Кэкен Аханов грамматика теориясының негіздері ж о га р ы оку оры ндары ны ц филология ф акульт ет т еріне арналган оқу цүралы

жүктеу/скачать 5,78 Mb.

Pdf көрінісі

бет	28/174
Дата	18.10.2023
өлшемі	5,78 Mb.
	#118714

1 ... 24 25 26 27 28 29 30 31 ... 174

Байланысты:
file-4107 3

-с (-ыс, -іс) жұрнағы мен етістіктің ортак етіс түрінің -с (-ыс, -іс)
«Айтысты, женді» дейтін сөз емес (М. Әуезов). Қатынас I (зат есім). Біреуге-біреудіц қатынас

жаңғырық
(Абай).
Жаңгырьщ II. Тау
жаңғырып, эн цосып Үрген ит пен айтаща,
Келмеп пе едің жол тосып Жолыгуга аулаққа
(Абай).
Мысалға келтірілген омонимдердің
(қызыц
1 -
ңызық
II,
жаңгыръщ
I -
ж аңгырыц
II) алдыңғы сыңарлары - есім сөздер
де, соңғы сыңарлары - етістік сөздер. Бұл омонимдер
қыз
жэне
жаңгыр
деген етістіктерге есім сөз бен етістік сөз тудыратын
омонимдес аффикстер
(-ық
I - есім жүрнағы,
-ық
II - етістік
жұрнағы) жалғану арқылы жасалган.
Қазақ тілінде жэне басқа түркі тілдерінде осындай омонимдес
аффикстердің қатарына зат есімнің
-с (-ыс, -іс)
жұрнағы мен
етістіктің ортак етіс түрінің
-с (-ыс, -іс)
ж.ұрнағы жатады. Бұлар
да жалғанған сөзінен омонимдес сөздер тудырады. Омонимдес
жүрнактардың жалғануы арқылы жасалған туынды омонимдердің
түбірі көбінесе етістіктер болып келеді. Мысалы:
А й т ы с
I
(зат есім).
«Садақ пен баланыц
айтысыл> деіітін
Арцага мәлім
айтыс. Сондагы бала осы Қадырбай болатынын
Абай жацсы білуші еді
(М. Әуезов).
А ііт ы с
II
(етістік).
Біздің Садекецмен
айтысар шамамыз цане?
Эншейін бір жалгыз ауыз сөздің түсында болымсыз тосқауыл
айтцаным гой.
«Айтысты,
женді» дейтін сөз емес (М. Әуезов).
Қатынас I
(зат есім).
Біреуге-біреудіц
қатынас,
хабары да
азайды (М. Әуезов). Әр бөлменің ұзынын, көлденеңін, ішкі қаты-
нас есіктерін - бэрін де Абай өзі кағазға сызып, Әйгерімнің қолы-
на табыс еткен (М. Әуезов).
Қат ы пас
II (етістік). Әр үй өз басымен өзі элек, біреуге біреу
катынаса алмай қалды (Ғ. Мүсірепов).
Бұл омонимдердің (
айтыс
I -
айтыс
II,
цатынас
I -
цатынас
II) алдыңғы сыңарлары -
аіігп, цатына
етістіктеріне зат есімнің
-с (-ыс, -іс)
жүрнағы жалғану арқылы жасалса, соңғы сыңарлары
аталған етістіктерге ортақ етістің
-с (-ыс, -іс)
жүрнағы жалғану
арқылы жасалған. Түркологиялық кейбір әдебиеттерде бұл
38

жұрнақтар әрі зат есім, эрі етістіктің ортак етіс түрін тудыратын
бір жұрнак ретінде қаралған. Ш ындығына келгенде, бұлар -
дыбысталуы бірдей болганмен, шығу тегі жағынан да, мағынасы
мен кызметі жағынан да эр басқа жұрнақтар.
Осындай омонимдес аффикстердің қатарына етістіктің
т
(-ыт, -іт)
жұрнағы мен зат есімнің
-т (-ыт, -іт)
жұрнағы да
енеді. Мысалы,
цүмарт, сейілт, шырамыт, царауыт, цырауыт
,
мүиарт, кеңіт
деген сөздердің құрамындағы
-т (-ыт, -іт )
аф
фикс! - етістіктің жүрнағы болса (бұл жұрнак есімдерден етіс-
тіктер тудырып тұр),
бөгет, іиабыт, іркіт, сырцат
тәрізді сөз-
дердің кұрамындағы

жүктеу/скачать 5,78 Mb.

Достарыңызбен бөлісу:

1 ... 24 25 26 27 28 29 30 31 ... 174