Дисарт (ашуланбаған күйі)

нравится  больше, чем две предыду­
щие.  Могу я еще  раз ее услышать? 
(Алан от ходит  от него,  и садит ся 
на скамейку,  кот орая находит ся  в 
глубине сцены.)
Алдыңғы екі әнге қарағанда маған 
унайды.  Мен оны тағы бір рет ести 
аламын ба?
(Алан оның қасынан кетіп,  сахна 
т үкпіріндегі орындыққа барып
DYSART  (appreciatively).  Now 
that's a good song.  I like  it better 
than  the  other  two.  Can  I  hear 
that one again?
отырады).
(Alan  starts  away from  him,  and 
sits on  the upstage bench.)
Алан 
(напевая): 
Двойная  радость, 
Двойной балдеж,
Алан 
(әндетіп): 
«Дабламит» сағызын 
Аузыңа салғанда  -  
Қуанышың да,
Рақатың да екі еселенеді.
ALAN  (singing).  Double  your 
pleasure
Когда жвачку «Дабламит» 
В рот возьмешь.
Double your fun
With Doublemint,  Doublemint
Doublemint gum.
Орыс  санасының  клишеленуі  туралы  мәселені  жоғарыда  кел- 
тірілген үзінді  негізінде  қорытындыласақ:
1.  клишеленген тілдік бірліктер мемлекеттің тілдік жүйесіне тән 
ерекшелік;
2.  Кеңес  одағы  тұсындағы  ұрандар  коммерциялық жарнамалар- 
ға  қарағанда  өзіндік  моральдық  цұндылыцтарымен  ерекшеленіп, 
сана  мен  тәрбиенің  қалыптасуында  өзіндік  ықпалы  болды.  Мұны 
аңғарған  америкалықтар  мен  ағылшындар  кеңестік дәстүрді  жалға- 
стырғысы  келіп, өз азаматтарын отансүйгіштікке, ел муратын  құрмет- 
теуге,  елінің  жетістіктерімен  мақтана  отырып  (security  is  everybody's 
business [удайы сақ болуға  шақырды]).
3.  Жоғарыда  айтылған  дамыған  мемлекеттердің тілдері  сияқты 
кеңес тұсындағы  орыс тілі  де  клишелік  сипат  алғанымен,  коммер- 
циялық  жарнаманың  ықпалы  жоғары  болды.  Өйткені  коммерция- 
льщ жарнамасыз  нарықтық экономиканың дамуы  мүмкін  емес еді.
Кеңестік  кезендегі  орыс  тілінің  әлеуметтік  лексикасы  (ацпарат- 
тық-реттеуші  лексика)  авторитарлық  мемлекеттің  әміршілдік-әкім-
шілдік  идеологиясына  сәйкес  қалыптасты. 
Оған  тұйық етістіктің буйрық райдағы  фор- 
масы  дәлел  болады:  не  курить;  не  сорить; 
по  газонам  не  ходить;  (темекі  тартпа;  лас- 
тама;  көгалмен  журме).
Австриялық  әріптесім  НАТО-ның  Югос- 
лавияны  бомбылауына  қатысты  өз  пікірін 
білдірген еді: «The Yugoslav business is a great 
worry.  In  spite  of any  excesses  of the  Serbs,  it 
is  typical  of  the  Americans  to  think  they  can 
bomb  then  into  having  a  nice  day.  The  poor 
young  men  and  women»  [События  в  Югосла­
вии  очень тревожные.  Несмотря  на  все  экс­
цессы  поведения  сербов,  для  американцев
2 5 0

вполне  типично  думать,  что  благодаря  их  бомбардировке  и  у  мест­
ного  населения  будет «приятный день»]. Аудармасы:  Югославиядағы 
жағдай  үрейлі.  Сербтердің  ұстамсыздығы  мен  бүзақы  қылықтарына 
қарамастан,  америкалықтар  жергілікті  тұрғындарды  бомбалау  арқы- 
лы оларды алда «жақсы күн күтіп тұр» деп ойлайды. Ұлыбританиялық 
әріптесім америкалықтар туралы былай дейді: «To sit still for Americans 
impossible, they are busy having a  nice day»  [Американцы  не могут спо­
койно  сидеть,  они  постоянно  заняты  тем,  чтобы  их  день  был  прият­
ным].  Аудармасы:  Америкалықтар  тыныш  отыра  алмайды,  өздерінің 
күнін жақсы өткізу үшін үнемі қолы бір босамай ойланып жүреді.
Берілген  мысалдардың  барлығы  бұйрык,  формасында  жақсы 
мазмұн  иеленсе  де  адамдардың  наразылығын  тудырады.  Мәселен, 
о  баста  америкалык,  сатушылар  сатып  алушыларының дүкеннен  кет- 
кенін қалайтынын жеткізу үшін сыпайы әрі жақсы мәнге ие «күніңсәтті 
өтсін!» (have a nice day) деген бүйрык, райындағы тіркесті қолданған.7
Америкалық  мейрамханада  даяшылар  үстелге  тамақты  қоя  са- 
лып,  сыпайы  және  игі тілекпен  өз тапсырыс  берушілеріне:  «Enjoy!» 
[Наслаждайтесь!]  деп  бұйрык,  береді.  Өзімізге  жақсы  таныс:  «Сто­
ять!»,  «Лежать!»,  «По  газонам  не  ходить!»  («Тур!»,  «Жат!»,  «Көгал- 
мен жүрме!»). Әсіресе идеология мен менталитеттің ерекшелігі мен 
қақтығысы жарнаманы, урандарды, үндеулерді өзге тілдерге аудару- 
да айқын байқалады. Мысалы, Америкада биліктіңтегеурініне және 
кулак, тұндырар  насихаттарына  қарсы тұрарлыңтай  жаңашыл  көзқа- 
растағы  америкалык,  қоғамның  менталитетін  танытатын  «guestion 
authority» деген үндеу кеңінен таралған. Бұл үндеу негізінде жоғары 
басшылыққа, беделді, атақты тұлғаларға  күдікпен  қарап жатыр. Осы 
үндеуді  Бейжіңдегі  шетелдік  туристерге  арналған  қонақүйдің  ал- 
дынан  көрген  болатынмын.  1997  жылы  Қытай  еліндегі  бул  идеоло- 
гиялык, батылдык, мені таң қалдырды.  Бұл  мысал  еліміздің басынан 
өткен  кеңестік жүйені еске түсірді. Маған администратор (әкімшілік) 
«guestion authority» дегеннің не мағына  беретінін түсіндірді.
Бул  сурақтың  жауабы  барлығын  өз  орнына  қойды.  «It  means  if 
you  have  questions,  ask  the  authorities  of the  hotel»  [Бұл  дегеніңіз -  
егер  Сізде  қандай  бір  мәселе туындаса,  онда  қонақүй  администра- 
торынан  сүраңыз]. Демек,  идеология тілді  жеңіп  шықты, осылайша 
мен тынышталдым.
Менталитет  қақтығысы  шет  тіліне  аударма  жасағанда  айқын 
көзге түседі. Бұл түсінікті жайт. Өйткені әрбір тілдің түп  негізінде сол 
халықтың мәдениеті мен менталитеті жатыр. Ана тілінде астарында 
мәдени  ақпараты  бар  ұғымдарды  шет тілдеріне  аударғанда  мүлде 
басқа  реңктерді  иеленеді.
Кеңестік жүйе незінде жазылған көп кітаптарымыз біз үшін бейта- 
рап болғанымен, ағылшын тіліне аударылғанда орыстар мен америка-
7«Have a nice day! -  typical 
American  English greeting 
often seemingly used to 
encourage customers to 
return to an outlet [«Жақ- 
сы кундертілеймін!» 
(сөзбе-сөз, сенің күндерің 
жайлы болсы н!)- нағыз 
америкалық-ағылшынша 
амандасу,  келушілер бул 
жерге тағы келуі үшін 
қолданылатын сияңты 
көрінеді]» (А.М.Russell. 
Handouts of the lecture: 
Recent American Borrowings 
from American  English  in 
British English.  5  May 1993, 
Faculty of Foreign Languages, 
Moscow State  University).
251

лықтарға қарағанда өз ой-пікірін жасырын ұстайтын  [understatement], 
британдык, менталитетке оғаш  көрінеді.
Атақты  аудармашы  және  бірнеше  сөздіктің  авторы,  Кеңес  ода- 
ғында  ұзак, жылдар  еңбек еткен  Роберт Даглиштің  пікірі  бойынша, 
«нерушимое  единство»  клишесі  ағылшын  тіліне  аударылғанда  an 
unbreakable  and  inderstructible  unity  ұғымында,  яғни  ағылшындар 
үшін даңғойлық белгісіндей  көрінеді. Даглиштің образды түрде  ай- 
туына  қарағанда, ағылшын тілі  қараңғы  жерде жай  ғана  ысқырған- 
ды, ал  орыс тілі жарық жерде қатты айқайлағанды жөн  көреді.
Р.Даглиштің орыс тілінен  ағылшын  тіліне  аударудың  күрделілігі 
туралы  айтқан ауызша  баяндамасынан үзінді  келтірейік:
Бейжің  әуежайындағы  жук  беру  бөлімінде  ағылшын  тілінде 
жазылған  хабарландыруға  назар  аударайык,:  «We  are  proud  and 
delighted to  be of any service to you»  [Мы  гордимся  и  наслаждаемся 
возможностью  служить  воле!  (Біз  еркіндікке  қызмет ету  мүмкінді- 
гіміздің  бары  үшін  мақтанамыз  әрі  рақаттанамыз)].  Осы  хабарлан- 
дыруда  айтылған  мәліметтер  «менталитет қақтығысын» тудырады. 
ІІІынайы  қызмет  корсету  (жук  беру)  мен  стилистикалық  көтеріңкі 
тілдік  қолданыс  (proud  and  delighted)  арасындағы  қарама-қай- 
шылық,  өз  сезімін  білдірудегі  шығыстык,  қызуқандылық  батыстык, 
менталитет тарапынан  алғанда түсінікті  болады.
Бұл  мәселе,  әсіресе  Ресейдегі  жарнама  бизнесі  үшін  өзекті. 
Ағылшын  тіліне  аударылған  көптеген  орыс  жарнамаларын  ағыл- 
шындар  өте  асыра  айтылған дүние  ретінде  қабылдайды  және  мұн- 
дай жарнамаларға онша сене бермейді.  Мәскеуге туристерді шақы- 
рып,  орыстың  қонақжайлылығын  көрсетуге  арналған  жарнаманың 
соңы  былай  аяқталды:  «Every  one  who  visited  Moscow  at  least  once 
would  subscribe  to  these  words».  Бұл  жарнаманың  айтылуының  өзі 
батыстык, клиент үшін тура, ашық және үзілді-кесілді  шешім  секілді. 
At  last once  [кемінде бір  рет]  сөз тіркесі  күдік тудырады және турис- 
тердің Мәскеуге екінші рет келуі олардың пікірін өзгертуі мүмкін де­
ген ойға тірейді.
Керісінше,  орыс тіліне  аударылған  шетел  жарнамаларының мен- 
талитеттің  ерекшелігіне  байланысты  соншалықты  тиімді  нәтижесі 
болмайды.  Қазіргі  Ресейдің  ұстанып  отырған  идеологиясы  Батыс 
идеологиясына біршама жақындап  келеді.  Өйткені  Ресей  қоғамы  ба- 
тыстық үлгі бойынша дамуда. Менталитет идеологиядан гөрі өте баяу 
өзгеріске  түсетіндіктен,  Батыс  елдерінде  әбден  сыннан  өткен  ком- 
мерциялык, жарнама  әдістерінің өзі тыңдаушыға  өз деңгейінде  эсер 
етпей  жатады.  Оның үстіне,  батыстык, жарнаманың орыс тіліндегі  ау- 
дармасының өзі оның ойдағыдай қабылдануын  циындата түседі.
Кейде  күлкілі  жағдайлар  да  ұшырасып  қалады.  Мәселен,  ММУ 
мекемесі  жанындағы  дукендердің  бірінде  италиялық  аяқ  киімді
252

жарнамалау  үшін  еуропалық үлгідегі  қонак,  бөлмеде тақтай  төсек- 
тің  үстінде  аяғында  қыстык,  етігі  бар,  денесі  жартылай  жалаңаш- 
танған  әйелдің  картинасы  ілінген  болатын.  Ал  жазбалар  екі  тілде 
берілген:  «Italians  do  It  better»  және  «Италянцы  делают  их  лучше» 
(Италиялыңтар мұндайды жақсы жасайды). Жыныстық қатынас мә- 
селесінде  орыс аудармашысы  өз  менталитетіне  сәйкес тазалығын, 
айыпсыздығын  сақтап  қалған. Дегенмен  соңғы  жылдары  батыстык, 
үлгідегі  жыныстық  қатынас  мәселесінің  еркін  түрде  жиі  көрсетілуі 
екітілді аудармаларда  күлкілі және әсерлі  көрінеді.
Сөйлеу процесі кезіндегі тонның өзі қоғамдык, өмірдің барлық са- 
лаларында үлкен рөл атқарады. Ресей мен Батыс елдерінің идеология- 
сы  мен  менталитетін  салыстыра  отырып,  Ресеймен  «бас  қарсыласы» 
Америка  Құрама  Штаттары  арасында  оның кейбір  ортак, тустары  бар 
екенін  айтуға  болады.  Екеуі  де  айдың-күннің  аманында  жар  салып 
жүреді. Осы ұқсастығын тілдегі  нұсқалар арқылы дәйектеуге болады.

жүктеу/скачать 11,31 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: