Казахский национальный

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №4(134).2011                                                             
 265
 
 
предложениями  на  несколько  коротких,  то  оно 
зазвучит  как  устная  речь.  Слушателю  труднее 
воспринимать  длинное  сложное  предложение, 
начало  которого  уже  не  вспоминается.  Эта 
проблема  легко  решается,  когда  несколько  раз 
повторяется  начало  предложения.  Деление  же 
длинного    предложения  на  короткие  предложе-
ния, помогает  лучше запомнить содержание. А 
повторение является особенностью устной, а не 
письменной  речи.  Правила  письменной  речи 
запрещает  повторы  слов,  фраз,  предложений. 
Соблюдая  правила,  мы  ищем    синонимичные 
замены повторам. Но, мы сейчас убедились, что 
иногда  повторы  не  мешают,  а  наоборот,  помо-
гают  и  являются  полезными  для  слушателей. 
Повторы  выполняют  стилистическую  функцию: 
усиливают  яркость  фраз.  Синонимы  долго  под-
бираются  выступающими,  создаются  затянув-
шиеся паузы, что снижает общее впечатление от 
речи. 
Хотелось  бы  остановиться  на  тех  повторах, 
которые от их частого употребления, отвлекают, 
иногда просто «режут» слух. Речь идет о словах-
паразитах: в действительности, по существу, э-э, 
гм-м.  На  помощь  опять  приходят  аудио-  и 
видеозаписи,  т.к.  не  всегда  слушатели  из  веж-
ливости  не  будут  указывать  оратору  на  не-
достатки  в  его  речи.  Вместо  произнесения  этих 
слов  лучше  выдержать    небольшую  паузу,  что 
поможет  избавиться  от  этой  проблемы.  Необ-
ходимо  следить  за  своей  речью  и  сознательно 
избегать ненужных слов. Иногда можно исполь-
зовать  повторы  слов  в  контрастных  противо-
поставлениях,  бывают  вопросы  и  ответы, 
триады и другие приемы. 
Многие часто замечали, что действительный 
залог  чаще  считают  более  применимым  в  пись-
менной речи, по причине его большей «правиль-
ности».  Страдательный  залог  затемняет  точный 
смысл  предложения  в  тех  случаях,  когда  не 
понятен смысл. Действительный залог устраняет 
двусмысленность  и  облегчает  понимание  этого 
предложения.  Страдательный  залог  бывает 
очень полезен, когда соблюдается определенная 
объективность  и  желание  сохранить  нейтраль-
ность,  попытаться  избежать  упоминания    опре-
деленных  людей.  Именно  поэтому  страдатель-
ный  залог  больше  принято  употреблять  в  доку-
ментах.  Признаком  хорошего  тона  считается 
использование страдательного залога в научных 
и  технических  текстах.  Так  как  это  области,  в 
первую  очередь  ориентируются  на  универсаль-
ность,  объективность  и  беспристрастность. 
Иногда  в  отдельных  случаях  следует  избегать 
«канцелярского»  языка,  чтобы  наша  речь  не 
показалась слушателям излишне формальной. С 
помощью  страдательного  залога  человек  сни-
мает с себя  непосредственную ответственность: 
…мы  решили  или  было  принято  решение.  Но, 
конечно,  чрезмерное  использование  страдатель-
ного залога не произведет на слушателей  благо-
приятного впечатления. 
Итак,  пренебрежение  различиями  между 
устной  и  письменной  речью,  связанными  с 
грамматикой,  выбором  слов  и  построением 
предложения,  может  отрицательным  послед-
ствиям.  Можно  сделать  следующие  общие  вы-
воды: 
1)  чем  проще  во  всех  отношениях  будет 
выступление,  тем  больше  оно  послужит  ин-
тересам аудитории; 
2)  использование  письменного  стиля  в 
устной  речи  в  большинстве  случаев  ведет  к  ре-
зультату обратному желаемому.  
Чтобы  слушатели  не  заскучали  или  не  за-
путались, необходимо будущему оратору всегда 
учитывать  различия  между  устным  словом  и 
письменным: 
* «Сверхправильная»  речь  звучит  высоко-
парно,  безжизненно  или  помпезно,  скрывая  от 
слушателей личные качества оратора. 
*  Использование  слов,  практически  не 
встречающихся  в  повседневном  разговоре,  за-
трудняет понимание содержание  выступления. 
*  Профессиональный  жаргон  и  сокращения 
необходимо  свести  к  абсолютному  минимуму. 
Если  их  невозможно  избежать,  нужно  убе-
диться, что слушатели их понимают. 
*  Поскольку  сленг  и  ругательства  могут 
оскорбить  чувства  кого-либо  из  присутствую-
щих, лучше их не употреблять. 
*  Чем  длиннее  предложение  и  сложнее  его 
структура,  тем  труднее  слушателям  его  понять. 
Поэтому  лучше  использовать  по  возможности 
короткие простые предложения. 
*  Повторение  тех  же  слов  в  начале  каждого 
предложения  из  группы  однородных  играет  ту 
же роль, что и маркер в маркированном списке: 
оно  напоминает  слушателям, что  все  предложе-
ния принадлежат одной группе. 
* Повторение не только  поможет аудитории 
лучше  понять  смысл  слов  оратора,  но  и  значи-
тельно усилит их воздействие. 
 *  Однако  не  все  повторы  полезны:  такие 
слова,  как  «действительно»  или  «в  сущности" 
лишь отвлекают внимание слушателей. 
*  Использование  страдательного  залога 
иногда может лишить предложение ясности 
*  Страдательный  залог  преимущественно 
выражает  нейтральность,  объективность,  объек-

