Конференция материалдары



Pdf көрінісі
бет120/127
Дата18.10.2023
өлшемі3,73 Mb.
#118807
1   ...   116   117   118   119   120   121   122   123   ...   127
ҰЛТТЫҚ ИДЕЯ 
 
 
ӘОЖ 81.2 
Молгаждаров Қасиет Какенұлы 
«Ш.Уәлиханов атындағы Көкшетау университеті» КеАҚ, Көкшетау, Қазақстан 
kasiet_k@list.ru 
 
А.БАЙТҰРСЫНҰЛЫ ЖӘНЕ «ҚАЗАҚ» ГАЗЕТІНІҢ МАЗМҰНЫ ЖАЙЛЫ 
 
Аннотация: Мақалада қазақ халқының мерзімді баспа тарихында А.Байтұрсынов 
басқарған 1913-1918 жылдар аралығындағы «Қазақ» газетінің қызметі мен мазмұны 
сипатталады. 
Тірек сөздер: қазақ, баспа, жазба, газет, ұлт ұстазы, мәдениет, қазақ тілі 
 
Қазақ халқының ықылым заманнан бергі терең тарихы мен әдеби-мәдени 
мұралары қытай, грек, рим елдері сияқты қағаз бетіне түсіріліп, хатталып, бір 
кезеңнен бір кезеңге үзілмей жалғасып, жазылып бүгінгі күнге жеткен емес. 
Бұл ұлтымыздың тарихы, тілі, мәдениеті, дәстүрі т.б. жайлы жазылған әдеби 
жазба мұраларымыз мүлде болмаған деген сөз емес. Ұлан байтақ жерімізге көз 
алартушы жаулардың сан мәрте соғыс ашып, қырып-жою салдарынан құнды 
жазба мұраларымыздың біршамасы өртенген, жойылған және бодан болып
тәуелсіз ел болудан қалған шақта жалған идеологиямен, бұрмаланып жазылған 
тарихпен, ұлттық рухы жоқ құлдық санамен өмір сүріп келгеніміз ащы да болса 
шындық. Мұның ақиқат екендігіне тәуелсіз ел болып, есімізді жиып, 
жоғалтқанымызды іздеп, өз тарихымызды өзіміз зерттей бастағаннан бері күннен 
күнге көзіміз жетіп келеді және әлі де талай құнды деректер мен асыл 
мұраларымыз халқымен қауышатындығына сеніміміз арта түсуде. 
Асылында қазақ ұлтының алғашқы баспасөзін ата-бабаларымыз қағазға емес 
мәңгі өшпейтіндей етіп тасқа қашатып жазып кеткенін жақсы білеміз. Бұл жазу 
– ата-бабаларымыздың мирас етіп, аманатқа қалдырған әлем шеңберіндегі 
алғашқы жазба мұрасы. Бірақ, бұл мақалада біздің сөз тартқалы отырған 
мәселеміз сан ғасырлық тарихы бар жазба мұраларымыз жайлы емес. Ресей 
империясы кезіндегі озбырлық саясатының кесірінен жалғасын таппай қалған 
ұлтымыздың рухани құндылықтарымыздың бірі, танымдық көзі – баспасөз 
мәселесі жайлы болмақ. Баспасөз құралдарының жалпы адамзат тарихында 
алатын орны маңызды, ол халықтың рухани, мәдени өмірінің айнымас бөлшегі 
ретінде саналады. Баспасөз ақпарат таратудың басты құралы болып қана қоймай: 
болып жатқан оқиғаларға түсініктеме береді; әрбір пікірдің шындығына көзін 
жеткізе дәлелдейді және оқырманның оған деген сезімін оятып, 
қалыптастырады; үгіт-насихат жүргізеді; оқырманды сол оқиғаға байланысты 
қимыл-әрекетке шақырады, көпшіліктің көзқарасын жаңашылдық бағытта 
үйлестіреді; оқырманның тіл мәдениетін, сауаттылығын 


243 
қалыптастыруға басты рөл атқарады. Ал осы баспасөздің қазақ жерінде қазығын 
қағуына бірден-бір себеп: ол қазақ халқының тарихында ұлы өзгерістер мен 
қиын-қыстаулар алып келген ХХ ғасырдың басындағы Ресейдің қоғамдық-саяси 
оқиғалары ұлттық сананың өсуіне, қоғамдық ой-пікірінің әлеуметтік мәселелерге 
батыл араласа бастауына ықпал жасады. Екіншіден, отырықшылық пен 
көшпелілік, ел басқару ісіне араласу, жер және заң, ұлттық тәуелсіздік, дін, оқу-
ағарту секілді қажетті де күрделі мәселелерді жан-жақты көтеріп, халық мүддесі 
тұрғысынан 
шешуге 
талпынды. 
Үшіншіден, 
Ресей 
империясының 
бодандығынан босап, тәуелсіз ел болуды аңсаған Алаш партиясы Алаш 
автономиясын құру үшін де маңызы зор болды. Осының барлығы жинақтала 
келіп, ғасыр басындағы қазақ баспасөзін туғызды. А.Байтұрсынов, Ә.Бөкейхан, 
М.Дулатов т.б. сынды қазақтың біртуар перзенттері баспасөздің сол кезеңде ең 
басты, ең маңызды рөл атқаратындығын білді және газет ұйымдастыруды басты 
назарларында ұстады. А.Байтұрсынов бұл жөнінде былай деген: «Әуелі газет – 
халықтың көзі, құлағы һәм тілі... Екінші, газет – жұртқа қызмет ететін 
нәрсе...Үшінші, газет – халыққа білім таратушы...Төртінші, газет – халықтың 
даушысы...» [1.10]. Шынар Тулегенова 
«Қазақ» газетінің жинағына қатысты жазған мақаласында ХІХғ. аяғы мен ХХғ. 
басындағы баспасөзді зерттеген қазақ ғалымдарының есімдерін атап, ғылыми 
еңбектерінің маңызы зор екендігін, газет бетінде жарияланған әр алуан тарихи, 
саяси-әлеуметтік, қоғамдық, мәдени, діни, білім, ғылым т.б. әдеби 
материалдарын және мазмұнын, танымдық-тәрбиелік мәнінің құндылығын сөз 
етеді. Сонымен қатар Серікбай Оспанұлы «Алтынсариннің айналасындағы 
адамдар» атты зерттеу еңбегінде Ыбырай Алтынсариннің ұлттық газет 
шығаруды ойлап 1879 жылы жергілікті патша әкімшілік орындары алдына 
ұсыныс хат жазғанынан дерек бергендігі жайлы және болашақ газеттің макетін 
жасап, төрт бетін қазақ тілінде, төрт бетін орыс тілінде шығаруды, газетті 
«Қазақ газеті» деп атауды ұсынғандығы жайлы жазған [2]. Егер осы мәліметке 
сүйенер болсақ, онда газеттің атауын қойған тұңғыш педагог Ы.Алтынсарин 
болып отыр. Бірақ, патша әкімшілігі бұл басылымды шығаруға рұқсат 
бермегендіктен қол жеткізе алмады. Мұны іске асырған, Ы.Алтынсариннің 
арманын орындаған А.Байтұрсынов бастаған қазақ зиялылары еді. Сөйтіп 1913 
жылы 2-ақпанда дүниеге келген «Қазақ» газеті: Орта Азия халықтарының 
тұңғыш газеті атанған (1870-1882жж. Ташкент) «Түркістан уалаяты» газеті, 
орыс-қазақ тілдерінде (1888-1902жж. Омбы) «Дала уалаяты» газеті, (1911- 
1915жж.Троицкі қ.), Тургайская газета (1895-1910жж. Орынбор), «Иртыш», 
«Голос степи» (1906ж. Омбы), «Ақмола» (1911-1916жж.), «Серке», «Айқап» 
т.б. газет-жорналдардың ізбасары болып, кең мазмұнда қызметін атқарды. 
Жалпы «ХІХ ғ. аяғы мен ХХғ. басында қазақ тілінде 14-15 шақты газет- 
журналдар шыққан» деген дерек бар [2]. Сонымен «Қазақ» газеті және оның 
қалыптасуына мұрындық болған А.Байтұрсынұлы жайлы мәліметімізге 
көшелік. 
Қазақ халқының алтын әріппен жазылатын ұлы перзенттерінің бірегейі – 
Ахмет Байтұрсынұлы жайлы қаншама зерттеулер мен пікір-негіздемелер 
жазылып жатса да көптік етпейтіні сөзсіз. Бүгінде біздерге қалдырған асыл 


244 
мұралары арқылы ұлы да ұлт ұстазына айналған кемеңгер ойшыл, данагөй, 
дарынды талант иесі, рухы биік көсем, жаратылысы елден бөлек, ойы зерек, 
ержүрек батыр, қайсар мінезді, ұлтын сүйген ұлы перзент ретінде бағаланып 
отыр. Өзі өскен ортасының зұлымдығы мен өмірінің қыл үстіндегі тіршілігіне, 
зорлық-зомбылығына, қиындығына қарамастан, қазақ ұлтына, жеріне, еліне, 
тіліне, жазу мәдениетіне, білім мен ғылымына, келешегіне ұшан-теңіз қажырлы 
еңбек етіп, есімін мәңгіге қалдырды. Балалық шағын қоспағанда 1895 жылдан 
былай өмірінің соңына дейін 42 жыл қазақ ұлтына адал қызмет еткен ұлжанды, 
дарын да дара тұлға дейміз. Оның саяси қызмет жолы 1905 жылы (Қарқаралы 
петициясы: қазақ даласында оқу-ағарту ісі дұрыс жолға қойылсын, ол үшін ауыл 
мектептерінде балалар қазақша сауат ашатын болсын. Оқу ана тілінде 
жүргізілсін. жер, қоныстану т.б.) басталып, 1909 жылы 1-шілдеде түрмеге 
жабылса, 1910 жылы 19-ақпанда жер аударуға шешім қабылданып, осы жылдың 
9-наурызынан Орынборда 1917 жылға дейін тұрақтайды. Бұл қалада 1913-1918 
жылдары Алаштың ардақты перзенттері Ә.Бөкейхан, М.Дулатовтармен 
(құрылтайшы құрамында болды) бірігіп, жалпыұлттық 
«Қазақ» газетін шығарып тұруға бас-көз болады. Шындығында бұл газеттің 
басқаларынан мазмұны жағынан да, қамтылу жағынан да өте жоғары бағаланып 
отыр. Нақты айтқанда газетте халық мүддесіне байланысты саяси, әлеуметтік- 
экономикалық мәселелерден басқа, рухани, тарихи, мәдени тақырыптарда 
әртүрлі хабарлар мен ақпараттар жарияланып тұрды. 
Жалпы А.Байтұрсынұлын қазақ тіл білімі мен әдебиеттану ғылымдарының 
алғаш негізін салушы, этномәдени өнертанушы, сазгер, ғалым-педагог
аудармашы, түркітанушы, прозаик, ақын-жазушы, публицист, ұлттық жазудың 
реформаторы, қоғам қайраткері, ұлтжанды азамат ретінде танып біліп жүрміз. 
Осы орайда А.Байтұрсынов жайлы өзімен тұстас, рухтас болған Алашорда асыл 
перзенттерінің бір-екеуінің ой-пікірлерін бере кетелік. Мұхтар Әуезов 1920- 
жылдардың өзінде-ақ «Қазақ халқының рухани көсемі» деп мойындап, 


Достарыңызбен бөлісу:
1   ...   116   117   118   119   120   121   122   123   ...   127




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет