Казахский национальный

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
 
157
З. Ш. Машухей 
 
СООТНОШЕНИЕ ПАДЕЖЕЙ И СПОСОБЫ ВЫРАЖЕНИЯ ГРАММАТИЧЕСКИХ 
ОТНОШЕНИЙ СУЩЕСТВИТЕЛЬНОГО  В РУССКОМ  И АНГЛИЙСКОМ  ЯЗЫКАХ 
 
 
В  противоположность  четко  выраженной 
категории  числа  (противопоставление  одиноч- 
ности и множественности предметов), проблема 
падежа  сводится  к  вопросу,  существует  ли 
вообще в английском языке падеж. 
Ответ на этот вопрос зависит, прежде всего, 
от того, рассматривать ли падеж как форму, или 
только  как  содержание,  передаваемое  теми  
или  иными  средствами.  Мы  исходим  из 
положения,  что  падеж  морфологическая  кате- 
гория,  передающая  отношения  имени  в  пред- 
ложении. 
Отсюда  следует,  что  те  или  иные  отно- 
шения, 
передаваемые 
падежом, 
должны 
передаваться формой самого имени. Все другие 
средства,  не  заключенные  в  форме  имени 
(предлоги,  порядок  слов),  не  являются  морфо- 
логическими  и  поэтому  не  могут  рассматри- 
ваться как формы падежа.  
Отсюда  следует  также,  что  не  может  быть 
менее  двух  падежей.  В  отличие  от  русского 
языка,  имеющего  шесть  падежей,  в  английском 
языке  обычно  принято  говорить  именно  о  двух 
падежах  существительных  в  английском  языке: 
об  общем  падеже (Common Case) и  притяжа- 
тельном (Possessive Case).  
Общий падеж.  
Общий  падеж  представляет  собой  сло- 
варную форму существительного единственного 
числа  или  форму  существительного  во  мно- 
жественном числе:  
Student - students студент -  студенты man - 
men мужчина - мужчины  
I am a student. I have a friend. My friend is a 
student too. We are students. Я  студент.  У  меня 
есть друг. Он тоже студент. Мы оба студенты.  
Существительное  в  общем  падеже  без 
предлога  в  зависимости  от  места,  которое  оно 
занимает  в  предложении,  передает  отношение, 
выраженное в русском языке существительными 
в  именительном,  винительном  или  дательном 
падеже: The student answered well. (Этот) 
студент  отвечал  хорошо. The teacher asked the 
student about his work. (Этот)  преподаватель 
спросил (этого) студента о его работе.  
Притяжательный падеж.  
Суффиксы s и s являются  признаками  при- 
тяжательного падежа существительного:  
Общий падеж  
 
 
Притяжательный падеж  
Brother  Брат Brother’s (Кого?  Чей?)  Брата 
Brothers  Братья Brothers’(Кого?  Чей?)  Братьев 
Worker  Рабочий Worker’s(Кого?  Чей?)  Рабочего 
Workers  Рабочие Workers’ (Кого?  Чей?) 
Рабочих.  
Существительные в притяжательном падеже 
выражают отношение принадлежности предмета 
какому-либо лицу или другому предмету. И для 
сравнения:  
Mr. Ford’s cars. Машины,  принадлежащие 
мистеру Форду. 
The cars of Ford. Машины Форда, их марка. 
Ann’s photo. фотография  Анны,  принадле- 
жащая  ей,  но  на  этом  фото  может  быть  изо- 
бражена и не Анна. 
The foto of Ann. фотография  Анны,  на 
которой изображена она, но это фото может и не 
принадлежать Анне. 
Tolstoy’s books книги  Толстого  (принадле- 
жащие ему) The books by Tolstoy книги Толстого 
(написанные им) 
Для  однозначного  выражения  принадлеж- 
ности,  обладания  форма  притяжательного  па- 
дежа предпочтительнее.  
Признак  притяжательного  падежа  может 
оформлять  всю  группу  существительного: The 
Prime Minister of England’s residence. Резиденция 
премьер-министра Англии. Существительному в 
предложном  падеже  в  русском  языке  обычно 
соответствует  существительное  в  родительном 
падеже: 
The Earth’s rotation. Вращение Земли. 
Marx’s works. Труды Маркса. 
Существительное в притяжательном падеже 
может  переводиться  на  русский  язык  также 
прилагательным: 
Workers parties рабочие партии. 
Todays level современный уровень. 
В  притяжательном  падеже  могут  употреб- 
ляться существительные, обозначающие: 
a) Лиц: you friend’s name имя вашего друга; 
b) Животных: the dog’s head голова собаки; 
c)  Время  и  др.  единицы  измерения: a 
month’s term срок одного месяца; 
d)  названия  стран,  месяцев,  времен  года, 
астрономических  понятий: Great Britain’s ter- 
ritory территория Великобритании. 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
 
158
Существительные, обозначающие предметы 
неодушевленные,  как  правило,  в  притяжатель- 
ном падеже не употребляются.  
Притяжательные конструкции.  
Существительные с суффиксом s ( s ) вместе 
со  следующим  за  ним  существительным 
образуют  притяжательную  конструкцию,  в 
которой  существительное  с  суффиксом s ( s ) 
является  определителем  к  следующему  за  ним 
существительному  и  отвечает  на  вопросы  Чей? 
Кого? Чего? Jack’s room комната (Чья?) Джека.  
Типичные  ситуации,  в  которых  употреб- 
ляется притяжательная конструкция:  
1)  Обозначение  принадлежности  лицу  дан- 
ной вещи: Ivanov’s pen ручка Иванова. 
2) Обозначение принадлежности лицу идей, 
теорий,  произведений  и  т.п.: George Byron's 
poems стихи Джорджа Байрона 
3)  Обозначение  действия,  свойств,  состоя- 
ний  и  их  соотнесенности  с  лицом  как  испол- 
нителем или носителем: 
The doctor’s arrival прибытие врача  
The old woman’s story рассказ старухи 
The ship’s departure отход судна.  
Способы 
выражения 
грамматических 
отношений существительного.  
Отношения  между  существительными  и 
другими  словами  в  предложении  выражаются 
следующим образом:  
I.  Отношения,  передаваемые  в  русском 
языке  существительным  в  именительном  па- 
деже,  выполняющем  функцию  подлежащего,  в 
английском языке выражается существительным 
в  общем  падеже,  занимающем  первое  место  в 
предложении. The nurse brought him a glass of 
water. Медсестра принесла ему стакан воды. 
II.  Отношения,  которые  в  русском  языке 
передаются  существительным  в  родительном 
падеже,  выражающем  принадлежность,  часть 
целого  и  т.п.,  в  английском  языке  передаются 
чаще всего посредством предлога of в сочетании 
с  существительным,  которое  выступает  правым 
определением.  
The face of the clock циферблат часов; 
The hand’s of the clock стрелки часов. 
III.  Отношения,  которые  в  русском  языке 
передаются  существительным  в  дательном 
падеже,  в  английском  языке  выражаются 
сочетанием существительного с предлогом to. 
Give the newspaper to Father. Отдай  газету 
отцу 
I am often invited to him. Меня  часто 
приглашают к нему. 
IV.  Отношения,  которые  в  русском  языке 
передаются  существительным  в  винительном 
падеже,  в  английском  языке  выражаются 
обычно  существительным,  стоящим  после 
переходного глагола. 
The boy is writing a letter. Мальчик  пишет 
письмо. 
Take the skates to my brother. Отнеси  эти 
коньки моему брату. 
V.  Отношения,  которые  в  русском  языке 
передаются  существительным  в  творительном 
падеже,  в  английском  языке  выражается  по- 
средством  предлога by в  сочетании  с  сущест- 
вительным,  либо  предлога with. Существи- 
тельное  с  предлогом by (with) является  пред- 
ложным дополнением. The dishes were washed by 
Mary. Посуда была вымыта Мэри. 
VI.  Отношения,  которые  в  русском  языке 
передаются  существительным  в  предложном 
падеже,  в  английском  языке  выражаются  раз- 
личными  предлогами (in, on, at, from, etc.) в 
сочетании с существительным. 
The ship was sailing in the ocean. Судно 
плыло в океане. 
The teacher put the books on my desk. 
Учитель положил книги на мою парту.  
Соответствие  падежей  английского  и  рус- 
ского языка при переводе существительного без 
предлога.  
Существительное без предлога, занимающее 
в  предложении  первое  место (1), т.е.  стоящее 
перед  личной  формой  глагола (2), граммати- 
чески  связано  с  ним  и  выражает  отношение, 
передаваемое  в  русском  языке  именительным 
падежом  (Кто? Что?). (1) (2) The work advanced 
well. Работа продвигалась хорошо.  
Существительное без предлога, занимающее 
в  предложении  третье  место (3), т.е.  стоящее 
после  глагола  в  личной  форме (2), либо  после 
переходного  глагола,  грамматически  связано  с 
ним  и  выражает  отношение,  обычно  передавае- 
мое  в  русском  языке  винительным  падежом 
(Кого?Чего?). (2) (3) He stopped the car. Он 
остановил машину.  
Существительное  без  предлога,  стоящее 
между  переходным  глаголом (2) и  другим 
существительным (3), может  выражать  отноше- 
ние,  передаваемое  в  русском  языке  дательным 
падежом  (Кому?Чему?). (2) (3) (3) The teacher 
showed the student the map. Преподаватель 
показал студенту карту.  
Соответствие  падежей  английского  и  рус- 
ского  языка  при  переводе  существительного  с 
предлогом.  
Предлоги  перед  существительными  выра- 
жают грамматические отношения, передаваемые 
в  русском  языке  косвенными  падежами,  т.е. 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
 
159
любыми,  кроме  именительного  и  винительного. 
The answer of the student was excellent. Ответ 
(кого?)  студента  был  отличным. I covered the 
drawing with a sheet of paper. Я  накрыл  чертеж 
(чем?) листом бумаги.  
С  определением  общего  падежа  никаких 
проблем не возникает. Самая большая проблема 
связана  с  определением  притяжательного 
падежа  в  устной  речи.  Англичане  практически 
не  употребляют  притяжательный  падеж  во 
множественном  числе  в  устной  речи,  ибо  на 
слух эту форму невозможно отличить от формы 
единственного  числа.  Для  сравнения: the boy’s 
room  и the boys room. Разумеется,  возможны 
случаи  однозначной интерпретации his mother’s 
voice, the boys heads, но  они  не  определяют 
общей  картины.  Она  объясняется  омонимией 
форм  типа boys, boys, boys. Единственное 
исключение  формы mens, childrens, сохранив- 
 
 
 
 
 
шие  внутреннюю  флексию  во  множественном 
числе,  а  в  случае children еще  и  нестандартный 
внутренний  формант.  Однако  эти  два  случая 
стоят за пределами общей модели.  
______________________________ 
1.  И.М.Берман  «Грамматика  английского  языка»,  М: 
«Высшая школа», 1994  
2.  П.И.Старостин  «Учебник  английского  языка», 
Москва, 1976  
3. «A Course of English. First year» под  ред. 
Т.И.Матюшкина-Терке и др., М: «Высшая школа», 1990  
4.  И.П.Иванова,  В.В.Бурлакова,  Г.Г.Почепцов  «Тео- 
ретическая грамматика современного английского языка », 
Москва, 1981  
5.  Н.А.Бонк,  Г.А.Котий,  Н.А.Лукьянова  «Учебник 
английского языка», Рыбинск, 1996  
* * * 
Макалада    жондомолордун  катнашы  жана  зат  атооч- 
тун билдируу жолдору орус жана англистилинде каралат. 
* * * 
The article regards correlation of cases and methods of 
expressions of grammatical relations of a noun in Russian and 
English languages. 
 
 
 
Қ. К. Молгаждаров 
 
КӨНЕ  ТҮРКІ  ТІЛІНДЕ  ҚОЛДАНЫЛҒАН  КӨМЕКШІ  ЕСІМДЕР 
 
 
Орхон-Енисей  жазба  ескерткіштерінде  қол- 
данылған  көмекші  есімдердің  тұлғалары  мен 
мағыналарын  қазақ  тілімен  жəне  кейбір  түркі 
тілдерімен  салыстырып,  олардың  ұқсас-ерек- 
шеліктері  көрсетіліп  отырылады.  Мысалы, 
қазіргі  түркі  тілдерінің  ішінде  оғыз  тобына 
жататын  түрік,  түркімен  тілдерінде  өңү  сөзі 
алды  (алдында)  көмекші  есім  ретінде  жұмса- 
лынады:  түрік  тілінде ... Ќâğldа sarili paketi 
önüne Koydum ‘... я положил перед собою пакет, 
завернутый  в  бумагу’.  Түркімен  тілінде:  Эйва- 
ның  өңүнде  ишине  көмүр  атылып  гойлан 
семавар  эййəм  гайнаярды  ’Самовар  на  угольях, 
поставленный  перед  болконом,  уже  кипит’. 
Айнаның  үч  гүн  мундан  өн  кесен  дүйпһалысы 
гөзенегің  өңүнде  йазылгы  йатырды  [1, 334; 2, 
505; 3, 429]. Ал  якут  тілінде  осы  мағынада 
“иннэ”,  чуваш  тілінде  “уме”  тұлғаларында 
қолданылады.  Мысалы:  Кач  күлем  пирен  ял 
умепе Юхма пасарне килекенсем ирте пучлареч 
(Талвир) – к вечеру перед нашей деревней стали 
проходить  люди,  идущие  на  базар  в  Большое 
Батырево” [4, 320]. Якут  тілінде:  ити  кэмнгə 
теплоход  иннигэр  моторкалар  көһүннүлэр – `В 
это время перед теплоходом показалис моторки` 
[5, 411]. Яғни,  алды  сөзінің  қазіргі  түркі  
 
 
тілдерінің  бірінде  синонимі,  бірінде  фонемалық 
нұсқалары  қолданылады  жəне  өңү  сөзі  заттың 
алдынғы  жағының  мағынасында  келіп,  кейбір 
түркі  тілдерінде  көмекшілік  қызметте  жұмса- 
лады,  кейбірінде  зат  есім  ретінде  қолданылады. 
Бұл  негіз  көне  түркі  тілінен  қаланып,  көне 
ұйғыр,  орта  ғасырда  жалғасып,  бүгінгі  күнге 
жетіп отыр.  
Сонымен  көне  түркі  руникалық  жазба 
ескерткіштерінде  қолданылған  он  бір  көмекші 
есім  қазақ  тілімен  тұлғалық  жəне  мағыналық 
жағынан  сəйкеседі.  Енді  оларға  қысқаша  жеке-
жеке тоқталып, сипаттамасын берелік. 
Ара:  Көне  түркі  тілінде  ара  тұлғасында 
қолданылады.  Қазіргі  түркі  тілдерінің  көбінде 
ара  (түркімен,  якут,  түрік,  қ.татар,  қ.балқар, 
қырғыз, ноғай, қ.қалпақ, татар, башқұрт, ұйғыр, 
хакас, тува т.б.) тұлғасында, ал өзбек тілінде ора 
формасында,  чуваш  тілінде  «хуша»  түрінде 
келеді.  Мысалы:  хāмасем  хушшинче – между 
досок; хулапа ял хушшинче – между городом и 
деревней;  тусем  хушшинче – между  горами [6, 
122].  Көне  түркі  сөздігінде    көмекші  мағынада 
«послелог:  между  (чем–л),  среди  (чего-л)»  деп 
берілгенмен,  Күлтегін  ескерткішінен  алынған 
мысалы  сəйкес  келмейді [7, 50]. Ондағы  мағы- 

ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №1(131). 2011 
 
160
насы  үстеу  сөз  екені  анық.  М.Қашқарида  орта 
сөзінің    мағынасында  берілген [8, Іт. 117]. 
А.Н.Кононов    “послелоги,  управляющие  основ- 
ным ~ винительным  падежом”  деп, “среди” 
мағынасында  алып,  оның      өзге  де  қолданыста- 
рын  ескерген [9, 201]. Сонымен  ара  сөзі  көне 
түркі  жазба  ескерткіштерінде  үстеу  жəне  кө- 
мекші  есім  мағыналарында  Күлтегін,  Тониқұқ, 
Құтлық  қаған,  Мойын  Чор,  Тариат,  Ырық  бітік 
жəне  Енисей  майда  ескерткіштерінде  кезде- 
седі.  Мысалы:  Үзе  көк  теңрі  асра  йағыз  йер 
қылынтуқда  екін  ара  кісі  оғлы  қылынмыс 
(КТү.1) – Үсте  көк  тəңірі,  аста  (төменде)  қара 
жер  қылынғанда  екеуінің  арасында  кісі  баласы 
жаралған.  Тониқұқ  ескерткішіндегі  дұрыс  ауда- 
рылмаған.  Яғни,  руникамен  жазылған  түп- 
нұсқада,  транскрипциясында  беріледі,  бірақ 
аударған  кезде  тұлғасы  да  мағынасы  да 
сақталмаған.  Сонымен  бірге  ара  сөзінен  кейінгі 
сөзді  Н.Базылхан мен Қ.Сартқожаұлы 
iDU - уды 
деп  берсе,  С.Малов 
iDB - бады  деп  оқиды [10, 
153; 11, 219; 12, 115]. Сөйлемді  толығымен 
берсек  былай:  Тардуш  шад  ара  уды  йайдымыз 
(йаңдымыз) (ТҚ.41) – Тардуш  шады  екеуіміз 
(екеу  ара)  басқарып  талқандадық – деп 
Қ.Сартқожа 
аударса, 
Н.Базылхан 
сөйлем 
соңындағы  етістікті  «йаңдымыз»  деп  беріп, 
“Тардуш  шад  арасы  ұдайы  (ұтыспен  созыла) 
жеңдіміз”  түрінде  аударады.  Ал  С.Малов 
“Тардуш шад ара бады йайдымыз – Тардушский 
шад  принял  участие  в  сражении”  деп,  араласу 
сөзінің  мағынасында  береді.  Мұндай  аударма 
Ғ.Айдаровтың  еңбегінде  де  орын  алған.  Кейде 
тіпті түпнұсқалар да əртүрлі болып келетіні бар. 
Бұл  тек  ара  сөзіне  ғана  айтылған  пікір  емес, 
жалпы  мəселе.  Сонымен  ара  сөзі  көбіне  екін 
деген  сан  есім  сөзімен  тіркесіп  келеді  де 
көмекшілік  қызметте  болады.  Мысалы:  Өтүкен 
тегресі  ел  екін  ара  олурмыс  (МЧ.2) – Өтүкен 
төңірегіндегі  ел  екеуінің  арасында  отырмыз.  Бу 
табғачда  йырайа  бег  оғуз  ара  йеті  ерен  болмыс 
(ҚҚ.5) – Бұл  табғашта  солтүстіктегі  бек,  оғыз 
арасынан  жеті  ерен  болған.  Келір  ертіміз  екін 
ара  бег  йағы  болмыс  (ҚҚ.Оа 2) – Келер  едік, 
екеуінің  арасында  бек  жау  болған.  Өтүкен  елі 
екін  ара  Орхон  үгүзде  (ТТ.18) – Өтүкен  елі 
Орхон өзені екеуінің арасында. Сол сияқты ерім, 
қамуш сөздерімен тіркесіп келеді: Ерім ара қуты 
(ХТ.4.1) – Ерлерім  арасы  құтты.  Еснеген  барс 
мен  қамуш  ара  басым  (ЫБ.10) – Есінеген 
барыспын, басым қамыс арасында. Бір сөйлемде 
ғана  бусанч  сөзімен  тіркеседі.  Мысалы:  Ер 
бушушлығ  теңрі  булытлығ  болты.  Ара  күн 
тоғмыш бусанч ара меңі келміш тір (ЫБ.52) – Ер 
(мұңлы)  босаңлы,  аспан  бұлтты  болды, (бұлт) 
арасынан  күн  шыққан;  қайғы  арасынан 
(қуаныш)  мейірім  келген  дер.  Майда  Енисей 
ескерткіштерінде  де  кездеседі:  Кіші  арасы  есід 
Қара  сеңір  елчіг  (КБ.24) – Кісілердің  арасында 
естіртіндер  Қара  сеңгир  елші.  Ердемін  үкүм  ел 
арада  Кара  канка  барыпан  (УБ.30) – Ел 
арасынан жəрдем үшін Қара ханға барып. Будун 
ара  болмышын  үчүн  (Ч.15) – Халық  арасында 
болғаным үшін. Мысалдардан байқағанымыздай 
көне мəтінде көбіне ара тұлғасында екін сөзімен 
тіркеседі жəне арасы, арада тұлғаларында келіп, 
будун,  ел, қамуш, оғуз, ерім, бусанч  сөздерімен 
тіркес  құраған.  Бұл  дəуірде  де  ілік  септігінде 
ашық  жəне  жасырын  түрде  зат  есімдермен 
тіркесіп  келеді.  Зерттеу  материалдары  негізінде 
жиырмадан астам (20) қолданылған.  
Башы:  Орхон-Енисей  жазба  ескерткіш- 
терінде  баш  тұлғасында  қолданылып,  Күлтегін, 
Тониқұқ,  Мойын  Чор,  Тариат,  Білге  қаған  жəне 
Ырық  бітікте  кездеседі.  Қазіргі  чұлым  т.  пашы, 
хакас  т.  пазы,  алтай  т.  бажы,  якут  т.  қазақ  т. 
басы,  чуваш  т.  пучы,  өзбек  т.  боши,  қырғыз, 
түрік, түркімен, гагауыз, ұйғыр, қарачай-балқар, 
татар, башқұрт, құмық  тілдерінде  башы  түрінде 
келеді.  Қазірігі  түркі  тілдерінің  бəрінде  көне 
түркі  тілінен  келе  жатқан  көмекші  есім 
мағынасы  жалғасын  тауып,  басқа  да  мағына- 
лары қалыптасқан. Оған қазақ тілінің түсіндірме 
сөздігінде  берілгендері  дəлел  бола  алады [13, 
110].  Э.Севортянның  сөздігінде  түркі  тілде- 
ріндегі  бірнеше  мағыналары  көрсетіліп,  бас 
сөзінің  этимологиясына  қатысты  моңғол  (бас, 
басу – бросать,  придавить),  корей  (маза – бить, 
разбивать), тұңғыс-манчжур (басала ~ басалла – 
пинать, лягать) тілдеріндегі етістік мағыналары- 
мен  де  салыстырылады [14, 74]. М.Қашқарида 
бас  сөзінің  негізгі  мағынасы  ғана  беріледі [8. 
ІІІт.211].  Көне  түркі  сөздігінде  баш  сөзінің 
тоғыз  мағынасы  қамтылып,  көмекші  есім 
қызметіне Ырық бітіктен мысал алынған [7, 86]. 
Орхон-Енисей  ескерткіштерінің  ішінде,  əсіресе, 
Мойын Чор, Тариат, Білге қаған, Күлтегінде жиі 
ұшырасады.  Мысалы:  Шып  башыңа  тегі  черіг 
еттім (МЧ.15) – Шып басына дейін шерік еттім. 
Кейре башы үч біркүде қан сүсі бірле қатылдым 
(МЧ.8,18) – Кейре  басында  Үш-Біркүде  хан 
əскерімен  кездестім.  Ыдық  башыда  сүңүстім 
(БҚ.25) – Ыдық  басында  соғыстым.  Үчінч  Чуш 
башында  сүңүшдім  (БҚ.30) – Үшінші  Чуш 
басында  соғыстым.  Шөңүз  башынта – Шөңгүз 
басында.  Ыдық  башы – ұлық  басында  (ТТ.2). 
Күлтегінде  алты  рет  қолданылған:  Тамағ  ыдуқ 
башыда  сүңішдіміз  (КТү.41)—Тамағ  ыдық 
басында  соғыстық.  Йүз  артуқ  оқун  урты  йезек 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №1(131). 2011 
 
161
башына  бір  тегүрмеді  (Ктү.33) – жүзден  артық 
оқ  атты  дулығалы    басына  бір  оқ  тигізбеді. 
Төртінч  Чуш  башынта  сүңішдіміз  (Ктү.46) – 
Төртінші  Чуш  басында  соғыстық.  Өңрекі  ер 
йоғару  тегүрүп  ыбар  башы  асдымыз  (ТҚ.26) – 
алдыңғы ерлер (сарбаздар) жоғары өрлеп, Ыбар 
басынан  астық.  Ырық  бітікте  бір  жерде  ғана 
ұшырасты:  бу  ырқ  башынта  аз  емгекі  бар 
(ЫБ.57) – бұл ырық басында аздаған қиындығы 
болды.  Сол  сияқты  титул  атауында  келеді:  йүз 
башы,  мың  башы,  буйрық  башы  т.б.  болып  жиі 
қолданылған.  Сонымен  бірге  кейбір  мəтіннің 
сөздері  өшіріліп  қалуына  байланысты,  Торғақ 
башы (ТТ.11) – торғақ басына, Тез басынта (ТТ. 
1) – Тез  басында  тəрізді  болып  келеді.  Бір 
Тариат  ескерткішінде  жиырмаға (20) жуық 
қолданылса,  жалпы  орхон-енисей  ескерткіштері 
бойынша қырық шақты болады.  Сонымен көне 
түркі тіліндегі башы сөзі жалқы жəне жалпы зат 
есімдермен  тіркесіп,  көмекші  есім  қызметінде 
көріне алады. 
Орту:  Көне  түркі  жазба  ескерткіштерінде 
орту  сөзі  белсенділік  танытпайды.  Бұл  сөз 
қазіргі  хакас  т.  ортызы,  тува  т.  ортузу,  тофа  т. 
ортусу,  ойрат  т.,  алтай  т.  ортозы,  қырғыз  т. 
ортосу,  қарақалпақ,  қазақ,  ноғай,  құмық,  түрік, 
түркімен  тілдерінде  ортасы,  башқұрт,  татар  т. 
уртасы,  өзбек  т.  уртаси,  чуваш  т.  вара 
тұлғаларында  қолданылып  жүр.  Сонымен  бірге 
көнемен  салыстырғанда  мағына  жағынан  да 
кеңейіп, қолданылуы жиіленген. Қалай дегенмен 
де  көне  түркі  дəуіріндегі  “орту”  тұлғалы  сөз, 
қазіргі  тіліміздегі  көп  мағыналы  “ортасы” 
сөзінің негізгі бастауы болып табылады. Қазіргі 
тілімізде, əсіресе сөзжасамдық жағынан біршама 
дамыған.  Мысалы,  орта  бойлы,  орта  білім,  орта 
мектеп,  орта  ғасыр,  орта  жол,  орта  бойлы  т.б. 
Көне  түркі  тілінде  мұндай  сөзжасамдық 
қолданыстары  көрінбеді.  Көне  түркі  сөздігінде 
орту  жəне  отра  тұлғалары  көрсетілген  жəне 
“послелог”  деп  алынған [7, 371-374]. Сонымен 
Орхон-Енисей  ескерткіштерінде  орту  тұлғалы 
сөз  Күлтегін,  Тариат,  Ырық  бітікте  ғана 
ұшырасты.  Мысалы:  Ілгерү  күн  тоғсыққа 
бергерү  күн  ортусыңа  ру,  қурыға  ру  күн 
батсықыңа  йырға  ру  түн  ортусуыңа  ру  анта 
ічрекі будун қоп маңа көрүр (КТк.2) – Ілгері күн 
шығысқа,  берірек  күн  ортасына  қарай,  кері 
қарай  күн  батысқа,  артқа  қарай  түн  ортасына 
қарай  соның  ішіндегі  халықтың  көбі  маған 
бағынды  (қарады).  Сол  сияқты  Улу  йылқа 
Өтукен  ортусыңда  сүңүз    бодуны  ыдық  баш 
қанынта  йайладым  [ТТ.2] – Ұлу  жылы  Өтүкен 
ортасында, Сүңүз халқының Ыдық бас ханында 
жайладым.  Бұл  ескерткіште  Өтүкен  сөзімен  екі 
рет қана тіркеседі. Ырық бітікте де күн жəне түн 
сөздерімен келеді. Мысалы: Теглүк қулун еркек 
йонда  еміг  тілейүр  күн  орту  йүтүрүк  түн  орту 
қанта  негүде  болғай  ол  тер  (ЫБ.24) – Соқыр 
құлын  еркек  жылқыны  емгісі  келіп,  күн 
ортасынан  түн  ортасына  дейін  қаншама  рет 
əуреленер  дер.  Жалпы  Орхон-Енисей  ескерт- 
кіштер  тілінде  орту  сөзі  жеті  рет  кездесіп, 
Өтүкен, күн, түн тəрізді зат есім сөздермен ғана 
тіркес  құрап,  мезгілдік,  мекендік  мағыналарда 
көмекшілік қызмет атқарған. 

жүктеу/скачать 3,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: