аралық қарым- қаты н астар моселслері олеуметтік- психологиялық зертгеулердің өз алдына бір багыты болып саралануда. Спорт психологиясының қазіргі уақыттағы негізгі міндетгері спортшылардың спорт- тык жогары нотижелерге жетуіне жағдай жасау ғана емес, сонымен қатар спорппы түлғасын жан-жақты дамьпу, оның жалпы және психологиялык моденистін көтеру болып табылады. СГАРОСТА — мүғалім немесе сынып жетекшісінің жордемшісі ретінде сынып- тағы о қ у ш ы л ар ішінен ресми сайланған белсенді оқушы. С. сыныпта лңдер бола алмауы да мүмкін. СГАТУС ( әлеуметтік психологияда) (лат. 5(аіи$ — жагдай, күй) — субьектінің түлғааралық қарым-қатынастар жүйесін- дегі оның қүқықтарын, міндсттері мен пүрсаттылықтарын анықтайтьш жағдайы. Сол бір ғана иңдивидгің озінің әр түрлі топтарда оркилы статусы болуы мүмкін. Топтьпс, даму деңгейі жөнінен, іс-өрекет пен қарым-қатынастың мазмүны жөнінен ерекшеленетін төптардағы индиввд иеле- нетін статустардағы елеулі алшақтық екінің бірінде фрустрацияның, кикілжің- дердің жөне т.б. себептері болуы мүмкін. Экспериментгік түрғьщан статус әр түрлі олеум еттік-психологиялы к өдістерді С Т Е -------------------------------------206 қолдану арқылы анықталады. Статустьщ маңызды сипаттамалары төң іреп н дегі- лердің индивидтің сіңірген еңбегін тануы- ны ң өзіндік бір өлшемі ретіндегі мортебе мен бедел больпт табылады. СТЕНИКАЛЫ Қ С Е ЗІМ Д Е Р (Стеии- ческие чувства) — адамның тіршілік оре- кетін жақсартуына себегаиі болатын сезім. Мыс., қоры ққан кезде кейбір адамдар не істерін білмей, қатгы сасады (астеникалық сезім), кейбір адамдар, керісінш е, күш жинап, қарсы әрекет жасаііды (стеника- л ы қ сезій). ' ' С Т Е Н И Я Л Ы Л Ы Қ (грек. зіһепоз — үш) — индивидтің ж үм ы сқа бары нш а қ а б іл е т т іл іг ін ің , ор т ү р л і б ө геттер ге беріктігінің, тігггі бірнеше тоулік бойына үйқтамаганның өзінде үзақ уақыт үздіксіз қызмет атқаруға қабілеттіліктің сипатга- масы. С тениялы лы қты ң қар ам а-қар сы ү ш м ы — астения. С Т И В Е Н С ЗА Ң Ы — а м е р и к а л ы қ ғалым Стивенс аш қан формула, түйсік к ү ш ін т іт ір к е н д ір г іш т ің ф и з и к а л ы қ қарқындылығының белгілі бір дорежесі- мен байланы сты рады . С тивенс заң ы н негіздеу үшін психологиялы қ-ф изиоло- гиялық зертгеулердің мәліметгері қатыс- ты ры лады . А лайда, одетте, п си х о ф и - зикалы қ өлшеулердің нотижелері инди- видумдық түргыдан барынша өзгермелі болатъщдьщтан, бүл заңмен анықталатын дорежелік тәуелділіктің Фехнер заңы на қ а т ы с т ы а р т ы қ ш ы л ы ғ ы н б ір м о н д е долелдеуді қиындатады. қ . Вебер — Фехнер заҢы . Іп М Н И Н И ' Ш С Т И Г М Е Р Г И Я ( гр е к . “ е ң б е к к е ынталандырамын”) — адамның шығарма- ш ы лы қ сңбек процесіне берілу феномені, адамның еңбекке өздігінен ынталануы. С. жүмыстың озі еңбек процесіне қатысу- шыны қамшьшап, еңбек ләззат алушы- л ы қ қ а а й н а л а т ы н к е зд е б о л а д ы . С. басқаруда, кадр саясатында, адам қүрамы- м ен ж үм ы ста ер тед ен ж он е таб ы сты қолданылып келеді, барлы қ тожірибелі саясатш ылар, қоғам қай раткерлері, ор түрлі дорежедегі басшьшар оны шеберлік- п ен п а й д а л а н а д ы . Е ң б е к п р о ц е с ін е қосылған адам С. осеріне үгына отырып бағынады. Адамзат қогамы дамуының ор түрлі кезеңдеріндегі еңбек процестеріне жасалған көптеген зерттеулердің нотиже- леріне қарап мьгаадай қорытьгады жасауға болады: шебер басш ы лы қ жасалғандай жағдайда қызғылықты, шығармашылық, жасампаздық жүмыс қажеттілікке айна- лып, қанағатгануш ылық сезіміне бөлейді. СГИМУЛ (лат. зіітиіиз — мал айдай- тын үшкір таяқ, піскіш) — I) индивидтің п си х и кал ы қ к ү й л е р ін ің д и н ам и к асы н туындататын (реакция деп белгіленеді) жоне оған себептің салдарға катынасындай қатынаста болатьга осер. Физиология мен психологияда “С .” үғымы тітіркендіпү үғымына теңдес. Бихевиоризмде сгимүл м ен р еакц и я арасындағы қатынастао механистік түрғьща үғынылды: стимулга көбіне ортаны ң өзгерістері (“сыртқы осерлер”), ал реакцияларға организмнін қозғалу жауаптары жатқызылды. Шын монінде психологиядағы стимул — ниет оның нотижелілігі адамның психикасы көзқарасы, сезімдері, көңіл-күйі, мүдде- л ер і, талпы ны стары арқылы білінеді. Стимул бірқатар жағдайларда түрткіге айнала алатьга болса да, түрткімен барабар емес; 2) тітіркендіргіштердің рецепторларга тікелей осер етуі нөтижесінде сыртқы жоне ішкі мүшелерде қоздыру тудыратын осер. Ол қуаты ор түрлі тітіркенулер тудырады. - * г-^Н7 С Т И М У Л Я Ц И Я — 1) организмді қоздыратьга кез келген оқиға немесе қозу- дьщ өзі; 2 ) сенсорлық рецепторға немесе рецепторлық клеткаға осер етіп, оны бел- сендіретін белгілі бір оқиға. СТРЕСС, ТИТЫҚГАУ (агыл. зігеи - күш ) — кез келген қүшті өсерден адамда пайда болатын психофизиологиялық күй. С. үғымьга 1936 ж. канадалық физиолог Г. Селье енгізді. Ол эустресс — қалыпты С. жоне дистресс — патологиялық С. деп бөлді. П атолопіялы қ С. ауру симптом- дарьгада көрінеді. Селье стресті тіршілік орекетінің ажырамайтын атрибугы деп с а н а д ы . А д а м н ы ң сезім мушелерінс тітіркендіргіштердің жеткілікті саны әсер етп есе, ол ф ун кц и ясы н толық атқара алмайды. Егер бала кезден бастап адакшын м и ы н а с е н с о р л ы қ , эм оциялы қ және әлеуметгік тітіркендіргіштердің белгілі бір саны осер етпесе, психикалық процестер ү й л е с ім д і д а м и алм айды жоне жеке адамның әлеуметгенуі болмайды. Әсіресе, б ү л т о л ы қ п с и х и к а л ы қ депривация мысалында айқы н корінеді. Қарқынды- л ы ғ ы ж о ға р ы н ем есе ш амадан тыс мөлшерде пайда болатьга тітіркендіргіштер дистресс туғызуы мүмкін. Бүдан психика өзгеріске үшырап, кейде адам өліп кетстін ж а ғ д а й л а р б о л а д ы . Д и стрестік күй а д а м н ы ң к ү ш - к у а т ы н , ақыл-ойын қ ал ж ы р аты п , оған теріс ықпал етеді. С трестік күйді ж еңу үшін адам өзінің бойындағы ерік-жігерін шындап, табан- ды лы қ пен үстамдылығьга, өмір тожіри- бесін молайтуға машықтануы қажет. СГУДЕНТ (лат. зЫ еп з - іждагатгана жүмыс істеуші, шүғылданушы) — жоғары оқу орнында білім алушы адам. С Т У Д Е Н Т Т Е РД ІҢ ПЕДАГОГИКА- Л Ы Қ ПРАКТИКАСЫ - педагогикалык жоғары оку орындарьгада алған теориялык білімдері м ен практикалы қ дайындык* тарын тожірибелік сьгаактан өткізетіи оку 207 проиесінің негізгі бір түрі. Болашақ окы-| «шылык. мамандыкты калаган студент- хердін мектепте сабақ беріп үйренуі, тэжірибе алуы. СТУДЕНТТ1К КЕҢЕС (Студенческнй совеГ) — хогары жоне арнаулы орта білім | беретін оку орындарындағы студенттер ү ж ы м ы м ы н үйыткысы. С.к. студентгер к а у ы м ы н ы и қоғамдык тіршілігін үйым-і дастырып, бос уакыттарын тиімді пайда-І дану моселелерімен де айналысады. СТУДЕНТТІК КРҚДИТ (Студенчес- икй кредіп) — білім алушыларга тамагына. түруыиа жоне оқу одебиеттерін сатып алуына жүмсалатын шыгыпдарды ішінара отсугс берілстін нысаналы кредит. СУБДОМИНАНТА (лат. зиЬ — астын-І Да, дотіпат (дотіпатіз) — басым). Адамга коптеген эатгар мен кубылыстар осср етеді, | Коптеген тітір.кендіргіштердің ішінде біреуі мига кооірек осер етеді де, мидың бір болігін күшті коздырады. Мүндай бөлікті домтіанта, күші кем бөлікті С. деп атайды. Ми орталыгындагы қозу боліктері, япіи доминанта мен субдоми- наігга бірін-бірі алмастырып, ауысып отырады. СУБЛИМАЦИЯ — аффектілік елігу- лер энергиясын олеумсттік карскст пен иодени шыгармашылык мақсаттарына еэгерту жоне сол багытка бүру болып шыпггын психикалық процесс. Терминді сублимацияны елігулер трансформация- сынын бір турі деп есептеген 3. Фрейд енгіэген (1900). Оныц психоанализінде психологиялык қорганыштың механнзм- дерініц бірі: кикілжін жагдайда психика- нын түйсистік нысандарын индивид пен когам үшін нсгүрлым қолайлы нысанга аііналдыру арқылы шиеленісті сейілту. 3. Фрейдгің пікірінше, сублимацияның жске жағдайы либидо энергиясын шыгарма- шылық процесіне, озілге ауыстыру, тапқырлық корссту, шиеленісті қогам мақүлдайтын нысанмен сейілту. С. туралы мүішай түсініктер түтас алгаңда фрейдизм- ге тон психиканы биологияландырып түсіндіруді бейнелейді. Психологиялық түргыдан угындырудан ты сқары “ С .” термині субъекгінщ белсенділігіп неғүр- лым биік деңгейге бағыттауды білдіру мақсатында қолданылады. СУБСЕНСОРЛЫҚ ҚАБЫЛДАУ (Субсенсориое восприятие). Адам өз өмірінде коптеген орекеттер устінде эаттарды, күбылыстарды бір-бірімсн салыстыруға, олардың сипаттарын реттеп топтастыруға дағдыланады. Адамның іске талмттануы оянып, заттарды қабылдауы жетіле түсіп, байкағыштығы артады. Кдбылдаудың осылай бірден-бірге дамуы аркіілы адам объектінің ерекше қасиет- терін байқап қана қоймай, оның үсак болшектеріне назар аударып. оіш жүйелеп кабылдауга одетгенеді. Затты осылай кабылдау түрін субсенсорлық кабылдаү деп атайды. 7 СУБЪЕКТ (лат. зиЬ]есіит - бас- тану мен өзгерту- дің қайнары ретіңдегі иңдивид немесе топ белсенділікті жеткізуші. Барлык корініс- терімен бірге идеализм субъектіиіц оелссіщілігінің кайнарын онын озііще деп біледі. Ғылыми психологияның негізі делінген диалектнкалык материализм субъектші тарихи дамудың онімі деп карайды жоне оның белсенділігін адалшар қарекетінің ерекшеліктерімсн байланысты- рады. Осы карскет процесінде обьектінің нақты, іс жүзіндегі озгеруі субъектінін қарекеті соган негізделіп реттелетін субъсктідегі бейнелергс барабарлыгынын, болмыска сойкестігінің критерийі болыіі табылады, 2 ) сараптауға катысатын (оз еркімен немесе күштеп) организм. Кей ксзде бүл терм иннің орнына баска терминді қолдануға болады. Онын тарихи жоне/нсмесе достүрлі себептері бар. Мыс , бақылагыш термнні психофизиалогиялык зерттеулерде немесе интроспекциялык сараптауда субъектіні белгілеу үшін қолданылады. Сауалдама арқылы жүргізі- летің зертгсулсрде колданылатын респон- дент медицинада — смделуші, пси- хиатрияда жоне клиникалық психология- да емдслуші жоне/немесе клиент деген тсрминдср субъектіні білдіреді. Жалпы айтқанда, “С." терминін ксз келген зерт- теуте катысушыларды белгілеуге колда- нуға болады. СУБЪЕКТ-СУБЪЕКТІЛІК ҚАТЫ-1 НАС (Субъект-субъектное отношение) — оқытушы мен окушының сабақ барысын- дағы белссңді іс-орекеті. Мыс., окушы берілген тапсырманы шыгармашылыкпен орыңдап, оз орекетін долелдей алады. СУИЦИД (ағылш. зиісШе — оэін өзі олтіру) — жан жүйесі катты күчзелген күйде не психикалык аурудың ыкпалы- мен адам жасаіпын озін-өзі олтіру эрекеті; психикасын жаралайтын қиын жағдаят- тардьпі ыкпалымен омірдсн отудің үгы- нылған түрдегі актісі; мүндайда адамның оз омірі ең қымбат қүндылык мәнін жоғалтады. Суицидгін себептері сан алуан жөне олар субъектінің жекебастық дсфор- мацияларымен, айналасыңдагы жагдай- дың жанын жаралағанымен ғана байла- нысты болмай, түп-тамыры қоғамның олеуметтік-экономикалык жэне адамгер- шілік түрғысынан үиымдастырылуында да болуы мүмкін. Біздің еліміэде жэне шетелдерде суицидке жол бермеу үшін арнаулы суицидологиялык кызметтер, “сенім телефондары" үйымдастырылған. СУИ 208 СУР СУРДОПСИХОЛОГИЯ (лат. зиЫив - саңырау, күңгірт естілетін жоне ..логия) арнаулы психологияны ң саңырау жоне к ү л а ғ ы н ы ң м ү к іс і б ар а д а м д а р д ы ң психикалық дамуын, оқыту мен торбиелеу ж а ғ д а й ы н д а б ү л д ам у д ы ж е т іл д ір у м үм кін діктерін зерттейтін саласы . С. қүлағының мүкісі бар адамдардың сақау болуына жол бермеу амалдарын зерттейді, е с т іп қ а б ы л д а у д ы ң к е м іс т іг ін к ө р у ар қ ы л ы , дірілд ік тү й сік тер ж он е т.б. арқылы алмастырудың компенсаторлық м ү м к ін д ік т е р ін а н ы қ т а й д ы , м ү н д а й адмдардың танымдық қарекетінің ерекше- ліктерін зерделейді, есіту түйсіктерінің болмауы нем есе жете дамы мауы ж ағ- дайында қалыптасатын ойлаудың, жадтық жоне басқа да психикалық процестердің ерекш еліктерін зерттейді. Сурдопсихо-1 л о ги я н ы ң м олім еттерін есеп ке алу — саңырау жоне қүлагы мүкіс балаларды оқьггу мон торбиелеуді, оларды өндірістік түрғьща даярлау мен еңбекке орналасты- руды үйымдастырудың қаж етті ш арты болып табылады. ■ СҮРАҚ (Вопрос) — 1 ) оқушылардың, студентгердің білім деңгейін анықтау үшін қойылатын сүрау; 2 ) адамдар бір-бірімен қ а р ы м -к а т ы н а с б ар ы сы н д а о й л а р ы н айқындау үшін қойылатын сүрау. С Ү Р А Қ Т А Р Д Ы Т Ү Р Л Е Н Д ІР У - оқушылардьщ, студенттердің білімін әр қырынан тексеру үшін қойылатын сүрақ, тапсырма. , і . Е ^ і СҮХБАТ (Интервью) — 1) бағьпталған диалог. Психологияда, одетте не ақпарат жинау үшін, не психотерапевтік осер ету үшін қолданылады. Сүхбатгы” еркін жоне I стандартты түрлері бар. Әдістері: клини- калық С. және диагностикальпс, С.; 2) ауьіз- ш а п ік ір т е р ім а р қ ы л ы о л е у м е т т ік - психолош ялы қ ақпарат алу амалы. С. екі түрге болінеді: а) еркін — тақырып, оңгіме түрі реттелмеген; о) нысаны алдын ала озірленген сүрақтарға негізделетін С. С Ү Й ІС П Е Н Ш ІЛ ІК - адам дарды ң бір -б ірін ж ақ сы ко р іп , сы й ласы м м ен қ а р ы м -қ а т ы н а с ж асауы (а т а -а н а н ы ң балаларын ж ақсы коруі, баланы ң ата- анасын қадірлеуі). С Ц И Е Н Т И ЗМ (лат. зсіепііа — ілім, ғылым) — ғылым мен оны ң жетістіктерін тарихтағы п рогрестің басты ф акторы , қ о ғам д ы қ , олеум еттік проблем аларды ш еш у д ің қ ү р а л ы д е п б а ғ а м д а й т ы н дүниетаным. Ғылымның, ғылыми ілім- д е р д ің (е ң ал д ы м ен ж а р а т ы л ы с т а н у ғылымдарының, математиканың) моде- н иет ж үйесіндегі, қ о ғам н ы ң и д еял ы қ өміріндегі рәлін абсолютгендіру. С Ы М Б А Т (С т р о й н о с т ь ) — ж е к е түлғаның дене бітімінің әсемдігі, сүлулығы, мүсінділігі. А дам ны ң сы мбатты болуы ө зін -әзі күтуі мен денесін шынықтыра білуіне байланысты. Дене шынықтыру жаттығулары, спортты қ ойындар жеке түлғаның сымбатьш кемелдендіреді С Ы Н Е С ІМ Д Е Р Д ІҢ БАҚЫЛАУ Т ІЗ ІМ І — түлғаны зерделеудің өзін-өзі бағалаушылық одістемесі, 300 сьш есімнен түратьш тізім болып табылады. Респоңдент оларды ң іш інен өзіне қатысты, өзінің сипаттамасы болуға лайық деп санайтын- дары н әнш ейін іріктеп алады. С Ы Н А Қ (Зачет) — жоғары жоне арнайы орта оқу орындары студентгерінің семинар жоне практикалық сабақтарда өндірістік практикада алған білімдері мен дағдыларын, сондай-ақ олардың өздігінен орындайтын міндетгі жүмыстарын (сызған сызбаларын, шығарған есептерін жонет.б.) тексерудің бір түрі. і-г.-г С Ы Н А Қ КІТА П Ш А СЫ (Зачетная книжка) — студенттердің білім, білік, іскерлік дагдыларына қойылатын баганы тіркеу кітапшасы. ' С Ы Н А Қ С Е С С И Я С Ы (Зачетная сессия) — студентгермен жарты жылда бір рет жүргізілетін сы нақ мерзімі. СЫ НДАРЛЫ ИМПЕРАТИВ (Катего- рический императив) — созсіз, үзідці-кесіл- ді философ иялы қ үгым. С Ы Н Ш Ы Л ОЙЛАУ (Критическое мышление) — акпаратгы қисынды талдау қ а б іл е т і; н а қ қ а л ы п с ы з жағдайларда, моселелерде алынған нотижелерді өрынды қолдана білу. Сыншыл ойлауды калып- тасты ру қ азір гі оқытудағы көкейтесті моселенің бірі. Щ ІІІШ р С Ы Н Ы П Б Е Л С Е Н Д ІЛ Е Р І - сы- ныпта, мектепте, мектептен тыс уақытга, қоғам ды қ істерді атқаруда белсеңділік іс- өрекеттер көрсететін оқушылар. Оқушы- лардың осы тобынан сынып старостасы, топ жетекшілері, т.б. сайланады. С Ы Н Ы П Ж Е Т Е К Ш ІС І (Классный руководитель) — ж алпы білім беретін мектепте сабақтан тыс торбие жүмыстарын үй ы м д асты р у м ен , үйлестірумен жоне жүргізумен айналысатын үстаз. Басгауыш сыныптарда С.ж. міндетін сол сыныпқа сабақ беретін мүғалім атқарады. Оқытудын орта жоне жоғары сатыларында сынып жетекшісін сол сыныппен жүмыс істейтііі мүғалімдердің ішінен мектеп окімшіліп тағайыңдайды. С.ж. қызметі арнаулы орта оку орындарында да бар. Шағын комплек- тілі мектептерде, мектеп-интернаттарда, косіптік-техникалық училишелерде С-Ж. қызметін торбиеші атқарады. С Ы Н Ы П ТА ҒЫ САБАҚ ЖҮИЕСІ - о қ у м атер и а л д ар ы н баяндау, барлык оқуш ы ларды ң ж үмысы н бақылау, оку материалдарын сүрау. 209 СЫНЫПТАН ТЫС ЖҮМЫС (Вне- ыассная работа) — сабақтан тыс уақытта о к ү ш ы н ы н білімін тереңдетіп, біліктілігін яоттыру үшін, сонымен қатар бос уақыт- таоын саналы жоне белсенді өткізу мақса- тында жүрпзілетін жүмыс. Сыныптан тыс жүмысқа оқу үйірмелері, мәдени жүмыс- тар (оқу конференцияларын өткізу, бай- гаулар, конкурстар, тақырытпық кештер, мектепішілік мейрашар, кездесулер жоне т.б.) жатады. СЫНЫПТАН ТЫС ОҚУ (Внеурочное чтенне) — оқу бағдарламаларына сәйкес немесе оқушынын тілегі бойынша одеби шыгармаларды оқып, тадцау. СЫРТҚЫ ТҮЙСІКТЕР (Внешние ощушения) — сезім мүшелеріне байланыс- ты түйсіктер (көру түйсігі, есту түйсігі, иіскеу түйсігі, тері түйсігі жоне т.б.). СЫРТТАЙ САУАЛНАМА ЖҮРГІЗУ (Заочное анкетирование) — байланыс мекемесі арқылы сауалданушыға сауал- парак жіберіп, сауалнама жүргізу. СЫРТГАЙ СӨЙЛЕУ (Внешняя речь). Сырггай сөйлеуге ауызша жоне жазбаша сөйлеу жатады. С.с. диалог жоне монолог болып екіге бөлінеді. Диалог сөйлеу — сөйлеудін ең жеңіл түрі. Монологтық сөйлеу — сыртгай сөйлеудің күрделі түрі. Бүл бір адамның ғана сөйлеуі. Монолог- тык сойлеуге профессордьщ дорісі, баян- дамашының баяндамасы, артистің сахнада жалгыз өзінің сөйлеуі, есеп беру, жатқа оку және т.б. жатады. СЫРТТАН ОҚУ — өндірістен қол үзбей жоғары, арнаулы жоне жалпы орта білім алудың бір түрі. С.о. жүйесінде студентгердің өз бетінше білім алуы — окудың негізгі түрлерінің бірі. т ТАБАНДЫЛЫҚ — қиыншылықтар мен кедергілерге қарамастан мақсатқа қалай да жетуге бағьпталган еріктік қасиет. Т. баланы мектепке дейінгі жастан бастап- ақ шамасы жететіндей тапсырмаларды аягынадейін орындай білуге, өзінің мінез- қүлқын алдағы нотижеге бағындыру, кейде тікелей, сол сотгік ниет-тілекке қара- ма-қарсы әрекет жасауға дайын болып мақсатгы нәтижеге жетуге торбиелеу негі- зщде жетіледі. Т. қасиеттерш кемелден- діруде, бүл түрғьщағы төрбиеде монді мақсаттар жоне тапсырылған іс үшін жауапкершілік пен борыпггылықты үгы- нудың маңызды мәні бар. ТАБИҒИ — адамның жасандысыз таза бейнесі, көрінісі, ж үріс-түры сы . Табигнлық — әсемдіктің тірегі, негізі. 14-2003 I ------------ ;-------------------- тақ ТАБУ — діші сенімге байланысты жеке оір сөздерді атаудан тыю немесе кейбір яаіртқыш хайуанатгардың атын атамау. Мыс., қасқырды “ит” деп атау. ТАБЫНУ (Поклонение) — қүдайга пүтқа, аруақтарға қүлшылық ету. Аллага бас иіп, жалбарыну, беріле сену. Адамдар Айға, Күнге, тасқа, суға табынып, ор норсенщ қүдіретгі күші бар, қасиеггі, киелі деп білген. ТАҒДЫР (Судьба) — адам өміріңдегі оарлык оқиғалардың алдын ала белгіленуін білдіретін діни үғым. Қүран-корімде “Адам жер бетіне шыр етіп тускенде, Алла тағала оның өмірінің қандай болатынын маңдайына жазып қойған, жазмыпгган қашып қүтыла алмайсың" деген уағыз бар. Адамдар бір-бірімен қиын істе кездескеңце: “Алланың жазғанын көреміз Де”, — деп, кандай қиыншылық болса да: “Жазмыштан қашьш қүтылмаймыз”, — деп тагдырга мойын үсынады. ТАҒЫЛЫҚ (Варваризм) — 1 ) Еуропа ғылымында адамзат тарихының бірінші кезеңін білдіретін атау. Мүны жабайылық немесе тағылық деп апғашқы адамдардың іс-әрекетін, еңбекке қарым-қатынасын, табиғатты игерудегі еңбек тосілінің жабайылығын бейнелеу үшін қолданган. Ғылым мен техниканың дамуы, дене еңбегін ой еңбегінің алмастыруы орке- ниетті туғызды; 2 ) ауызекі созде адам- дардың модениетсіздігін, надандыгын сипатгау үшін де, Т. дөрекілік үғымын білдіруге қолданады. ТАҒЫЛЫМ — өткеннен үйрену үшін одан нүсқапарды таңдап, өмірге пайда- лану. Халық тағылымы үлтгық тожіри- белердсн паііда болған. ТАИПА (Племя) — таптық қоғамға дейінгі этностық бірлестік пен олеуметгік үйымныи бірлігі. Тайпа мүшелері қандас туыстардан түрады. Рулар мен аталарға бөлінеді. Олардың бірыңгай ортақ тілі, өз алдына көсемдері, ақсақалдары, жері, экономикалық бірлестігі болады. Олар қауымдасып тіршілік етеді. ТАҚПАҚ — жаттап айтуға лайықты қысқа өлең, өнегелі соз, осиет өрнегі. Ү лпы қ торбиеде толім-торбиелік тақпақ- тар коп қолданылады. Т. — толім-тор- биелік моні зор поэзиялык жанр. ТАҚПАҚТАУ — қисы нды сөзді, такпақты монерлеп айту. Тақпақтың торбиелік осері оны айта білуге де байланысты. ТАҚУА, СОПЫ — дін қагидаларын ш ын пейілм ен беріліп орындайтын адамдар. Тақуа исламның 5 парызын мүлтіксіз орындап, сопылыққа өзірленеді. Шыншыл, адал адам болуға тырысады. Тақуаның түп негізі — діни фанатизм. Т А Қ Ы Р Ы П Т Ы Қ Т Е К С Е Р У (Темати- ческая п роверка) — н а қ т ы т а қ ы р ы п қ а байланы сты о қ у ш ы н ы ң білім ін, м а ш ы қ - дагды лары н тсксеру. ТАЛАНТ (грек. іаіапіоп — бастап қы да с а л м а қ , ө л ш е м , к е й і н н е н а у ы с п а л ы магынада — қабілеттер дсңгей і) — қабілет- тердің, е ң адды м ен, ар н ай ы қабілеттердін дам уы ны ң б и ік деңгсйі. Таланттьгң болуы туралы адам қ ар ек етін ің п р и н ц и п ті ж а ң а - лы гы м ен, бірегейлігімен ерекш еленуге тиіс н о т и ж е л е р ін е қ а р а п а й т у ғ а б о л а д ы . А дам ны ң таланты а й қ ы н қаж етсін уш ілік п е н ш ы ғ а р м а ш ы л ы қ қ а б а ғ ы т т а л ы п , э р қ а ш а н б е л г іл і б ір қ о г а м д ы қ т а л а п - т іл е к т е р д і б е й н с л е й д і. О с ы с е б е п т і а д а м н ы ң т а л а н т ы н ы ң д а м у ы н д а о н ы ң д ү н и е т а н ы м ы , қ о г а м д ы қ п о з и ц и я с ы орасан зо р рөл атқарады . ТАЛАП (Требованне) — педагогикалық ы қп ал етудің негізгі одістерінің бірі. Іс- орекетке итермелейтін Т. (кесімділік доре- жесіне қарай — отініш, тапсырма, бүйры қ) жоне орекет еіуге тыйым салатын Т. (нүсқау, сэйхес бүйры қ, жазалау) болып болінеді. ТА Л А П К ЕР (Абіггурнент) — негізгі н е ж алпы орта м ектепті бітіріп, ар н ай ы орта нем есе ж оғары м ектеп ке түсуге талап та- нуш ы адам. ТАЛҒАМ ДАР (Вкусы) — ж еке ад ам - н ы ң нем есе әлеум етгік то п тар д ы ң коркем ш ы ға р м а н ы , с ү л у л ы қ т ы к е й іп с із д ік т е н аж ырата білу қабілеті. Т алғам — эстети ка- л ы қ сан ан ы ң саласы. Омірдегі сүлулы қты , табигат көріністерін, ең б ек п ен элеум етгік қары м -қатьш астағы , ж еке адам бойындагы осем дік кө р ін істер ді б ағал ай , қ аб ы л д ай білу қ а с и е т ін т а л ға м п а зд ы қ қ а с и е т д еп бағалайды. Талғам ад ам н ы ң д үн и еге, қ о р - ш аган ортаға деген к ө зқ ар асы н білдіреді. ТА ЛД А У (А нализ; гр е к . а п а іи х із — ыдырату, ажырату). Т. екі ны санда болады: п р ак ти к ал ы қ эр ек ет ж э н е о й тосілдері. Т. терм и н ін ің си н он и м і — зерттеу. А дам н ы ң д а р а л ы қ д а м у ы н д а Т . а л д ы м е н н а қ т ы п р ак ти к ал ы қ эр ек етп ен іске асы ры лады . Т А Н Ы М Д Ы Қ Е С Е П (П о зн а в а т е л ь - ная задача) — ж аң а білім іздеуге, окудагы бай лан ы с, долелдерді белсең ді п ай дала- нуға түрткі болаты н о қ у тап сы рм асы . Т.е. ж үйесі бүкіл оқьгту п роц есін де о қ у - д ы ң м азм үны м ен іс-орекет ам аддары н біртіндеп күрделілен діре беретін біріз- д іл ік к е негізделеді. С о н д ы қ т а н м үғалім о қ у ш ы н ы ң білім ді м ең гер у ім ен қ а т а р , о н ы ң о қ у -та н ы м д ы қ іс-орекетін белсен - діру ж ағы на д а баса назар аударуы керек. Т А Н Ы М Д Ы Қ Қ Ы З Ы Ғ У Ш Ы Л Ы Қ (П о з н а в а т е л ь н ы й и н т е р е с ) — ғ ы л ы м ж а ң ал ы қ т ар ы н , қ о ғам д а б о л ы п ж а т қ а н озгерістерді тан ы п -білуге деген қы зы ғу- ш ы л ы қ . 1 жүктеу/скачать 13,68 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|