266                                                                         ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №4(134). 2011 
 
тивность, отстраненность или отказ от принятия 
непосредственной ответственности, что уместно 
далеко не во всех ситуациях. 
*  Наибольшая  простота  в  выборе  слов  и 
построении  предложений  принесет  аудитории 
наибольшую пользу. 
_______________ 
1. Введенская Л.А., Павлова Л.Г. Риторика и культура 
речи. - Ростов-на-Дону: Феникс, 2005. - 597 с. 
2.  Аткинсон  М.  Выступать  легко. - Москва:  Альпина 
Паблишерз, 2011. – 293 с. 
3. Культура устной и письменной речи делового чело-
века: Практикум. – Москва: Флинта,Наука, 1997. – 159 с.  
* * * 
Бiз бұл бапқа тыңдаушылар жазбаша сөздердi зорға қа- 
 
 
 
 
 
былдайтын  көрсеткiлерi  келедi.  Бiздiң  мақсат – граммати-
каға  олардың  байланысында  ауызша  және  жазбаша  сөздiң 
аралығында  айырмашылықты  қарап  шығу,  таңдау  сөздер 
және  ұсыныстардың  құрастыруына.  Неткен  артықшылық 
жазба  тiлде  же  болатынын,  неткен  ауызша  тiл  болғанын 
бiзге салыстырмалы талдау анықтау мүмкiндiгi бередi. 
* * * 
In this article we want to show, why listeners perceive 
writing speech hardly. Our aim - to consider distinctions 
between the spoken and writing language in their correlation to 
grammar. Choice of words and construction of suggestions. A 
comparative analysis will give an opportunity to define, what 
are advantage at a writing language us, and what at a verbal 
language. We will make an effort show that ignoring these 
distinctions between the spoken and writing language, can 
negatively affect on an audience. 
 
 
  
 
Б. А. Қырықбаева, Р. Т. Изгуттинова 
 
ЖОҒАРЫ  ОҚУ ОРЫНДАРЫНЫҢ ОРЫС БӨЛІМІ СТУДЕНТТЕРІНЕ АРНАЛҒАН    
МӘТІНМЕН ЖҰМЫС ТҮРЛЕРІ 
 
 
Орыс  аудиториясында  қазақ  тiлi  сабақта-
рында  мәтiндермен  жұмыс  iстеу  өте  тиiмдi. 
Мәтiн  арқылы  оқытудың  негізгі  мақсаты - 
студенттерді  қазақша  еркін  сөйлей  білуге  дағ-
дыландыру, айтар ойын нақты әрі толық жеткізе 
білуге  үйрету,  олардың  сауатты  жазуын  қа-
лыптастыру, ойлау қабілетін дамыту. 
Студенттердің  мәтін  арқылы  тіл  дамыту 
жұмыстарын  жүргізуде  оқытушы,  әр  сабақта 
түрлі  әдіс-тәсілдерді  қолдануға,  қажетті  әдісті 
дер  кезінде  пайдалануға,  сондай-ақ  оқытудың 
түрлі  әдістерін  шеберлікпен  ұштастырып, 
байланыстыра  білуіне  де  байланысты.  ХХ  ға-
сырдың  басында  Ж.Аймауытов: «Сабақ  беру 
үйреншікті  жай  ғана  шеберлік  емес,  ол-жаңаны 
табатын өнер», - деген екен [1,75]. 
Мәтінмен жұмыс  бір жағынан студенттердің 
сөйлеу дағдысымен машығын қалыптастырудың 
негізі болса, екінші жағынан, тілдік, лексикалық 
және  грамматикалық  жақтарының  алуан  түрлі  
қыр – сырларын жан – жақты талдап, жинақтай 
білуге,  олардың  өзара  бірлікте  болатынын 
байқауға мүмкіндік береді. 
 Студент  тілін  дамытуда  мәтіндердің  атқа-
ратын  қызметі  өте  зор.  Мәтін  -студенттерге 
білім  береді,  мәтін - студентті  оқуға  үйретудің 
құралы,  ол  ойын,  тілін  дамытады,  тәрбиелейді, 
қазақша  сөйлеуге  үйретеді,  өз  ойларын  ортаға 
салып,  болжамдар  жасайды,  мәнді  және  маз-
мұнды  тұжырымдар  жасайды.  Оқытудың  осын-
дай  шығармашылық  тапсырмаларды  орындау  
 
 
идеяларын  ұстанған  сабақтарда  студенттер  өз 
ойын  еркін  жеткізуден,  әртүрлі  пікірлерден  қо-
рытынды шығарады. Көрнекті психолог Л.С.Вы-
готский: «Шығармашылық – жаңалық  ашатын 
әрекет», - деген. [2,245].  
Осы қызметтерді толық атқару үшін, мәтінге 
төмендегі талаптар қойылады: 
1. Мәтін  студенттің  жас  ерекшелігіне,  түсі-
нігіне  сәйкес  болу  керек  және  дидактиканың 
жеңілден – ауырға деген принципі бойынша бір-
те-бірте күрделеніп отырады. 
2. Студентке мазмұны қиын мәтін алынбауы 
дұрыс.  
3. Мәтін  мазмұны  студентті  қызықтыратын-
дай  болу  қажет.  Қызықтыратын  мәтіндерді 
студент жақсы меңгереді. 
4. Мәтіндердің  тәрбиелік  мәні  болуға  тиіс. 
Достыққа,  бірлікке,  адамгершілікке  тәрбиелей-
тін мәтіндердің мәні зор. 
5.  Мәтіндер  қазақ  халқының  мәдениеті  мен 
әдет-ғұрыптарымен  таныстыру  қызметін  атқа-
руға тиіс. Мәтін студентке сөйлеудің дайын үл-
гісі.  Мәтінмен  байланысты  жұмыстың  бірнеше 
түрі  жүргізіледі.  Мысалы,  мәтін  оқу,  аудару, 
мазмұнын  ауызша  әңгімелеу,  ол  үшін  жоспар 
жасау, мазмұндама жазу, сұхбат құрастыру. 
Мәтінді оқу тіл дамытуға жатпайтын сияқты 
болып  көрінеді,  ол  оқу  дағдысын  қалыптасты-
руға жатқанымен, оның тіл дамытуға да қатысы 
бар.  Мәтінді  қазақ  тілінде  оқып-үйренумен 
бірге, студент ондағы  сөздерді анық айтуға, сөз 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №4(134).2011                                                              
267
 
 
екпінін  дұрыс  қоюға,  сөйлем  мәнерін  қазақша 
айтуға дағдыланады.  
Мәтінмен   жұмыс  істеу  барысында  мынадай 
кезеңдерге бөлуге болады.  
1.  Мәтінді  оқығанға дейінгі жұмыс. 
2.  Мәтінмен  жұмыс кезеңі. 
3.  Мәтінді  оқығаннан кейінгі кезең. 
1. 
 Мәтін   алдындағы  жаттығулар  мен  соған 
сәйкес  жұмыс  түрлері  мынадай  бағытта  жүргі-
зіледі:  тілдік  тұлға  мен  сөйлем  үлгілерін  мәтін-
де  танып, айыра білу және әртүрлі құрылымдық 
материалдарды  (сөзжасам  элементтері,  етістік-
тің жақ, шақ түрлері, т.б.) меңгерту.
 
Келесі 
 мәтінмен 
  жұмыс  кезеңі.  Бұл  ке-
зеңде 
 мәтіннің 
  тілдік  материалы  мен  құры-
лымы орындалады. 
 Мәтін 
 ішінен қажет мә-
ліметті  бөліп  алу,  айыра  білуге  машық- 
тандыру  жаттығуларын  әртүрлі  тәсілмен 
орындау. 
Мәтінмен 
  жұмыс  былайша  ұйым-
дастырылады:  оқығанның  мазмұнын  айту, 
мәтін
  бойынша  сұраққа  жауап  беру,  жос- 
пар  жасату,  бірнеше  бөлімге  бөліп  оқыту, 
негізгі  жанама  ойды  таптыру,  қорытынды 
жасату. 
Шартты  түрде  алып  отырған  үшінші 
кезеңде 
 мәтінді 
  оқып,  түсініп,  негізгі  ойды 
қазақ 
 тілінде 
 жеткізе білу.
  
Мәтінді  оқығаннан кейінгі жұмыстар: 
1. Сөздік жұмыстар 
2. Фонетикалық жаттығулар 
3. Сөйлем құру 
4. Мәтінге  жоспар құру 
5. Аударым 
6. Мәтінге  ат қою 
7. Сұхбат, ситуация құру 
8. Мәтіннің  мазмұнын жоспар бойынша айту 
 Мәтінді  оқытудың мынадай түрлерін сабақ 
үстінде қолданамыз: 
1. Дауыстап  оқыту   арқылы   студенттің  сөй-
леу  элементерін  меңгергендерін  байқауға  бо-
лады, тағы да бір тиімділігі – студенттер бірінің 
қатесін бірі естіп және түзетіп отырады. 
2. Іштей  оқу – бұл  жұмыстың  мақсаты  сту-
денттердің шапшаң оқу дәрежесін анықтау.  
3. Мәтінмен  жұмыс  жүргізу  барысында  мы-
нандай тапсырма  түрлерін ұсынамыз. 
1 – тапсырма  
Мәтінді түсініп оқып, негізгі ойды анықтау. 
Мұнда  студенттердің  мәтіндегі  басты  оқиға 
туралы  баяндау  дағдыларын  қалыптастырады. 
Мәтіндегі негізгі ой  мен оның тақырыбын таба 
білуге үйрету, яғни « Ойлау болған  жерде – тіл 
де болады». 
 
2 – тапсырма  
Мәтінді бөліктерге бөліп, әр бөлімге ат қою 
немесе жоспар құру. 
Жоспар  құру,  мәтіндегі  негізгі  ойды  өрнек-
тейтін  сөздерді  табу  жұмыстары  студенттердің 
логикалық қабілеттерін дамытады. 
3 – тапсырма  
Осы  мәтінге  байланысты  мақал – мәтелдер, 
нақыл сөздер немесе өз пікірлерін айтқызу.  
Берілген  тапсырманың  тәрбиелік  мәніне 
көбірек  көңіл  бөлеміз.  Мәтіндердің  тәрбиелік 
маңызы орасан зор. Ана тілі сабақтарында  педа-
гогиканың түбегейлі мақсатын  шешуге болады: 
«оқытып тәрбиелеу, тәрбиелеп оқыту».  
4 – тапсырма  
Мәтінді өзің жалғастырып айт.  
Аяқталмаған мәтінді логикалық ойды бұзбай 
жалғастырып  айту  оқушының  шеберлігін  бай-
қатады, қиялын дамытады. 
Осы технологияларды  сабақта қолдана оты-
рып  мынандай  тиімді  жақтарының  барын  бай-
қаймыз. 
-  әр  студент  өздігінен  жұмыс  істеуге  дағ-
дыланады 
-  студенттің жеке қабілеті айқындалады 
-  тапсырманың 
күрделену 
деңгейіне 
сәйкес студенттің ойлау қабілеті артады 
-  әр  бала  өз  деңгейіне,  қабілетіне  қарай 
бағаланады 
-  бір  ғана  сабақта  бернеше  түрлі  тапсыр-
малар орындалады. 
Мәтiнмен  жұмыс  iстеу  оқытушының  жан-
жақты  iзденуiн,  дайындалуын  қажет  етедi. 
Оқытушы  барлық  жұмыс  түрлерiн  қадағалап 
отыруы  тиiс.  Мысалы,  оқытушы  мәтiндi  оқи 
отырып,  студенттерге  таныс,  бiлетiн  сөздердi 
бөлiп  алып,  оларға  сөз  тiркестерiн,  сөйлемдердi 
жазғызады.  Студенттер  бұл  тапсырманы  толық 
орындайды. Жазған сөйлемдердi оқытушы оқы-
тады. 
Осы  жұмыс  түрлерiн  бiз  "Құтты  қазықтар" 
деген мәтiн арқылы көрсетудi жөн көрдiк. 
Бір  қарияның  ер  жеткен  үш  ұлы  болыпты. 
Қартайған  шағында  малын  балаларына  еншіге 
бөліп  бергісі  келген  шал  он  екі  жерге  қазық 
қағады  да,  бірінші  қазыққа  бір  қой,  екіншіге – 
екі  қой,  үшіншісіне – үш  қой,  осы  ретпен  ең 
соңғы он екінші қазыққа он екі қой байлайды. 
- Ал, балаларым, мына қазықтың бәрі құтты. 
Осында  байланған  қойларды  үшеуің  тең  бөліп 
алыңдар,- дейді ол балаларына. 
- Қазықтардағы  қойлар  саны  бірдей  емес 
қой. Сонда қалай тең бөліп аламыз?- деп қалады 
үлкен ұлы. 

268                                                                         ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №4(134). 2011 
 
-  Әрқайсың  төрт  қазықтағы  қойды  ағытып 
алсаңдар,  еншілерің  тепе-тең  болады,-  дейді 
қария. 
Үш  бала  қазықтарға  қарап,  біраз  ойланып 
қалады.  Ақырында  балалардың  ең  кенжесі  мал-
ды  аралап  келіп,  үшінші,  алтыншы,  жетінші 
және  оныншы  қазықта  байлаулы  тұрған  қой-
ларды  ағытып,  бөлек  айдап  шығады.  Кенже-
тайыма  жиырма  алты  қой  тиді,  енді  сен  екеуің 
еншілеріңді  бөліп алыңдар, - дейді шал өзге екі 
ұлына. 
«Қайсымыз қай-қай қазықтардағы қойларды 
шешіп  алсақ  екен?» - деп  екі  жігіт  ойланып 
қалды. 
Бұл  екеуі  қалған  сегіз  қазықтағы  қойларды 
қалай бөліп алуы мүмкін? 
(«Қырық қазына» кітабынан)    
Сөздік: 
Қазық – кол 
Енші-доля в наследстве 
Құтты-счастливый 
Қой-овца 
Ойлау- думать 
Шал-старец, старик 
Бөлу-делить 
Тең-равный 
Тапсырмалар: 
1-тапсырма. Мәтінді мәнерлеп оқыңыздар. 
2-тапсырма. Сұрақтарға жауап беріңіздер: 
Қарияның неше ұлы болды? 
Қария неше қазық қағады? 
Қарт адам ұлдарына не дейді? 
Кенже ұлы не істейді? 
Кенже ұлына неше қой тиеді? 
Екі ұлы қалған қойларды қалай бөліп алады? 
3-тапсырма.  Мәтінге  жоспар  құрып,  маз-
мұнын айтуға дайындалыңыз. 
4-тапсырма.  Мәтіндегі  етістіктердің  шақта-
рын анықтаңыздар. 
 
 
 
5-тапсырма.  Жақша  ішіндегі  сөздерді  ауда-
рып жазыңыздар. 
Бір  қарияның  ер  жеткен  (три  сына)  бо-
лыпты.  Қартайған  шағында  малын  (детям) 
еншіге бөліп бергісі келген (старик) он екі жерге 
(вбил колья), бірінші қазыққа (одну овцу), екін-
шіге – екі қой, (третий) – үш қой, осы (порядке) 
ең  соңғы  (двенадцатому)  қазыққа  он  екі  қой 
(привязал). 
Сонымен,  мәтiн-адамдар  арасындағы  тiлдiк 
қатынас,  яғни,  адам  ойын  мәтiн  арқылы  жет-
кiзедi,  баяндайды.  Мәтiн-ойлау,  хабарлау,  қа-
былдау,  баяндау  құбылыстарымен  тығыз  бай-
ланысты,  адамдар  арасындағы  тiлдiк  қаты- 
настың  iске  асуына  негiз  болатын  жүйелi  тұл- 
ға [3]. 
Қорыта  айтқанда  «Мәтін – сөйлеу процесі-
нің жеңісі». Ол  тілді  жүйелі қолданудың бары-
сында  ғана пайда болады. ЖОО орыс топтарын-
да  мәтінмен  жұмыс  әдіс  түрлері  көп.  Оқыту-
шының таңдап алған әдістернің оң нәтиже беруі 
осы  әдісті  дұрыс  қодануға  байланысты.  Бұл  тіл 
үйренушілердің ақыл-ойын, сөйлеу дағдыларын, 
шығармашылық  қабілетін  дамытатындай  дәре-
жеде  болуы  керек  әрі  студенттерді  үнемі  із-
деністерге жетелеуі тиіс.  
_______________ 
1.  Аймауытов Ж. Психология. – А. Рауан.1992 
2.  Выготский  Л.С.  Педагогическая  психология.  М.: 
Педагогика, 1991.  
3.  Адамбаева  Ж.  Орыс  мектептерiнде  қазақ  тiлiн 
оқытудың кейбiр мәселелерi. Алматы, 1993. 
4.  Оразбаева  Ф.  Ш.  Тiлдiк  қатынас:  теориясы  және 
әдiстемесi.- Алматы, 2000. 
5.  Оралбаева  Н.,  Жақсылықова  К.  Орыс  тiлiндегi 
мектептерде  қазақ  тiлiн  оқыту  әдiстемесi.  Алматы:  Ана 
тiлi, 1996. 
* * * 
В  данной  статье  рассматриваются  методы  работы  над 
текстом со студентами вузов. Также даются рекомендации 
по правильному использованию упражнений. 
                                                                                                  
 
 
 
Б. А. Қырықбаева 
 
СТУДЕНТТЕРДІҢ СӨЗДІК ҚОРЫН БАЙЫТУДА МӘТІНМЕН  
ЖҰМЫСТЫҢ МАҢЫЗЫ 
 
 
Өзге  ұлт  өкілдеріне  лексиканы  оқыту  бары-
сында ескерілетін мәселелердің бірі – қазақ тілі 
сабағында  оқытылатын  материалдарға  (сөз, 
сөйлем,  мәтін)  қойылатын  талаптарға  назар  ау-
дару қажет. Олар төмендегідей: 
1. Сөздердің актив түрлерінің алынуы; 
       
 
2. Мәтіннің көлемінің шағындығы; 
3.  Жұмыс  түрлері  арасындағы  жүйелілік, 
байланыстылық; 
4. Жұмыстардың қызықты түрленуі.  
Сөз, сөйлемнен басқа мәтін  тілдік тұлға бо-
лып есептеледі. Себебі, адам өз ойын сөйлемдер 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №4(134).2011                                                             
 269
 
 
арқылы  жинақтап,  оларды  мәтіннің  көмегімен 
жеткізеді.  Демек,  адамдар  арасындағы  тілдік 
қатынасты  жүзеге  асыруда  мәтіннің  алатын 
орны аса маңызды. 
ЖОО-да  оқитын  студенттерге  материал-
дарды кейбір оқулықтардан кездестіруге болады 
(Б.Құлмағамбетова,  Ш.Бектұров  және  көптеген 
т.б.).  Көп  жағдайда  оқытушы  сабаққа  қажетті 
мамандық  төңірегіндегі  мәтіндерді  өзі  іздес-
тіріп, таңдап алуына, болмаса ғылыми материал-
дарға  сүйеніп,  өзі  құрастыруына  тура  келеді. 
Материалды  сұрыптағанда  олардың  мазмұны 
студенттердің өміріне жақын, тәрбиелік маңызы 
зор,  күнделікті  өмірінде  пайдалануға  ыңғайлы 
тақырыптарды  қолданған  дұрыс.  Және  көлемі 
шағын, ал мазмұнының күрделі болмағаны жөн. 
Бұл  ретте  С.Әбдіғалиев  былай  дейді: «Мәтін-
дердің  мазмұны  тәрбиелік  тұрғыдан  құнды 
болуға,  оқушыларды  адамгершілік  рухта  тәр-
биелеуге тиіс». [1] 
К.Сариева,  Ф.Оразбаева,  Г.Ауқашева,  Г.Ал-
дамбергенова  қазақ  тілі  оқулығына  кіріспе 
сөзінде: «Лексикалық тақырыптар кәсіптік білім 
алушының  өмірімен  байланысты  танымдық, 
тәрбиелік адамгершілік мазмұнда болу керек»[2] 
Қазақ тілі  сабағында оқытылатын материал-
дарға  қойылатын  талаптардың  ішінде  ұсыныла-
тын  мәтін  көлемінің  шағын  болуын  ескерудің 
мәні  зор.  Мәтіннің  ішіндегі  таныс  емес  сөздер 
2%  аспауы  керек  деген  әдістемеде  ұсынылған 
пікірді  де  назардан  тыс  қалдырмау  қажет.  Егер 
мәтіндегі  сөздердің  басым  көпшілігі  жаңа  сөз-
дер  болса,  оны  тіл  үйренушілер  мүлдем  түсін-
бейді, сол себепті сабаққа деген қызығушылық-
тары төмендеп кетеді.  
Мәтінді  пайдаланып,  сөздік  қоды  байыту 
барысында жұмыс түрлерінің арасындағы жүйе-
лілік  пен  байланыстылықты  ескерудің  маңызы 
зор  екендігін  атап  өту  қажет.  Егер  жүргізілетін 
жұмыс  түрлерінің  арасында  ешбір  байланыс 
болмаса,  меңгертілетін  лексика  жадыда  берік 
сақталмайды,  сондай-ақ  жүйесіз  ақпаратты  да 
есте сақтау қиын екендігі белгілі.  
Мәтінмен  жұмысты  түрлендіру  студенттер-
дің  сабаққа  деген  қызығушылығын  арттырады,  
белсендіреді.  Әсіресе,  қазіргі  уақытта  ақпарат-
тық-коммунмкациялық  технологияларды  пайда-
ланудың  мүмкіндігі  мол.  Бұл  ретте  слайд,  кес-
телер  көмекші  құрал  ғана  емес,  ол  ой  қорыту-
дың амалы, жол сілтеушісі екендігін айту қажет. 
Сонымен  қатар,  сабақта  пәнаралық  байла-
нысты  жүзеге  асыру–лексиканы  оқыту  бары-
сында  аса  бір  маңызды  міндеттің  бірі  болып 
табылады. 
Лексикамен  жұмыс  қазақ  тілін  оқытуда  тіл 
үйренушілердің  сөздік  қорын  байытумен  бірге 
игерілетін тілдің грамматикалық және стилисти-
калық  аспектілерін  меңгеруге  мүмкіндік  береді. 
Қазақ  тілінде  сөздер  мен  сөз  тіркестерінің, 
сөйлемдердің  құралу  ережелері,  тұрақты  және 
еркін  сөз  тіркестерін  қалай  пайдалану  қажет-
тілігінің  барлығын  да  мәтін  төңірегіндегі  жұ-
мыстар  арқылы  көрсетуге  болады.  Осы  орайда 
біз,  практикалық  қазақ  тілі  сабағын  өткізуде  
«Қазақ халқының ұлттық аспаптары» атты сабақ 
жоспарын ұсыдуды жөн көрдік. 
Сабақтың  тақырыбы:  Қазақ  халқының  ұлт-
тық аспаптары. 
Болымсыздық етістік. 
Сабақтың  мақсаты:  а)  білімділік  мақсат: 
өткен тақырыбы бойынша алған білімдерін бай-
қау,  сұрақтарға  жауап  беру,  сөздерді  өзара 
байланыстырып,  ойды  жүйелеп  айту  дағдысын 
қалыптастыру. Ұлттық аспаптар туралы мәлімет 
беріп,  жаңа  сөздерді  меңгерту;  танымдық  қабі-
летін арттыру. 
ә)  дамытушылық  мақсат:  студенттердің 
сөздік  қорын  дамытып,  сөйлеу  мәнерін  жетіл-
діру.  Ойлау  қабілеттерін,  қызығушылықтарын, 
тіл  байлықтарын,  мәнерлеп  оқу  дағдыларын 
жетілдіру. 
б)  тәрбиелік  мақсат:  студенттердің  мемле-
кеттік  тілге  деген  құрметін  арттыру,  Отан  сүй-
гіштікке  баулу.  Ұлт  аспаптары  тарихымен  та-
ныстыру,  ұлттық  музыка  туындыларын  орын-
дату арқылы эстетикалық тәрбие беру.  
Сабақтың  әдісі:  сұрақ-жауап,  сұхбаттасу, 
ауызекі сөйлеу, жазу. 
Пәнаралық байланыс: тарих, музыка. 
Сабақтың  көрнекілігі:  слайд,  ұлттық  аспап-
тар, домбыра. 
Сабақтың барысы: 
І. Ұйымдастыру кезеңі, мұғалімнің сөзі.  
Үй тапсырмасын сұрау.  
1. Музыка сөзінің төркіні қайдан шыққан? 
2. Музыканың өмірдегі рөлі қандай? 
3. Қазақтың  ұлттық  музыкасының  қандай 
жанрлары болған? 
4. Қандай  халық  композиторларын  білесіз-
дер? 
5. Қай композиторлар, әншілер қазақ музыка 
мәдениетінің өсіп дамуына үлес қосқан? 
Мұғалімнің сөзі  
Біз  бүгінгі  сабағымызда  қазақ  халқының 
ұлттық  аспаптарымен,  олардың  тарихымен 
танысып,  мәтінмен  жұмыс  жасаймыз.  Жаңа 
сөздермен танысамыз. Тақырып бойынша жаңа 
лексикамен жұмыс істейміз. Сөзжұмбақ шеше-
міз. 

270                                                                         ҚазҰУ хабаршысы. Филология сериясы, №4(134). 2011 
 
Қазақ  халқы  ұлттық  аспаптарға  бай  халық-
тардың  бірі.  Олармен  күй  тартады,  халық  ән-
дерін айтады.  
Қазақ халқының ұлттық аспаптарына қандай 
аспаптар жатады?  
– Домбыра, қобыз. 
Әрине,  бұлардан  басқа  көптеген  аспаптар 
бар. Олар 
Шертпелі аспаптар: домбыра, шертер, жеті-
ген, адырна. 
Ыспалы аспап: қобыз. 
Үрмелі аспаптар: сыбызғы, сазсырнай, үскі-
рік, тастауық, сырнай, шаңқобыз, керней. 
Соқпалы-сілкімелі  аспаптар:  дабыл,  шың-
дауыл,  дауылпаз,  даңғыра,  асатаяқ,  қоңырау, 
тоқылдақ. 
Енді  біз  кейбір  аспаптардың  тарихымен 
танысамыз. (Студенттерге  алдын-ала  үйге  тап-
сырма  берілген.  Әр  студент  аспаптардың  та-
рихын  қысқаша  айтады. /Слайд  көрсетіледі/ - 
Домбыра,  жетіген,  қобыз,  сазсырнай,  шаңқо-
быз, сыбызғы, асатаяқ)  
ДОМБЫРАМЕН ӘН-КҮЙ ТЫҢДАУ. 
 ТАҚТАМЕН ЖҰМЫС.  
Тақтаға  жаңа  сөздер  жазылады. (Сөздерді 
оқу - жеке-жеке,  хормен  аудару,  дәптерлеріне 
жазғызу)  Жаңа  сөздермен  сөз  тіркестерін,  сөй-
лемдер құрастыру. 
жаңа сөздер 
шертпелі-щелқанье пальцем, игра на домбре 
үрмелі-духовой 
ішекті-струнный 
соқпалы-сілкімелі-ударные инструменты 
бақсы-шаман,  знахарь  (лечащий  болезни 
«игнанием злых духов») 
сүйемелдейді-аккомпанировать на музыкаль-
ном инструменте 
мәңгілік өмірді –вечная жизнь 
ысылдау-шипение 
терме- музыкально-поэтический жанр народ-
ного творчества 
 
МӘТІНМЕН ЖҰМЫС  
Қазақ  халқы  ұлттық  аспаптарға  бай  халық-
тардың бірі. Ұлттық аспаптарда күй, термелерді 
орындайды,  халық  әндерін  айтады.  Оларды 
орындайтын  адамдарды  күйші,  термеші  деп 
атайды.  Ұлттық  аспаптарда  жырлайтын  әуен-
дерде  халықтың  өмірі,  табиғат,  махаббат,  ба-
тырлар ерлігі көрініс алады. 
Домбыра-екі  ішекті,  шертпелі  аспап.  Бұл - 
көне аспаптың бірі. Онымен күй тартады, халық 
әндерін сүйемелдейді.  
Қобыз-киелі  аспап.  Ертеде  осы  аспапта  бақ-
сылар  ғана  ойнаған.  Қобызды  жасаған-Қорқыт 
ата. Ол мәңгілік өмірді іздеп, оны өз күйлерінен 
тапқан. 
 Жетіген-  қазақ  халқының  ерте  заманнан 
келе  жатқан  жеті  ішекті  шертпелі  музыка  ас-
пабы.  Үні  өте  нәзік.  Бұл  аспапты  бір  қарияның 
жеті  баласынан  айырылған  қайғысынан  туған 
дейді.  
Ұлттық аспаптар халықтың мұрасы. 
Мәтін бойынша тапсырмалар: 
1. Оқу, аудару. 
2. Мәтін бойынша сұрақтар құрастыру. 
3. Мәтіндегі  етістіктерден  болымсыз  етістік 
жасау. 
(Болымсыз етістік қандай жұрнақтар арқылы 
жасалатынын сұрау.) 
сүйемелдейді- сүйемелдемейді,  
орындайды-орындамайды, 
атайды-атамайды,  
алады-алмайды,  
тартады-тартпайды,  
ойнаған-ойнамаған, 
тапқан-таппаған,  
жасайды-жасамайды 
Интервью (Сұхбат) алу. 
1. Ұлттық аспаптар туралы Болат Сарыбаев-
тан сұхбат алыңыз. 
2. Р.Рымбаевадан аспаптар туралы сұхбат алы-
ңыз. 
3.  С.Аманжолов  атындағы  ШҚМУ-дың  ор-
кестр жетекшісінен сұхбат алыңыз. 
Бекіту. 
СӨЗЖҰМБАҚ ШЕШУ. 
СӨЗЖҰМБАҚ 
1. Дина Нұрпеисованың ұстазы кім? 
2. Мал терісінен жасалған аспап?  
3. Құстың атына ұқсайтын аспап? 
4. Жеті ішікті шертпелі аспап. 
5. Домбырада  ойнайтын  адамды  қалай  айта-
мыз? 
6. Қорқыт атаның аспабы. 
7. Шертпелі аспап. 
8. Жамбылдың ұстазы кім? 
9. Соқпалы – сілкімелі аспап. 
10.  Қазақ халқының жаңа жыл айының атауы. 
11.  Домбыра, қобыз, жетіген бұл не?.            
 
 
Ұ 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Л 
 
 
 
 
 
Т 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Т 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Ы 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
Қ 
 
 
 
 
А  
 
 
 
 
 
 

Вестник КазНУ. Серия филологическая, №4(134).2011                                                            
  271
 
 
 
С 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
 
П 
 
 
 
 
А 
 
 
 
 
 
 
П 
 
 
 
Би «Қара жорға»  
(Мына  биді  қандай  ұлттық  аспаптар  сүйе-
мелдейді?) 
Бағалау. 
Үй тапсырмасы.  
 Мәтінді баяндап беру. (Қ.Мырзалиев «Дом-
быра» өлеңін жаттау- 4 шумақ). 
 
 
 
1.  С.Әбдіғалиев  Неміс  тілі.  Оқу  құралы. - Алматы, 
1996. - 34 б. 
2.  К.Сариева,  Ф.Оразбаева,  Г.Ауқашева,  Г.Алдамбер-
генова «Қазақ тілі» оқулығына. - Алматы: Рауан, 2011, -86 б. 
3.  Ақбаева  Қ.  Оқу  орыс  тілінде  жүретін  мектептерде 
қазақ  тілін  оқытудың  кейбір  мәселелері. - Алматы:  Рауан, 
1997 
4.   Оразбаева Ф.Ш., Сағидолда Г., Қасым Б., Қобыла-
нова А., Есенова Қ.,  Исабекова Ұ., Қасабек Қ., Балтабаева 
Ж., Мұхамади Қ., Рахметова Р., Көпбаева Ж. Қазіргі қазақ 
тілі. Оқу құралы. -Алматы. Ptins, 2005 ж.  
* * * 
В  данной  статье  рассматриваются  вопросы  работы  с 
текстом. В конце статьи приведен план урока, где показана 
работа  с текстом. 
 
 
 
 
К. Е. Молдабаева 

жүктеу/скачать 5,1 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: