Kazakh national pedagogical university after Abai хабаршы вестник bulletin «Тарих және саяси-әлеуметтік ғ ылымдар»

ВЕСТНИК КазНПУ имени Абая, серия «Исторические и социально-политические науки», №3(58), 2018 г. 

374 

Қай  заманда  болсын,  кез  келген  ұлттың  көркем  әдебиеті  эстетикалық  таным-талғамды,  тарихи  ой-

сананы қалыптастыру, жетілдіру, түрлі мәдениеттерді бір-бірімен өзара байланыстыру сияқты құдіретті 

қызмет атқарып келеді. Үлкен-кіші екеніне қарамастан, әрбір ұлттың әлемдік өркениеттің қазынасына өз 

үлесін  қосатыны  бүгінгі  күнде  нақтыланды.  Ұлттар  әдебиетінің  арналы  өзендер  сияқты  көркем 

туындылары әлемдік әдебиеттің көкжиегін кеңейтіп, оның көркем-эстетикалық қуатын өзінің құнды да 

құнарлы жауһарларымен байыта түсуде. 

«Әрбір  ұлттық  әдебиеттің  тарихы  –  халықтың  ділдік  қасиетінен,  дүниені  қабылдауынан, 

дүниетанымынан  көрініс  беретін  өзіндік  арнайы  ерекшеліктерге  ие  үдеріс.  Әр  халықтың  өзінің  ұлттық 

мәдениеті,  өз  музыкасы,  өз  поэзиясы,  өз  таным-түсінігі,  өз  ана  тілінің  ерекше  әуезі  жайында  өзіндік 

пайымы болады» [1]. Осылар жинақтала келе, ұлттық мәдениетті, оның ішінде ұлттық әдебиетті құрайды.  

Ұлттар  әдебиетінен  әлемдік  әдебиеттің,  яғни  бүкіл  адамзаттың  ортақ  құдылығына  айналған  көркем 

шығармалар аса мол. Ондай көркем әдебиеттік туындылар әуел баста белгілі бір ұлтқа тиесілі болғанына 

қарамастан,  күллі  адамзат  баласының  көркем  ой  жүйесінің  қалыптасып-дамуына  ықпал  етіп,  әлемдік 

ортақ  қазынаға  айналды.  Бұл  –  көркем  әдебиеттің  көркем-эстетикалық  тәрбие  құралы  болуымен  қатар 

адамзатты адамгершілік пен парасаттылыққа, имандылық пен ізгілікке тәрбиелейтін гуманистік қасиетіне 

де байланысты болса керек. Осы орайда америкалық жазушы Теодор Драйзердің:  «Барлық пәндер мен 

білімдер  неше  түрлі  мамандық  иелерін  тәрбиелейді,  тек  көркем  әдебиет  қана  қоғам  мен  халық 

қайраткерлерін тәрбиелейді» деген қанатты сөзі талайларға ой салатыны анық [2]. 

Әлемдік өркениетінің қалыптасып дамуында орасан зор рөл атқарған көркем әдебиеттің және оның үш 

тегінің  (поэзия,  проза,  драм)  түрлі  жанрларыларында  көрініс  беретін  адамзаттық  құндылықтардың 

бабадан  балаға  мұра  болып  сақталып  жетуіне  және  олардың  мәңгілік  құндылық  ретінде  қорғалуына 

адамзат  көне  дәуірден  бері  алаңдап  келеді.  Қорғап,  сақтап  қалуға  аса  мән  берілмегендіктен,  талай 

дүниелер жоғалып, тіпті жойылып та кетті.  

Мәдени-әдеби  құбылыс  (феномен)  болып  саналатын  көркем  әдебиеттік  кейбір  шығармалар  саяси-

идеологиялық  ұстанымның  құрбанына  да  айналды.  Оған  көп  мысал  келтірмей-ақ,  қазақ  халқының 

кеңестік-социалистік  кезеңде  оның  саяси-идеологиялық  ұстанымына,  яғни  әдебиеттің  партиялығы  мен 

халықтығына  үйлеспейді  немесе  сәйкес  келмейді,  буржуазиялық  мәдениетті  мақтап-мадақтайды  деген 

солақай  қорытынды-тұжырымдаманың  кесерінен  бірқатар  ауыз  әдебиеті  (фольклор)  туындыларының 

халықтық  қолданыстан  ығыстырылғанын,  ұзақ  уақыт  бойы  әдеби  үдерістен  тысқары  қалғанын  айтуға 

болады.  ХХ  ғасырдың  алғашқы  ширегінде  Кеңес  үкіметі  құрылып,  билік  жүргізген  кезеңнің  40-

жылдарына  дейін  қазақ  фольклорының  асыл  туындыларының  қатарына  жататын  «Алпамыс  батыр», 

«Қобыланды  батыр»,  «Қозы-Көрпеш  –  Баян  сұлу»,  «Қыз  Жібек»  сияқты  т.б.  эпостары  мен  лиро-

эпостарын,  қисса-жырларын,  ертегі-аңыздарын,  мифтік,  діни  таным-түсініктері  суреттелетін  (Қожа-

Ахмет  Иасауи,  Сүлеймен  Бақырғани  сияқты  т.б.  ғұламалардың  шығармалары)  туындыларын  оқуға, 

зерттеп-зерделеуге тиым салынды. Кеңестік заманда ұлттық тіл мен әдебиет, ұлттық тарих пен тағылым, 

ұлттық  өнер  мен  мәдениет,  ұлттық  таным-түсінік  пен  ой-сана  деген  сияқты  категориялар  шет-қақпай 

көріп,  онша  еленбеді.  Осындай  саяси-идеологиялық  қыспақ  талай  әдеби  шығармалардың  дер  кезінде 

әдеби  айналысқа  түсуіне  және  халықтың  жаппай  тұтынып-пайдалануына  кедергі  жасады,  тіпті  кейбір 

көркем  шығармалардың  назардан  мүлдем  тыс  қалып,  ұмытылуына  әкеп  соқтырды.  Бұның  ұлттық 

мәдениет тұрмақ, адамзат мәдениетіне әкелетін үлкен кесапатын, қауіп-катерін сезінген, терең түйсінген 

адамдар  болды.  Сол  себептен  бүкіл  әлемдегі  адамзат  баласының  баға  жетпес  үлкен  жетістігі  болып 

саналатын  құндылықтарды,  әрбір  ұлт  өзбетімен  жеке-жеке  қорғап  қалуға  тырыспай,  олар  материалдық 

құндылық  болсын,  материалдық  емес  (рухани)  құндылық  болсын,  құжаттық  құндылық  болсын  бірлесе 

отырып сақтап-қорғап қалуға деген ортақ құлшыныс пайда болып, дүниежүзілік түрлі ұйымдар құрыла 

бастады. Сол ұйымдардың бірі әрі бірегейі – ЮНЕСКО болды. Осы орайда ЮНЕСКО ұйымы аталғанда 

оымен  етене  қолданылатын  «синергия»  деген  қоғамдық-саяси  терминнің  мән-мағынасына  тоқтала 

кеткеніміз  жөн  болар.  Википеди  энциклопедиясының  түсініктемесі  бойынша,  «синергия»  дегеніміз  екі 

немесе одан да көп екі нәрсенің әрқайсысының жекелеген әсерінен гөрі олардың өзара біріккендегі әсері 

әлдеқайда күшті болып саналады екен [3]. 

Өткен  ғасырдың  60-жылдары  ЮНЕСКО  Асуан  суқоймасының  салыну  жоспарына  байланысты 

Мысырдағы  (Египет)  атақты  тарихи  ескерткіштердің  су  астында  қалып  қою  қаупін  болдырмау 

мақсатында  үлкен  іс-шара  өткізді.  Осы  іс-шара  мәдени  мұраларды  қорғау  жөніндегі  жанашырлық  пен 

қамқорлыққа  үлкен  өзгеріс  әкелді  және  Әлемдік  мұра  Бағдарламасының  жасалуына  түрткі  болды.  Бұл 

Бағдарламаның басты міндеті – бүкіл адамзатқа ортақ болып саналатын аса танымал құнды дүниелерді 

сақтап  қалу  болды.  Бұның  барлығы  ЮНЕСКО-ның  адамзаттық  мәдени  құндылықтардың  үш  түрі  – 

жүктеу/скачать 9,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: