Концепт – когнитивтік лингвистиканың негізгі категориясы
жүктеу/скачать 74,12 Kb.
|
Концепт – когнитивтік лингвистиканы негізгі категориясы
| Қайратым құрыш болды нан
Мұз жүрегім май сықылды, Еріп, от боп күйді жан, - бұл өлең жолдарынан Абайдың көңіл-күйін, жан концептісіне үлкен мән-мағына берген. Жүрек - ішкі дүниенің күші. Рас, жүрек күші арқылы өмірдін барлық сәттері мен барлық амал-әрекеттерін құрастыратын қару іспеттес. «Жүрек - қаза көрген жүрек» аспектісінде: Біреудің кісі өлсе, қара ол, Қаза көрген жүрегі жаралы - ол. Көзінің жасын тыймай жүріп Зарланып неге ән салады ол! - деген өлең жолдарында қапаланып, Абай қайғы жұтқан адамның зарланып, мұңданған күйі танылады. Сол сәттегі адам баласының бүкіл жай-күйі көз алдыңызға елестеп, қан жұтып отырған, қара жамылып отырған жүрек адам өзі екендігін Абайдың өлең жолдары айқын көрсетіп тұр. Бұл жерде жүректің сантүрлі күйде бола алатындығымен қатар, кей жағдайда жүректің «қаза көрген жүрек» те болатындығын танытады. Қаза көрген жүрек әдеттегі жүректен ерекшелеу, өйткені ол бар даусымен айғай салып, зарланып жоқтау айта алуымен де, сондай-ақ іштей күйзеліп, күңірене отырып, зарланатын жүрек те бола алады. "Тірі адамның жүректен аяулы жері бол ма?», - деген (Абай. Отыз төртінші қарасөзі). Жүрек концептісіне лингвекогнитивтік талдау жасау арқылы этнос болмысына қатысты көптеген танымдық мәнді қарастыруға болады. Ақтабан шұбырынды халық басынан өткен зар заман болды. Қазақта тыйым сөздер бар, «Зарлама, жаман болады» «Зарлама жағың қатысады", - деп үлкендер айтып жатады. Осы зарлама етістігін Шәкәрім: Кетсең де, сәулешім, Суретің ойымда Нұрлы жүзің сипаттап зарланайын, Айтатын әлемнің, Істеген тойында, деп ғашықтықтан басы айналған жүрегінің әмірімен ғаламға жар салғысы келетіндігін жасырғысы келмейді. Сонымен қатар жүрек концептісі «жүрек - жастық шақ», «жүрек - ыстық жүрек» деген лингвофилософиялық түсінік арқылы көрініс тауып, адам бойындағы жастықты, қайсарлықты, бұлқынған, тасынған сезімді, жігерлілікті білдіреді. Ол дәурен өмір емес, бір көрген түс, Ойға тойма, қиялдан күс. Қарашы, өн бойыңа түгел ме екен, Ыстық жүрек, өң-шырай, қуат пен күш? – деген жыр жолдарына арқау етеді. Сонымен қоса, есейген шақта өткен өміріне есеп бере отырып, бойда бар ыстық жүректі, қуат пен күшті білім мен ғылымға жұмсау қажеттігін ескертеді. Сөйтіп, данышпан Абай жастарға өмір тез-ақ өтіп кетеді, сондықтан күш-қайратың барда білім ал, еңбек ет, еліне пайда әкел деген өсиетті қоса білдіреді. «Жүрек - кірлеген жүрек» ұғымында Абайдың есейіп, қоғамның келеңсіз жағын көре отырып, халықтың арасындағы жағымпаз, өсекші, мансапқорлардың жат қылықтарына өзінше топшылаулар жасап, қоғамның өзгерген әр түрлі құбылысын этнос танымына жақын бейнелер арқылы суреттеген. Сылдырлап өңкей келісім Тас бұлақтың суындай, Кірлеген жүрек өзі ішін Тұра алмас әсте жуынбай Ызалы жүрек, долы қол, Улы сия, ащы тіл Не жазып кетсе, жай ол, Жек көрсеңдер өзің біл, деген өлең жолдардан жүректің әр түрлі құбылыстарға жауап беріп құбылатындығын байқаймыз. Сонымен «жүрек» - тілдік әлем бейнесінде адам өмірі мен дүниетанымында басты рөл атқаратын қоғамдық құбылыс. «Жүрек» концептісінің логикалық модельдеріне қатысты түрлі ұғымдарды атап өтуге болады. Оларға: «жоқтау айту», «өмірге талпыну», «өткенге өкіну», «шарасыздық» т.б. сияқты тілдік-логикалық бірліктерді жатқызған жөн. Fалымдар тiлдiк-логикалык бiрлiктердi менгерушiн лексика- семантикалык топтарга жiктеген дурыс дейдi [35, 106] . Лексика-семантикалық топ деп магыналыкурылымындагы ортақ бip семантикалык компоненттiн негiзiнде бiрiккен кандайда бiр такырыпты камтитын сездердин нтытын атаймыз. Казак тiл білімiнде семантика теориясын алғашқылардың бipi болып, М.Оразов сез еткен болатын. Соз магынасын угымиен тенестiруге болмайды, бiрак магынанын курамында угым элементтерi болатындыгы анык. Демек, лексика-семантикалык топ - лексикалык семантикадагы негi3ri ұғымдардың бipi болып табылады. Бул угым лексикалық семантикалық басты мәселесін шешуде лексиканын жуйелiлiгiн басшылыққа алатын кагидага негiзделген. Себебi, топ жане онын курылымин аныктауда лексикалык бiрлiктер жекелеген куйiнде емес, жүйеленген бгр топ турiнде алынып карастырылады [36, 94]. Тiлшi галымдардын лексика-семантикалык топка берiлген аныктамалары мен топ туралы айтылған козкарас-пiкiрлерге шолу жасай келе лексика- семантикалық тобын былай анықтаймыз: Лексика -семантикалық топ - тiлде шындық болмысты бейнелеп, бip бутiн құрылымды тузетiн, бiрлiктерi эр турлi лексика-семантикалык катынастармен байланысты жататын ортак семантикалык компонент негiзiнде бiрiккен сездер тобы. Журек, жан концептiлерi негiзiнде туындаган бiрлiктердi темендегiдей лексика- семантикалық топтарына талдау жасалынды: Жүрек, концептiсiндегi «үмiт»:
Жүрек концептiсiндегi «күштiлiк, батырлық, ерлік:
Қазақ тiлiнде журек, жан концептiлерi ойлау компонетiнiн курамына тiкелей кiредi. Ойлау процесi бас арқылы емес, жүрек арқылы, жан қалауы арқылы болып отырады, Бул агылшын тiлiнде де дәл солай. Абай: жүктеу/скачать 74,12 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|