Казақ тілі терминдерінің салалық гылыми түсіндірме создіктерінің топтамасы Қазақстан
жүктеу/скачать 13,68 Mb. Pdf көрінісі
|
с Оъв > сипат -эрскстке ы о к с а т м л аи ы к ты л ы к | ______ береді. Объектнвтік дүнмс, адамга 1 осер етіп. елсстетулср, түсінистср, ойлар £ііне сана маімүғіын күраитын баска да рухАНи феноыендср түрінде бсйнслснсяі жэнс мсаенист өнімдсрінде танбаланады. Психологияда С. о л н корш аған баъмыс- тан ерекшслетггін, бүл болмысты мақсат- керлік іс-орекетгің реттеушісі кы ім етін а ш р і т ы н психикалы қ бейнелер ны са- нындд бейнелейтіи субъекгінін психика- л ы к в м ір ін ін ү и ы м д а с т ы р ы л у ы н ы н ер екш е, ж оғары дсң гей і деп ү гы н д ы - рылады СЛІІА Қ У Р Ы Л Ы М Ы (С гр > к ту р а с о і а н н і ) С а н і м н д ы ң а й н а л а д а г ы о б м к т м т і к ш ы н д ы қ ты бебінелеуінен ту ад ы , а г н и м и к ы з м е т ін ін ж е м іс і. Адамның п си хи ю лы қ омірінде кслдесетін и е т г і п си хи калы қ происстерге таным проиестсрі — түй сік, кабы лдау, зейін, еяес, ес, ш х , ойлау мен сойлеу; змоиия- л ы к процсстер адамның коніл-күйлері, сеим і, ерік процсстсрі — адамнын алдына қ о й ш і максатыиа үмтылуы, талалтануы я о н с соган байланы сты орскет жасауы жатады О сы пснхикалы к проиестердш қүрылымы сана қүрылымын анықтайды СЛНЛМАҚ — балага сан үйрету үшін айтылатыи такпак: орі сан үйретеді, орі іаттын атыи үііретеді. СА И А ІІЫ Ң БҮЛІНУІ (Расстройстао сошамия) — орталы к ж үйке ж үйесіиің закммдалуынан туындайтын психикалык луру Адамнын миы г*р түряі жагдайларга байланысты аурута шалдыгуы мүмкін. Ми іакымдалган кеіде оны н жоғары жүйке кызметі оігеріске үш ырайды Адамнын кабы лдауы , ой.ілуы , козлеген орскеті бу іылады Балалароа С б. ор түрлі кезеіще прталык жүйке жүйесппи закымдалуынан болалы Бірсутндс закы м дану күрсакта ж а т қ а и к е ід е б о л с а , е н д і б ір е у ін д с түтаинан кейін 3 ж асқа дейін болады . ! охіи гікелей мига осер етксн к е іе н д е о н ы н зақ ы м д а н у ы н ык ы кы м ааи у, ал балалардын тго ф р ен о л ед аго ги кад а олиго- гп атайды Санасыиа іакы м ксл- а бүяінгсн б а ш п р д ы н психика- ал о ги ан ы н арнайы саласы — о г и а гы л ы м ы к а р а с т ы р а д ы 4Н орталы к ж үйке ж үй есін іи уы ор түрлі себелтерге (ойеддердін к е ід е ж ар ак аттан у ы , ан ас ы н ы н е баласы ны н ж үкпалы аурухармен ы, анасынын тсріс ретус-факторы, л м а с у д ы н б ү з ы л у ы ж о н е т . б . ) ты болады. Ал мндын закымда- жогары жүйке жүйесіиін кызмсті Іүіінсді Бүдан бүюл психикдлык гердпі а и п ы бүзылады Кейде 3 кейіи де баааны н санасы бүлінуі е н д і ын 5 п е и: і гы I X . - мүмкін. Оган ор түрді жарақаттар, мвдыч қабынуы, психнкалық аурудар жане тА себеп болады. Бүдан балалараыц бүкіл п с іа и к а л ы қ процестері — ойлау, соілсу есте сақтау, қабылдау жоне т.б. қабічет- тсриіің дамуы бүзылады. Акыл-оііы ксм мектеп оқушыларындагы басты бслгі жине психикалы қ ерекшедік — ойлау процсс- т ср ін ін ж етілм суі (атап айтқанда, о і қорытындылаудың, талдап жинактаудщ нашарлыгы) болып табылады. М үііынбф саііаньің бүдінуінен болады. С А ІІА С Ы З Ә Р Е К Е Т (Бессоіаі- телыіый акт) — адамның жаи дүннссіқк санадан тыс атқарылатын орскст. Санасш орекетке адам мон бере қоймайоы, қашан, қалаіі болганы жонінде оссп бере ашайш С анасы з орекеттің қарапайым мысалына адамның ой жүгіртпей істслстін лагдылы орскетгері, түс кору, ксйбір мосслешн ше- шімін кенсттен аян бсргеіиіей табуы, т.б. жатады. С.о. туралы ойлар Г Лейбинц. В. Вундт, 3. Ф рейд, т.б. гадыыдараың еибсклерііше кездеседі САІІАТ (К актория; грск. киіеццгм - бслгі) — I) ш ындык болмыс қүбылыспры мсн тан ы м н ы ң жалпыга бірдсй, м о і і д і касисттсрі мсн катынастарын бейиелсйпн негүрлым асалпы жоие іргелі үгымдар, 2) қ а й с ы б ір б е л гіл с р ін ің ортақтыгымен біріккен штпірдыіі, қүбылыстароыи, адім- дарды ц тобы . П сдагогикалы қ кыімст - ксрлергс қатысты санат үгымы олардыи білікгіліпнс, одістсмслік шсберліпие аиис ждлакы молшсрінс байланысты қолданЫ' лады. Санат нормалары мсмісксттік нор- м атинтік-қүқы кты қ қүжаттармси рөсім- дсліеіі, ол педагог қызметкерлсрді аттес- т а т т а у д ы ң к о р ы т ы н д ы с ы бойынш і бершсді. . . С А ІІІВ И ІІИ К (лат. шпции (хащціім) - кан) — оптимист аламды бслплеу үшін колданылатын термин, С типті адамішн з м о и и я л ы к қ о з у ы ш а п ш а н , күшті болады, бірақ коп түрактамайды Кшіія- куйі оп-сотте езгерсді. С. — осершіл адам Ү и а т к а н , с ү й с ін г е и н орсесіис сііп и оуестенуі дс оң ай, ж еңсілнін басылуы да ж ы л д а м . Т о ііір е г іи д с г і о к ш ал ар га, норсеиің мон-ж айы на елсн етіп, мтіл- деніп, баска оссрге ауысып кетуі дс т»і К о ң іл і к о т е р ін к і кслсді. Ү м к уакыт м үлайы п жүрмейді. Бастан кешкен сеим күйлсрі санасында слеулі іі кдлдмрмайды Ш апш аіі да икемді, қоігалгыш га кыэу. еті тірі, ссргек кследі. Сезім күйасрін с ы р т к ы қ и м ы л д а р ы о й гіл сп гүрады К о тср ін к і, ы онсрлі сойлсйді, мимнка. кимылы когі. Ақ жаркыіі, ашык кследі М үндай аааы баскдлармеи тез тіл гаомві' ды , б ір а қ қ ар ы м -к аты н аск а оиша моЯ бсрмейді Қ ы іы кты рган іске бейімділіп. і талабы , талпы нуы коп , бірақ оп-она* 197 басылып қалады. Бастаған ісіне тыңғы- лыкты болмай, жүмысы аяқсыз қалады. Іске қатысуға ор уақыт дайын түрады. КеЙде бірнеше жүмысқа бірдей кіріседі. Басында көнілі көтеріңкі болып, іс үстінде лезде суыйды. САНДЫРАҚ — ш ындық болмысқа сойкеспейтін түсініктер мен ой қорытын- дылары; бүлардын дүрыстығына патоло- піялык түрғьща сенімді субъектіге олары қате деп иландыру мүмкін болмайды. Сандырақ көптеген психикалық аурулар- дык нышаны болып табылады; бүл орайда оның мазмүны ор алуан болуы мүмкін: біреу қуғандай, уландырғандай сезімнің сандырағы, қызғаныш, үлылық санды- рағы және т.б. санды рақты ң екі түрі ажыратылады: біріншісінде когнитивтік сала бүзылады — ауру өзінің бүрмаланған пайымдауын “логикалық” жүйеге бірікті- рілген бірқатар субъективтік долелде- мелермен қуаттайды, екінш і түрінде сенсорлык сала да бүзылады — аурудың сандырағы күрғақ қиялдау басым бейнелік сипатта болады. Қайсыбір жагдайларда сандырак корқыныш, негізсіз аландау, беймолім қауіп-қатерді сезудің аффектілік көріністерімен қабатгасады (мыс., біреу сонына түскендей болы п к ө р ін етін параноидтік сан д ы р ақ к езін д е ауру айналасындағы адаьшардың ор қимылы мен ишарасын “үйымдасып, бір-біріне белгі беру” жоне т.б. деп үғынып, қашып кетуге, тығылып қ ал у ға ж он е т.б. тырысады. Сандырақты аса қүнды идеялар дейтіннен ажырата білу керек, — мүндай ндеялар кезінде белгілі бір нақты өмірлік проблема психикалы қ түргы дан сау субъектінің санасында шектен тыс (аса қүнды) моңділікке ие болады. САРАЛАП ОҚЫТУ — пондерді маз- мүнына қарай таңдап, іріктеп оқыту. САРАПШЫ (лат. ехрегшз — тожіри- белі) — ғылым, білім, өнер салаларындагы сараптауларга қатысатын маман. САРАПШЫЛЫҚ КЕҢЕС (Эксперт- ный совет) — ғылым, білім, өнер салала- рындағы сараптауларга қатысатын маман- дар тобы. САРБАЗ ПСИХОЛОГИЯСЫ (Психо- лопм солдата) — адамды оскери жағдайда, олардьщ үрыс-соғыс кезіңдегі психикалық ерекшеліктерін (еркін, мінезін, үжымдагы рөлін жоне т.б.) зертгейтін оскери психо- лошяның бір саласы. Негізгі мақсаты — сарбаздың психологиясьш зерттеп, жаңа хағдайға, ортаға, ж аңа қ ар ы м -қ аты - настарга тез үйрену жолдарын ашу. САУАЛНАМА (Анкета) — 1) алдын ала озірленген сүрақтар жүйесіне жауап алуды көадейтін сауалпарақ. С. сауалданушыдан қажетгі молімсггср алу үшін, сондай-ақ үлкен олеуліетгік топтардың пікірін білү үшін жүрпзшеді. Сауалнаманың ашық (сауалданушының еркін жауабы), жабық (берілген жауаптардың біреуін гана таңдау) жоне аралас түрлері болады. С. педа- гогикалық зертгеулерде көп қолданы- лады; 2) вербальдық қатынас негізінде бастапқы олеуметтік жоне олеуметтік- психологиялық ақпарат алуга арналған одістемелік қүрал. С. — орқайсысы зертгеудің орталық міндетімен логикалық турғыдан байланысты сүрақтар жинағы. С. қүрастыру — зертгеудің негізгі болжам- дарын сүрақтар тіліне көшіру — күрделі орі көп еңбек жүмсалатын процесс. С. сүралуш ыға қатысты шыншыл жоне проблемаға қатысты монді мазмүн алы- нуын қамтамасыз етуге тиіс. Ғылыми түрғыдан бағалы С. қүрастыру, одетге, үжымдық еңбек. С. жасаудағы бірінші кезең — оның мазмүнын анықтау. Ол сүралушының өмірлік қарекетінің факгі- лері (білімі, азаматгықхалі, өткендегі жоне қазіргі қарекеттері жоне т.б.) туралы немесе оның түрткі-себептері, бағамдауы, қатынасы туралы сүрақтар тобы болуы мүмкін. Егер пікірдің өзіне қоса оның қ ар қ ы н д ы л ы ғы н білу қаж ет болса, сүракты ң түжырымдалуына тиісінше бағамдау шкаласын қосады. С. қүрасты- рудағы екінші ксзең сүрақтардың қажет типін таңдау. Сүрақтар сүралушының өз жауабын мазмүны бойынша да, нысаны бойынша да өз қалауынша қүра алатындай ашық, сондай-ақ, одетге, “жоқ” не “ио” деген жауап қана беруге болатындай жабық болуы мүмкін. Озінің функциясы бойынша сүрақтар негізгі, жанама, бақы- лау не нақтылау және т.б. түрінде болады. Сүрақтың типі жауаптың толық жоне шыншыл болуына осер етеді. Сүрақтар- дың түжырымдалуына қатысты сөйлемдер мүмкіндігінше қысқа, магынасы айқын, долме-дол жоне бір мондес болуы керек. С. қүрастыру кезіндегі неғүрлым тон кателер жауаптың монінің сүрақтың озінен туыңдайтыны, шамадан тыс еіжей- тегжейлілік, сүрақтардың екіүштылығы, саралаушылық қарымының жеткіл іксіздігі болып келеді. Жақсы сүрақтар сенімділік пен валңдтіліктің одеттегі критерийлерін қанағаттандыруы тиіс. С. қүрастырудағы соңғы кезең берілетін сүрақтардың саны мен ретін аны қтаум ен байланы сты . Сүрақтардың кезектемелілігі сауалдама жүргізудің ор түрлі типтері үшін орқилы болады. САУАЛНАМАҒА ЖАУАП БЕРУШ І (Реснондент) — зерттеу ж үм ы сы на сүрақтарға жауап беруші ретінде қатысу- шы адам. Зерттеу сипатына байланысты С.ж.б. оңгімелесуші, емделуші, келімші, ақпаршы жоне т.б. болуы ықтимал. САУ 198 САУ САУАП — адамға, жануарга, табиғатқа жасалган ж ақсы лы қ. Сауапш ылық жасау — жеке тулғаның міндеті болып табылады. САУДА П С И Х О Л О ГИ Я С Ы (Пспхо- логия торговли) — саудага қ аты саты н адамдардың жан дүниесін, мүқтаждыгын, қ ы з ы г у ы н , м а қ с а т т а р ы н з е р т т е й т ін психология ғылымының ж аңа саласы. Бүл сала бойынш а орбір елдің саяси-экономи- калы қ жоне модени-материалдык кажет- тіліктерін отеу мақсатгарьша қарай дамыту ш а р а л а р ы б е л г іл е н е д і. Б ү г а н қ о с а , жарнамапардың психологиялык ықпагты, адамдарга кы змет көрсетудің факторлары қарастырыл ады. С Ә Л Е М (П р и в ет) — 1) а м а н д ы қ - саулық тілеу, жүздескенде қуану белгісі; 2) б іреуд ің біреуге ж е т к із, ай т д еген аманаты, ауызша хабары, тілектестігі. С Ә Л ЕМ Д ЕМ Е — алыстагы туы сқа, досқа, жолдасқа біреу арқы лы беріп жібе- рілген сыйлық. СӘН (Мода; франц. /посіе < лат. то- (1ы5 — ө л ш ем , б ей н е, одіс, ереж е) — киімге, үй жасауына ж эне т.б. катысты белгілі бір ортада, белгілі бір уакыт кезе- ңінде қайсыбір талгамны ң үстем болуы. Алайда С. киім кию , ш аш қою , үй жасауы стилімен гана ш ектелмей, өмірдің өнер, одебиет, техникалық өндіріс секілді коп- теген салаларын қам ты п, ауқымы анагүр- лы м кең ей етін ж агдайлар ж и і болады. “Сонге айналган стиль” деген терминнің озі қазіргі қауырт өзгеріп ж атқан қогам - н ы ң бір нышаны. С. түлганы ң белгілі бір топқа ену одісі, осы арқы лы ол, осіресе жастар топты ң қарекетіне жедел ортақта- сады. Түтынуш ылық бедел феномені де, ягни қажетке жарайтыны, пайдалылыгы себепті емес, озінің ол-ауқаттылыгьга паш етуге бола қы м бат дүниелер алуш ы лы қ та осы сэнмен байланысты. С Ә Т С ІЗ Д ІК Т Е Н Қ А Ш Қ А Қ Т А У ТҮРТКІСІ (Мотив избегашія неудачи) — кез к ел ген ж агд ай д а, э с ір е с е озгелер бағалайтын жерде, адамның сотсіздіктен қүтылуга тырысуы. Сэтсіздіктен қ аш қ ақ - тау түрткісіне бой алдырган адам сол үшін өзінің бастапқы м ақсаты н ан т о л ы қ не белгілі молшерде бас тартуга дейін барады. С.қ.т. үлгерімі наш ар балалардың тапсыр- ма орындамау себебін түсіндіргеңде жиі байқалады. С Е Г Р Е Г А Ц И Я (л а т . зе§ ге§ а Ііо — бөліну) — адамдардың қоғамда элеуметтік статустарының айырым белгісі бойы нш а санатгарға болінуі; м үнда топтар арасын- дағы байланы старға іш інара н е т о л ы қ тыйым салынып, өмірлік қарекет сапала- ры ны ң шектелуі талап етіледі. М үндай бөліну олеуметгік нормаларда, ж үріс-тү- рыс стереотиптерінде, қоғамды қ институг- тарда орнығады, символикамен кодталып, баса көрсетіледі (ерекшелік белгілері киш табу, достүрлер, жоралар). Қогам тарихы сегрегацияньга эр алуан түрлерінің көп болғанын көрсетеді. Сегрегацияның негізі ад аш ар д ы ң арасында нақты бар, ерекше түрде үгынылған айырмашылықтар болуы мүмкін: жыныс — жьгаыстық сегрегация ж ас — ж аска қарайғы сегрегация, антро’ пологиялы қ тип — нэсілдік сегрегация этн осты қ қатыстыльпс, — үлтгық сегре- гация. Оған сондай-ақ белгілі бір страти- ф икацияланған топтарга, сословиелерге касталарға (сословиелік, касталық С.) қ а т ы с т ы л ы қ , д ін и қ ү п и я жораларга қаты сты лы қ негіз болуы мүмкін. Әлеу- меттік қауы м дасты қ деңгейіңде идеоло- гияда, саясатга, этикетге көрінеді. Түлға- аралы к қатынастар деңгейіңде С. баска с а н а т т ы ң а д а м д а р ы н ж э н е озін-өзі үгы нудағы элеуметтік үстанымдар мен стереотиптер түрінде болады. С. уақытша сипатга болуы мүмкін, мыс., жасөспірім- д е р д ің и н и ц и а ц и я ғүры птары кезінде ө зін ің бүры нғы тобы нан ажырап жаңа т о п қ а қ о с ы л а қ о й м а ға н кезінде олар элеуметтік статусынан айырылып, қоғам- нан тыс қалғандай болады. Бүл мәжбүрлік оқш аулан у оларды ң өмірінде бетбүрыс кезең болы п, о н ы ң түлғалық қүрылы- мы на осері болуы мүмкін. С Е З Г ІШ Т ІК — 1) түйсінуге жалпы қабілеттілік; С. филогенезде тірі организм- д ер қ о р ш аған ортан ы ң факторларына, гікелей биологиялы қ мэні бар осерлерге қ а т ы с ы ж ө н ін е н си гн ал д ы қ функцня а ж ар аты н осы факторларға жауап әрекет білдіре бастаған кезде пайда болады; 2) д и ф ф е р е н ц и а л д ы к п си х о л о ги я мен мінезтануда — аффектілік реакпияларга котеріңкі дайы ңды қ; 3) психофизикада — т ү й с ін у таб ал д ы р ы ғы н а кері пропор- ционал шама. Осыған сэйкес, абсолюттік ж эн е д и ф ф ер ен ц и ал д ы қ (айырымдык) сезгіштік сараланады. Сезгіштік түрлерініц т а п т а с т ы р ы л у ы тү й сін у л ер д ің қазіргі таптастырылуларына сэйкес келеді. Мыс., жасалатын сенсорлы қ талдаудың егжей- тегжейлілігі дорежесі бойынша ерекше- л ен етін сезгіш тік түрлерін ажыратады. Тігіркендіргіштің сипатын ескере отырып, м е х а н и к а л ы қ , о п т и к а л ы қ , химиялық, тем пературалы қ ж эне басқадай стимул- дарды ң эрекетін сезгіштік туралы айтуга болады. О рганизм нің сезгіштігін түйсі- нулердің н егізін де ғана емес, әр түрлі психологиялы қ-ф изиологиялы қ процес- т е р д ің ө т у л е р ін ің өзгерулеріне қарап бағамдауға болады. Нотижесіңде, эдетге, эр түрлі бірнеше көрсеткіш келіп шығады. М ыс., миды ң интегралдық ырғақтарыныц озгеру реакциясы бойынш а анықталатын көрушілік сезгіштік сьгаалушьгаың сөзбен айты п берген есебі негізінде бағаланатын 199 ¥ с й іг іш т ік т е н жогары болып шыгады Оіңгы жылдары яаиа теориялык түсікік- герД>Н (сигналды б ай қ ау теори ясы ) пацлаланылуы аркасында псюофизикада с е з п ш т п с т і н "түйсіиу табалды ры ғы " угы м ы нан тоуелси н е т ш ы м қорытылган ддііш ддярц паида бодды. СЕЗГІШ ТІК, Т Ү Й С ІК (Ч увсгви- т е .іы іо с т ь ; чугье) — I) жалпы алганда — стмиуляииядагы ссзгіш тік; 2) арнайы иагынасы — олсіз (кашар) стимулга жауап кійтару, сезгіштіктід томенгі табалды- ьігы; 3) баска бірсудіи сезімін түсіну. шагыш рецепторларына осер еткен гігірксішіргіштсрдіц борі бірдей түйсік тулыра бермейді. Түйсік тулыру үшін тігіркендіргіштін белгілі бір дорежеде мвлшері мен күші болуы кажет. Бүл — түйсіну ітроцесінде түйсік табалдырыгына біійл.інысты Түйсіну табалдырыгынын шеп — абсолют табалдырық Абсолют табшырыктын күші адамныц лбсолютгік сезпштіпн сипаттайды: абсолют табадды- рық күші негүрлым аз болса, абсолютгік ссігіштік согүрлым о гк ір б о л ган ы . Баскаша айтканда, абсолюттік сезгіш- пкттн мөлшері туйсіктің абсолют табадды- рыгы молшеріне кері п роп орц н ял ы болалы Белгілі талдагыштардын абсолют- тік сезгіштігі ор адамда ор түрлі болуы мүмкін Мыс., оір бала сыбырлаган созді ллыстан естиді, ал екіншісі естімейді Бүдан бірінші баланын абсолютгік сезгіш- тігі екінші баланыкінен жогары екекдігі байқалады. Адам талдагы ш тары ны н абсолютгік сезпштіп. шынында да, жога- ры болады. СЕЗІМДЕР — адамнын айқьгн білін- гем заттық сипаты бар жоне біршама орньпстылыгымен ерекшеленетнг эмоция- лык күйіну-сүйінулерінің айрықша түрі. Қалыптасқан нақты ж агдайлардагы иптарлың субъсктивтік манызын бейне- лсіггін жағдаятгык эмоциялар мен аффек- тмердсн озгеше. сезімдер түрақты моти- аациялық мацызы бар қүбылыстарды саралайлы Түлғага онын қажетсінулеріне сай кслетін заттарды ашып жоне оларды канағаттандыру ж оніндегі қарекетке ынталандырып сеэімдер бүл кажетсі- іплердің болуынын нақты-субъективтік ныеаны болып табылады. Сезімдердін шыптасуы — адамны н түлга болып ямуының қажетгі шарты. Мінез-қүлық- шн түрткі-себептерін, мүраттарын, нор- маларын бшудің бір озі адамның оларды басшылыққа алуы үш ін ж еткіліксіз. Орнықты сезімдер заты болғаннан кейін гана бүл білімдер қарекетке нақты түрткі оолады. Адамның сезімдері қогамдық шартты жоне тарихи; қоғамның дамуы оарысында өзгеріп отыратын адам түлға- сынын өзі сияқты. Онтогенезде сезімдер шны: жағдаятгық эмоциялардаі болады; олар отбас опердін жоне «згі тардың торбислік___ и н д и ви д тік сан ан ы ң қалыптасады. Эмошія қорыту нотижесі қалыптаскан сезімдёр л ы к сжласының жетс С Е К о р і К С м Ш п а й д . і Н . М С К Т С П П Н і к и К П ,І ч лам ретінде ада кші 7 Ь 11 к і П ІІ г Ги 1 1Й а болыі аіі 3 МОІІІИИ З І л імлерш к с х п н д с жағдаятгық эмоциялардын динамикасы мен мазмү- нын анықтай бастайды. М ыс.. жақын адамына деген сүйіспеншілік сезімінен жагдайға байланысты ол үшш алаңдау, айрылып қалса қаягырү, жүздескеиде куану, сүйген ддамы сёнімді актамаса ыза болу дамуы мүмкін. МүндаЯ жагдмтгық эмоциялар қалы птасқан жағдайларга қатысты сезімиің мазмүнмн нақтыдайды да, белгілі бір орекетке ьпггаландырыл, ссзім нен орбіген қарекетгің дамумна септеседі. Ксйде сезімдер мен оларға ілеспе эмоциялар олардын объектілсрінс қайшы- льпсты қатынас тудыруы мүмкін. Түлға- н ы ң калы птасу процесінде сезімлер иерархнялық жүйеде үйымдасады; онда бір сезімдер жетекші орында, басқалары элеуеттегі, жүзеге аспайтын бсталыстар болып кала береді. Үстеы сезімдердің мазмүны түлганың багыттылыгының ен маңызды сипаттамаларынын бірін анык- тайды. Сезімдерді топтастырудың сң коп тараган бір түрінде олардың жекелегси түрш елері оздері корінетін карекет салалары бойынша сараланган. Адамнын олеуметтік болмысқа эмоцнялық катына- сыігың бүкіл байлыгы камтылган биік сезімдер айрықша топ қүрайды. Адам- гершілік сезімдср саласына адамнын олеуметгік мекемелерге, мемлекггкс, баска адам дарга, о зін е -о зін ің көзқарасы н айқьпшайтынның борі жатады. Танымдык қарекет адамла танымдық немесе акыл- ойлык сезімдерін тугызады. Олардың пэні білім алу процесінің езі, сондай-ак онын нотижесі болады; акыл-ой сезімдеріиін шыңы адамның акиқатка деген жалпы- лама сүйіспеншілік сезімі больш шыгады Биік ссэімдсрдің арасында карекетпен байланысты: еңбекпен, окумен, спортпен бай лан ы сты п р ак ти к ал ы қ сезім дер манызды орын алады. Пөндік мазмүны- ның жалпыламалық дорежесі бойынша сезімдер нақты (мыс., балаға, өнер туын- дысына қатысты сезімдер), жалпылама (жалпы алганда балаларға, музыкага дсгсн сезімдер) жөне абстрактылы (оділетгік сезімі) болып бөлінеді. Сезімдердш томам- далган таптастырылуының жоктыгы олар- дың сан алуандыгына, сондай-ак тарихи түрғыдан өзгермелілігіне байланысты. СЕКСОЛОГИЯ (лат. зехіи — жыныс және ... логия) — жыныс катынасыи жоне оны н ф изиологиялы к, патологиялык СЕК — ------------- --------------- ерекшеліктерін олеуметтік жоне психоло- | гиялы қ ж ағы нан кеш енді карастыратьш ғылым. Бүл терминді 1907 ж. ен алғаш Блох (I. Віосһ) қолданды. СЕКСО П А ТО ЛО ГИ Я — ж ы н ы сты қ қ аты н асты н ф у н к ц и я л ы қ асп ектілерін қ а р а с т ы р а т ы н к л и н и к а л ы қ м ед и ц и н а саласы. Сексопатологияда, сонымен қатар, адамньщ жеке басьшьщ ерекшелікгері мен олеуметтік жағдайлары карасты ры лады . С ексопатологияны ң неғізгі м ақсаты — диапіостикалы қ эдістерді талдап-белгілеу, жыныс ауруларының алдын алу жоне жол бермеу, ондай ауруларды емдеу. С Е К Т О Р (л а т . зе с іо г — к е с е м ін , бөлемін) — 1) мекеме, үйымдарда арнайы мамандырылған болім. Торбие мекемесіне катысты торбие секторы, оқы ту секгоры жоне т.б. болуы ықтимал; 2) ф изикалы қ ғеограф и яда — гео гр аф и я л ы қ белдем - діліктін ор түрлі қүры лы мы мен өзгешеле- нетін материктердің ірі бөлікгері. СЕКЦИЯ (лат. зесііо — бөліну, болу) — 1) с п о р т п ен д е н е то р б и есі б о й ы н ш а о қ у ш ы л а р д ы ң с ы н ы п т а н ты с ө зін д ік орекетін үйымдастыратьга торбие жүмысы- н ы ң бір түрі. Секциядағы сабақ мазмүны арнаулы бағдарламаға негізделіп жүргізі- леді. Секциядағы оқы ту ж эне жаттықтыру сабақтары оқуш ы ларды қ ал а ға н сп орт түрлері бойы нш а ж ары старға озірлеуді көздейді; 2) мекеменің, үйы мньщ болімі; 3) съезде, конгресте — белгілі бір моселе бойьгаша жүмыс істейтін делегатгар тобы. С ЕЛ Қ О СТЫ Қ (Равнодушие) — адам- н ы ң к е з к е л г е н н о р с е г е н е м қ ү р а й - ды лы қпен қарауы. Адамдар арасьгадағы қарым-қатьгаас салқындағанда, түсінбеу- шілік, сенімсіздік пайда болғанда, жүйкесі шаршағанда ж әне т.б. жағдайларда туын- дайды. ' С Е М Е С Т Р (л ат. зе т езігіз — алты айлық) — жоғары ж эне арнайы орта оқу орындарындағы оқу ж ы лы ны ң жартысы. С. біткенде студентгер сы н ақ жоне емти- хан тапсырады. • ■ • . . • С Е М И Н А Р — п р а к т и к а л ы қ о қ у с а б а қ т а р ы н ы ң н егізгі т ү р л е р ін ің бірі. Семинардың ерекшелігі — оқуш ылардың оқы туш ы ны ң жетекшілігімен өз алдына дайындаған хабарламаларын, баяндам а- ларын, рефераттарын үжым болып талқы - лауы. Т ақы ры пты не курсты ң тарауы н тереңдете үғы нуға арналады . С ем и н ар сабақтары процесінде оқуш ылар зерделе- ніп отырған ғылым саласының эдістемесін меңгереді, өз алдына жүмыс істеуге жоне оны хаттамалауға (ауызш а не ж азбаш а б аян д ау , өз қ о р ы т ы н д ы л а р ы н д о л е л - уэжбен қорғау жоне т.б.) маш ықтанады. Семинарды откізудің негізгі шарттарьгаың бірі — эрбір тыңдауш ының қолы жететін- 200 дей түпнүсқалардьщ : кітап жоне баска одебиет, анықтамальпс материалдар жонс т.б. болуы. С. жетекшісі тыңдаушылармен әң гім влср өткізіп , алдагы ссминзрдың м а қ с а т ы н , т а қ ы р ы б ы мен мазмүнын түсіндіреді, хабарламаларды, баяндама- л а р д ы ж о н е т .б . д ай ы н д ау жөнінде н егізін ен одістем елік сипатта болатын қажетті нүсқалар береді. С Е М И О Л О Г И Я — аурудың белгі- лерін (яғни нышандарын) зертгеу. СЕМ И ОТИКА (грек. зетеіоп — белгі, таңба) — адамзат қоғамьгадағы (негізінен таб и п і жоне жасанды тілдерді, соңцай-ақ м о д е н и е т т ің к е й б ір қүбы лыстары), т а б и ғ а т т а ғ ы (ж а н у а р л а р олеміндегі коммуникация) немесе адамның өзіңдегі (кору ж оне есту қабылдаулары жоне т.б.) белгілер мен белгілер (таңбалар) жүйесінін қасиетін зерттеіш н ғылым. Семиотиканың негізін ам ерикалы қ математик-логигі Ч. П ирс (1839—1914) қалады. Ч. Моррис, Р. К ар н ап (1891—1970) ж әне А. Тарский (1902—1983) логиктер мекгебінің еңбек- терінде орі қарай дамытылды. Белгілер жүйесі арқылы танымдық, олеуметгік жэне қолданбалы техникалық зертгеулер жүргі- зіледі. С ем иотикалы қ мэселелер оныңүш саласы на сәй к ес үш түргыда қарасты- рылады: 1) синтактика — ор түрлі таңбалар ж үйесінің синтаксисін зертгейді; 2) семан- тика белгілер жүйесін сөйлемнің логика- л ы қ монін, мағынасын орнектейтін қүрал ретінде қарап , белгілерге, белгілер өрне- гіне түсіндірмелер жасайды; 3) прагматика б е л г іл е р ж ү й е с ін ің о н ы қолданушы субъектіге қаты сы н зерттейді. Белгілер ж ү й е с і с ы р т қ ы д ү н и е н ің белгілі бір корін ісін модель ретінде қарауға мүм- кіндік туғызады. Нейрофизиология, био- ф изика, генетика, лингвистика, эстетака с и я қ т ы ғы л ы м салалары н д а белгілер ж үйесі к ең қолданылады. — ■ С Е М У (Атрофия; грек. аігорһео — аш ы ғам ы н , сем іп барамын) — органи- к а л ы қ қ ү р ы л ы м н ы ң бүлінуі. Психоло- гияда бүл терм ин жаттығудың болмауы немесе жағымсыз, жарақатгаушы әсерлер- д ің салдарьгаан (үзаққа созылған эмошія- л ы қ стресс, жанжал, фрустрация, есірпа- л ер , и нтоксикац ия жоне т.б.) қайсыбір психикалы қ ф ункцияны ң бүлінуі мағына- сында қолданылады. С Е Н Д ІРУ (Убеждение) — 1) адамнын өз к ө з қ а р а с ы н озгелерге қабылдатуға б а ғ ы т т а л ғ а н іс -о р е к е т і. С. адамнын танымдық, сезімдік және ерік қасиетгерішн деңгейіне тікелей тәуелді; 2) бір нөрсеге сенімділік; 3) баланың сана, сезім, тәжіри- бесіне бағытталған толімдік өсер әдісі; 4) | а қ п а р а т т ы қ қ аб ы л д ау д ы ң белгілі бір кезеңі. " 201 СЕНЗИТИВТІК КЕЗЕҢДЕР (Сензи- «вные периоды; лат. зепзиз — сезімталдық, туйсіну) — организмнің коршаған ортаға өте жоғары сезімталдығын көрсетстін кезенпер. Мыс., 5 жастағы бала фонети- калык дыбыстарға өте бейімді келеді, ал осы кезеңнен өте бере бүл сезімталдығы боссндеііді- С.к. — бала психологиясының ен жогары кезеңі болып саналады, ягни бүл кезен барлық психикалық процестер мен психюсалык қүбылыстардың күшті дамитын кезендері. Осыған орай, баланы тым ерте бір норселерге үйрету оның психикасыиа қолайсыз жағдайлар туғызуы мүмюн. Бірақ үйретуді өте кеш бастаған да жақсы нотиж елерге ж еткізб ей д і. Сондыктан С.к. мен балалардың жас ерек- шеліктерінің арасы нда ай тарлы қтай айырмашылықтар бар екенін ескеру керек. СЕНЗИТИВТІЛІК (лат. зепзиз — сезім, түйсік) — адамның мінезтанулық ерекшелігі; өзіне қатысты оқиғаларға көтеріңкі сезімталдықтан көрінеді, әдетте, барынша алақааушылықпен, жаңа жағ- даятгардан, адамдардан, әр алуан сындар- дан және т.б. қорқумен астасады. Сензи- тивті адамдарға қорғаншақтық, үялшақ- тық, есершілдік, өткен немесе алда түрған оқиғаларды үзақ уақьгг ойлап-толғануға бейімділік, өзін олқысынып түрушылық сезімі, өзіне көтеріңкі моральдық талап коюшылық жоне талап-тілегін төменде- туге бой үрушылық тон. Жас үлғая келе С. бәсеңдеуі мүмкін, бүған, атап айтқан- да, торбие жоне өзін-өзі торбиелеу проце- сінде аландататындай жағдаятгарды жай- гастыра білушіліктің қальптгасуы себепші болады. С ензитивтілік о р ган и к ал ы қ себептермен байланысты (түқым қуалау- шылық, мидын зақымдануы жоне т.б.) болуы да, сондай-ақ тәрбиеленген жағ- дайының ерекшеліктерінен (мыс., бала- ның отбасында эмоциялық кемсітілуі) де болуы мүмкін. Шекті көрінісіне жеткен сензитивтілік психопатияның бір нысаны больш шыгады. СЕНИЛДІК Д ЕМ ЕН Ц И Я - қарт- тықпен қабатгасатын кез келген демен- иияны белгілеуге арналған термин. Се- нилдік деменциялар негізгі дегенеративтік тапке қатысты жэне Альцгеймер ауруы, Пик ауруы, кейбір витаминдердің жетіс- пеушілігі, жүрек-қан тамырлары жүйе- сінің патологиялары секілді ж эне т.б. аурулармен байланысты. СЕНСИБИЛИЗАЦИЯ (лат. вепзіЬИіз — сезімтал) — тітіркендіргіш әрекетінің ьвдіалымен жүйке орталықтары сезгіш- тігінің артуын көрсететін психикалық қүбылыс. Адамның барлық стимулдарға сезгіштігі бірдей емес, тек белғілі бір оқигага немесе жағдаятқа сезімтал келеді. Сезім мүшелерінің біреуінің эсерінен басқаларының сезгіштігі артып отырады. Мүны былайша түсінуге болады: олсіз тітіркендіргіштер озімен бірге осер етіп түрған басқа тітіркендіргіштерді сезгіш- тікті арттырады. Мыс., көзге жеткілікті молшерде түскен ж ары қ оны ң көру кабшетін артгырумен қатар, есту түйсігі- нің сезімталдығыиың артуына да себепші болады. Қызыл түс адамның ақ, қара түстерді дүрыс ажыратуына көмектеседі. Мыс., үшқыштар түнгі үшуға дайындық кезінде 20-30 минут қызыл көзілдірік киеді. Қарама-қарсы процесс — десенси- билизация. СЕНСОМ ОТОРЛЫ Қ (Сенсомотор- ныи; лат. иепзиь — сезім, қозғалысқа келтіретін) — I) жалпы алганда — аффе- рентгі (сенсорлы) және эфферентгі (мо- торлы ) механизм дерден түрады деп қарастырылатын процестерге қатысты қолданылатын термин. Едоуір қарапайым рефлекторлық әрекетпен күрделі когни- тивті процестерге дейінгі барлық мінез- қүлық кейбір мағынасында сенсомоторлы болып табылады; 2) рецептордан орталық жүйке жүйесіне жэне кері бүлшық етке дейінгі жүйке тізбекшесі. СЕНСОМОТОРЛЫҚ ЫРҒАҚ (Сеи- сомоторный ритм) — бас миы қырты- сының сенсомоторлық бөлікгерінде тірке- летін электроэнцефалограмма толқыны (12-14 Гц). СЕНСОР — 1) жеке рецептор; мыс., бос жүйке үшы, торлы қабықтың шақша- сы немесе таяқшалар жэне т.б.; 2) рецеп- торлы мүше; мыс., көз, қүлақ жоне т.б. қ . Рецепторлар. СЕНСОРЛЫ Қ БЕЙІМДЕЛУ (Сен- сорная адаптация) — қ. Бейшделу. С ЕН С О РЛ Ы Қ БӨ ЛІК (Сенсориая область) — жалпы мағынасы — орталық ж үйке ж үйесінің өрлеме сенсорлық нейрондардың үштары болып табылатын бөлігі. Ерекше бөлікгер, эдетте, сенсор- лы қ модальдылықпен анықталады, мыс., көру аймағы, соматосенсорлық бөлік жэне т.б. СЕНСОРЛЫҚ ЕС — сезім органда- рына түсетін ақпаратты сенсорлық өң- д еуд ің өн ім дерін өте қ ы с қ а уақы т бойында (одетте, бір секундтан азырақ) есте үстауды қамтамасыз ететін гипотеза- лық ес жүйешесі. Стимуддардың түрлеріне қ а р а й ; көру, есту естері ж эн е т.б. сараланады. Сенсорлық есте ақпаратшн ф и зи к а л ы к белғілері үсталады деп үйғарылады; оның тиісінше вербальдык- акустикалық жэне семантіпсалық кодтау тэн болатын қысқа уақытгық ес пен үзақ уақы тты қ еетен айырмашылығы осы. Алайда бүл айырмашылықтын шартты сипаты бар, өйткені физикальпс (перцеп- [----------------------------- СЕН 202 С Е Н I ■ ■ I I I тивтік) белгілердің ү зақ уақыт сақталуы мүмкін, ал семантикалы қ сипаттамалар- ды ң материалды өвдеудің бірш ама ерте кезеңдерінде-ақ саралануы мүмкін. С Е Н С О Р Л Ы Қ Ж Ү Й К Е (Сенсорный нерв) — сенсорлы қ ақпаратгы орталы қ жүйке жүйесіне жеткізетін афф ерентгік жүйкс. < !.=, -ІШ С Е Н С О РЛ Ы Қ Қ Ы РТ Ы С (Сенсорная кора) — қ . Сенсорлық бөлік. С Е Н С О Р Л Ы Қ Н Е Й Р О Н (С енсор- ный нейрон) — кез келген жеке афферентгік нейрон. - і С Е Н С О Р Л Ы Қ П С И Х О Ф И З И О - Л О ГИ Я (Сенсорная психофизиология) — ф и зи ологи ялы қ психология саласы ньщ сенсорлық жүйелер мен олардьщ фунхция атқару одістеріне қатысы бар аспекті. СЕН СУ А ЛИ ЗМ ( псцхологияда ) (лат. 5епзи5 — сезім , түй сік) — п си х и кал ы қ өм ірдің н егізі — сезім дік әсерлер деп білетін ілім. А нтик зам анда бүл ілімді бірқатар ф и л о с о ф и я л ы қ м ектеп тер д ің окілдері (киренаиктер, эпикурийліктер, н еғү р л ы м б ір то ға н ы с а н д а с т о и к т е р ) жақтады. Сезіміш ілік тану м үм кін емес деп пайымдаған стоиктер ақылды тожірибе өз жазбаларын таңбалайтын “таза тақта” деп қарастыруды үсынды. Зердеде әуел- баста сезімдерде болм айты ндай еш теңе ж о қ деген аф о р и зм со л ар д ан қ а л ға н . Бертін келе осы қағидаларды Қ айта орлеу және Ж аңа заман доуірлерінің сенсуализм- ді ж ақтауш ы лары насихаттады. О ларға танымда принципті түрғьща түйсіктерден шығарьшмайтын мазмүн бар деп долелде- ген рацион али зм окілдерім ен күресуге тура келді. С ен суали зм н ің ы қп ал ы м ен дам ы ған ассо ц и ац и ял ы қ психологняда күрделі психикалы қ онімдер тудыратын элементарльпс, туйсіктердің байланысы не сананы ң қасиеті немесе “тондік” маш ина мен сыртқы дүние арасьгадағы материал- ды қ озара өрекет ж үйесінің туьгадысы деп қарастырылады. С. идеяларының психо- л оги я саласы ндағы алғаш қы э к с п е р и - менттік жүмыстарға көп ы қпалы болды. Ойпсені экспериментгің міндеті бастапқы с е з ім д ік э л е м е н т т е р д і ( т ү й с ік т е р д і) анықтау; осылар арқьш ы ж ан тіршілігінің бүкіл күрделі архитектоникасы түрғызы- лады деп пайымдалды. Э ксперим енттік п сихологияны ң одан арғы дам уы адам сан асы н ы ң ш ы н м өн ін дегі қүры лы м ы анағүрлым күрделі екені, ойлау актілерінің түйсіктер ассоциациясы деп қарастыруға келмейтінін, зиятта сезімдік бейнелерге сай ы л м ай ты н м а зм ү н б о л а т ы н ы н , ал м ін е з - қ ү л ы қ м о т и в а ц и я с ы м ен о сы бейнелерді қүрудағы іс-орекеттің рөлін түсіндіруге сенсуализм, ж алпы алғанда, дәрменсіз екенін көрсетгі. Д иалектикалы қ материализм сенсуализм н ің тео р и ял ы қ ш ектем елш іпн, мүны ң өзі оның аңдаү ш ы л ы ғы н а , адам таны м ы ны ң тарихи сипаты н, ш ы нды қ болмысты бейнелеүдін жоғары ны саны ретіндегі ойлаудың сапа- л ы қ ерекшелігі мен қогамдық практика- н ы ң рөлін түсінбеуінен туындайтынын аш ы п көрсетгі. . , С Е Н ІМ (Доверие; вера) - адамның жігерін арттырып, болашаққа қүлшын- д ы р а т ы н қ ү б ы л ы с (болаш аққа сену еңбекке сену, ж ақын адамдарға сену, діщ^ сен у , т .б .). С ен ім үмітпен басталады. Адамньщ адалдығына сеніп, оны қүрмет- тей білу — өдептілік. Сол сияқты дінгс сену, бүкіл олемге жаксылық ойлау адам- н ы ң адамдық бейнесі. Адам адцына мақсаг қ о й ы п , о н ы ң нотиж елі орындалуына сенім білдіріп, іс-орекетке кіріскен кезде ғана, ол жоғары нэтижелерге жете алады. С енім — адам ны ң ақы л-ойы н, күшіні еркін , қабілетін жоғарьшататын жоғары сезім. Адамньщ алдына қойған мақсаты- н ы ң а й қ ы н болуы , дүниетанымының өмірмен байланыстылыгы берік сенімнен туады. Бүл адамның нақты іс-эрекеті мен тожірибесіне байланысты. СЕРГЕКТІК — адамның белгілі бір іс- өрекеті жүзеге асыру жагдайыңдағы жүйке ж үй есі бслсенділігінің не функщіяЛық күйін ің м інез-қүлы қты қ көрінісі. Сергек- т ік м езгіл-м езгш үй қы м ен орын ауыс- ты ры п, сергектік-үйқы циклын қүрайды. Сергектіктің мынадай деңгейлері сарала- нады: ширыгудың шекті деңгейі, белсенді сергектік, байсалды сергектік. Сергектіктің орбір дең гейі вегетациялы қ, моторлық жоне электроэнцефалографияЛық корсет- кіштер кеш енімен ажыратылады. С Е Р Т И Ф И К А Т (ф ранц. сегіі/ісаі — лат. сегіит — дүрыс, /асеге — жасау) — белгілі бір фактіні куэландыратын қүжат; мыс., белгілі бір курсты тыңдап, меңгер- генде берілетін С. қүжат. СЕССИ Я (лат. 5в55іо — мэжіліс) — оку к е з е ң ін ің со ң ы н д ағы сы н ақ , емтихан алынатын уақыт. ;і' С И Г Н А Л (лат.1 5і&пит — белгі) - қ а н д а й д а б ір о қ и ғ а туралы хабарды тасуш ы ж эн е тірі ж үй ен і осы оқигаға қаты сты бағдарлаушы процесс не қүбы- л ы с (іш кі н е сы р тқ ы , үғынылатын не үғынылмайтын). Анализаторлардың және басқа да қабылдаушы жүйелердің сипаты- н а с о й к е с : о п т и к а л ы қ , акустикалық, тактильдік, терм иялы к, электрмагнитпк, хим иялы қ, биоритмдік жоне т.б. сигнал- дар болады. Сигнал үғымы психофизио- логия м ен нейропсихологияда, психофи- зикада, инж енерлік жоне жалпы психоло- гияда перцептивтік процестерді зертгеу кезінде, элеуметтік психологияда комму* н и кац и я процестерга зерттеуде кеңінен пайдаланылады. 203 СИМПАТИЯ (грек. зут раіһеіа — -лігу, іпггей үнату) — адамның басқа йсілерге, олардың топтарына не олеуметгік күбылыстарға орнықты мақүлдаушылық эмоциялық қатынасы; жарқын жүзбен, тілектестікпен, тонті болып қараудан, карым-катынас жасауға, ілтипат білдіріп, көмектесуге дайын түрудан жоне т.б. ізгі ниеттерден көрінеді. Әдетге, көзқарас- тардьщ, мүдделердің бірлігінен, адамгер- шілік мүратгастықтан туындайды. Басқа адамның сырпай сымбатгылығына, жара- сымды жүріс-түрысына, жагымды мінезіне үната қараушылықтан да пайда болуы мүмкін Озінің динамнкасында С. қүш- тарлыққа, берік жақьпшыққа үласуы да, сондай-ақ суынып кетуге, тіпті жек көрушілікке айналуы да мүмкін. Түлға- аралык қарым-қатынастарда адамдар интеграциясының жоне психологиялық қолайлы жағдайдың сақталуының бір факторы болып табылады. СИНЕРГЕТИКА (грек. &упег§еіа — ынтымактастық) — күрделі жүйелердің бей*берекет күйден ретгелген күйге оту процесін зерттейтін жоне осы жүйе элементтерінің арасындағы белгілі бір байланыстарды ашатын ғылым. Мүндай байланыстар кезінде элементгердш жүйе шенберіндегі жиынтык орекеті ноти- хелілігі жөнінен элементтердің орқайсы- сының орекетгерінің қарапайым қосын- дысынан асып түседі. Дербес ғылым ретін- де XX гасырдың 70-жылдарының ортасын- да пайда болды. Педагогика үшін одісна- малық принциптердің бірі болуға бет алды. Өйткені педагогикалық процесте мақсаткерлік өзара орекеттестік шеңбе- рінде нақ осы ғылым зертгейтін нотижелер шыгатыны білініп отыр. СИНЕСТЕЗИЯ (грек. зупаізіһезіз — қосарласқан түйсік) —тітіркендіргіштер сезім мүшелерінің біреуін тітіркендіргенде оган тон түйсіктермен қатар баска сезім мүшелеріне де тон түйсіктердің пайда балуы. Мыс., кейбір адамдар бір дыбыс естігенде бүган қоса ор түрлі дом мен түстерді де сезінуі мүмкіи. Енді басқалары сары түсгі заттарды көргенде жылылықты қоса сезінеді де, ал кок, жасыл түсті кор- генде — суықты сезінгендей болады. Есту, көру, сипай сезу, иіс, дом түйсіктерінде кеэдесегін бүл күбылыс өмірде жиі кездес- пейді. С. — түйсікгердің өзара байланы- сының мөлшерден тыс дамыган бір көрі- шсі болып табылады. Мыс., кейбір адам- дарда есіу туйсікгерімен қатар көз алдары- на коптеген бейнелер пайда болады, бүл Щтолойіяға жатады. СИПАЙ СЕЗУ ТҮЙСІКТЕРІ (Осяза- тельное ощущения). Заттарды ң теріге үикелуінің нотижесіндс олардың тегіс немесе кедір-бүдыр, жүмсақ немесе қатты, қ ү р ғақ не ды м қы л екенін жоне т б қасиеттерін түйсінуге болады. Затіар теріге сүикелгенде жүіікелер қозса ғана түйсіну пайда болады, қоздыруға шамасы келмей- тін сүикелу түйсінуді туғыза алмайды. Тері түйсіктерінің адамға тон белгісі бар. Бүл ең алдымен, адамның тері түйсікгерінде сипаудың елеулі орын алуымен байла- нысты. Сипау мүшесі — қол. Ол - адам- ның ең сезгіш мүшесінің бірі. Жас норес- телердің айналасындагы дүниені тануында сипау үлкен рөл атқарады. Сипау сезімі — мылқауларды окытудың, оларды түрлі мамандыққа үйретудің, ақыл-ой өрісін дамытудың күііггі қүралы. СКАУТИЗМ (ағылш. хсоиі — барлау- шы) — балаларды, жасөспірімдер мен с о д бозбалаларды торбиелеу ж үйесі. С. скаутішг принциптеріне — балаларды мектептен тыс торбиелеуді үйымдастыру- дың педагогикалық одістемелеріне негіз- делген. Қоғамдық балалар жоне бозбала- лар қозғалысында көрінеді. С. — өлеумет- тік тегіне жоне дініне тоуелсіз, барлық жастар үшін ашық ерікті мемлекетгік емес, с ая с и емес торбиелеуш і қозғалы с. Скаутизмнің негізгі мақсаты — жастардың зиятгық, когамдык жоне рухани олеует- терінің дамуына, олардың жеке түлға жоне азамат ретінде қалыптасуына көмектесу. С. — көптеген халықаралық балалар жоне жасөспірімдер қозғалыстарының бірі. 1907 жылдан бастап, оган 250 млн-нан астам адам қатысты. Қазіргі кезде скауттық үйымдар 160-тан астам елде бар жоне 16 млн-нан астам адамды біріктірсді. СКЕП ТИ Ц И ЗМ (грек. зкеріікоз - тексеретін) — шындықты долелдейтін немесе қандай да болсын сенімді критерий болған жагдайда да күдікті сипаттайтын философиялық позиция. СОДЫР МІНЕЗ-ҚҮЛЫҚ (Агреееив- ное поведеиие; франц. а&геззі/ — ызалы жоне лат. а&гедіог — шабуылдаймын) — басқаларға моральдық немесе физикалық зиян корсету мақсатымен жасалатын орекет. Психоаналитикада содыр мінез- қүлыкты түнжыраңқы санасыз елігудің корінуі, необихевиоризмде — фрустра- цияның салдары, когнитивтік психоло- піяда — субъектінің танымдық сферасын- да сөйкессіздіктің көрінуі ретінде қарасты- рады. С .м .-қ. тітіркендіретін объектіге тікелей бағытталған немесе адам қандай да бір себсптергс байланысты агрессиясын тітіркендіру көзіне багыттай алмауы мүмкін. С.м.-қ. қөлайсыз сыртқы жаг- дайларға, адамгсршілік торбие берудің жеткіліксіздігіне, отбасындагы қарым- қатынасқа, ата-ананың шектен тыс қатаң- дығына жонс т.б. байланысты қалыптасуы мүмкін. |