Күдеринова Құралай Бимолдақызы Қазақ жазуының тарихы мен теориясы
ө дыбысы үшінші бітеу буында сирек айтылады да
жүктеу/скачать 1,76 Mb. Pdf көрінісі
|
| ө дыбысы үшінші бітеу буында сирек айтылады да, ашық буын-ды
жоғарыдағы түбір сөздерден басқа жағдайда, мысалы, түбір мен жалғау жағдайында үшінші буын е болып дыбыстала-ды. Болмаса өзінен еріндігі әлсіз ү болып айтылады. Мысалы: көркемдік – көркөмдүк, өзенге – өзөңге, көркемдеу – көркөмдеу. Тіліміздегі ерін үндестігінің жаппай қамтитын құбылыс емес екенін жалғаулар арқылы білуге болады. Жалғаулар қатарында ө- мен келетін еріндік варианттар жоқтың қасы. Сондықтан сөз ашық буынды болса да, үшінші буындағы жалғау езулікпен ай- тылады. Мысалы: төбеле – төбөле, төпеле – төпөле. Мына сөздерді айтылу нормасына сай жаттығып көріңіздер: төбеден – төбөден төбелес – төбөлес төлдеме – төлдөме төменде – төмөнде төпелеу – төпөлеу төредей – төрөдей Жалпы, ұ, ү ерін дауыстылары алғашқы үш буында естіліп, айтылады да, ары қарай солғындайды. Мысалы: сүйініш – сүй ү нүш, сүйінішсіз – сүй ү нүшшіз, түскіліктің – түскүлүктің, тұзды – тұздұ, тұщылық – тұшшұлұқ, борышсыз – борұшшұз, құйыну – құй ұ нұу, құйыршық – құйұршұқ, құйрықты – құйрұқтұ, құзғындық – құзғұндұқ, құбылу – құб ұ лұу, құбыжық – құб ұ жұқ, құбылыс – құб ұ лұс. Ал ө дыбысымен айтылған екінші буыннан кейінгі і әрпі ү дыбысына ұқсап, айтылып барып, ерін үндестігі солғындайды. Мысалы: төбесінің – төбөсүнің, көгершін – көгөршүн. Сондай-ақ көбөлөк, дөңгөлөк сияқты үш буынға дейін ө-мен айтылатын сөздерде ерін үндестігі төрт буынға да бара- ды: көбелектің – көбөлөктүң, дөңгелекті – дөңгөлөктү, бірақ көбелекке – көбөлекке, дөңгелекке – дөңгөлөкке. Бұл құбылысқа байланысты мына бір ерекшелікті көрсете кетуге болады. әліпбидегі у таңбасы ұу және үу дыбыс тіркес- терін, не үнді дауыссыз дыбысын беретіні белгілі. Мысалы: су – сұу, суық – сұуұқ, бу – бұу, сурет – сүурөт, тулақ – тұулақ, қуаныш – құуаныш, қуат – құуат. Бірінші буындағы ұ, ү дауыстыларының әсерінен екінші-үшінші буында жазылатын езулік дыбыстар еріндікке айналады. Мысалы: қуғын – құуғұн, қуқыл – құуқұл, құжыңдау – құужұңдау, қулық – құулұқ, шулы – шұулұ, тумыс – тұумұс, туылу – тұуұлұу, туырлық – тұуұрлұқ, туыс – тұуұс, тумыш – тұумұш. Сондай-ақ у дауыссыз дыбысынан басталған буын құрамындағы езуліктер де еріндік болып айтылады. Мысалы: тауық – тауұқ, сауық – сауұқ, бауыр – бауұр, сауыр – сауұр, туыс – тұуұс, туылу – тұуұлұу, сауу – сауұу, сауылу – сауұлұу, туу – тұуұу, суу – сұуұу, серуен – сер ү уөн, серуендеу – сер ү уөндеу, керуен – кер ү уөн, керуенбасы – кер ү уөмбасы. Соңғы мысалдардағы буын санын ықшамдау үшін және ашық буыннан қашу мақсатында екі бітеу буын аралығындағы ү, ұ 148 149 дыбыстары жартылай немесе толық түсіріліп (редукцияланып) айтылады. Осы қатарға шаруа – шар ү уа, меруерт – мер ү уерт сөздері де жатады. Мына сөздердің айтылу сазын сақтап жаттығыңыздар: рәсуа – рәс ү уә қонағуар – қонағ ұ уар керуен – кер ү уөн серуен – сер ү уөн сәруар – сәр ұ уәр меруерт – мер ү уөрт пәруана – пәр ү уәна пәтуа – пәт ү уа шаруа – шар ұ уа қалуа – қал ұ уа белуар – бел ұ уар сөзуар – сөз ұ уар Ал екі бітеу буындағы еріндіктердің көрші буынға әсері алдыңғыларға қарағанда әлсіздеу болатынын білген жөн. Оның үстіне, екінші буындағы ы, і дыбыстарына қарағанда, е езулігін өзгерту тіпті қиын. Сондықтан мұндайда екінші буындағы ды- быс таза е де, таза ө де емес болып айтылады. Қараңыз: құрмет – құрмөт , құрметте – құрмөтте, сүрме – сүрмө, сүрмелеу – сүрмөлеу, сурет – сүурөт. Е мен ө-нің арасындағы аралық реңкті жүктеу/скачать 1,76 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|