Конференциясының ЕҢбектері

94

 

ҼОЖ 38:008 

 

МЕРЕКЕ ТҤСІНІГІ ЖӘНЕ ОНЫҢ ӘЛЕУМЕТТІК - МӘДЕНИ НЕГІЗДЕРІ 

 

Мухамедин М.М.  

М.Ҽуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан 

 

Резюме 

В  данной  статье  рассмотрены  понятие  и  определение  праздника,  историческая  роль  и  место 

праздника  в  обществе,  систематизированы  основные  компоненты  праздника.  В  статье  анализированы 

труды  исследователей  праздника  и  культуры,  таких  как  И.Хейзинг,  М.Элиаде,  Р.Кайуа,  М.Бахтин, 

К.Жигульский 

 

Summary 

This article describes the concept and definition of the holiday, the historical role and place of celebration 

in the community, systematized the main components of the holiday. The paper analyzes the works of scholars and 

cultural holidays, such as I. Huizinga, Eliade, R. Caillois, Bakhtin, K. Zhigulsky

 

 

Мереке мҽдениеті теориясы мен тарихында мереке идеологиялық жҽне бҧқаралық кҿріністі 

ҧйымдастыру астарында қаралып, кҿп жағдайда , Й.Хейзинг пікірше «қасиетті ритуалдық ойындар 

мен  мерекелік  сауықтарға»  (1.32),  немесе  М.Элиаде  бейнелеп  айтқандай  «қасиетті  жҽне 

тіршілікті»  болып  бҿлінеді.  Бҧқаралық  мерекелік  ҽрекеттер  тарихы  бҧдан  отыз  ғасыр  бҧрын 

басталған.  Бҧқаралық  мейрамдар  ежелгі  Эллада  да  қалыптасқан,  сондықтан  болар  грек  сҿзі 

«Эртология»  -  мерекелер  туралы  ғылым  дегенді  білдіреді,  бҧл  қоғам  ҥшін  оның  маңыздылығын 

кҿрсетіп тҧр. 

«Мерекелік  антракт  жер  шары  уақыттың  ауысуы,  ҿз  кезегінде  ҽлемдік  тҽртіптің  ҿзгеруін 

кҿрсететін  кезең  басталғанын  білдіреді.  Сондықтан  болар,  бҧл  уақытта  қандай  да  болсын 

эксцесстерге  жол  берілді.  Ҿзіңді,  қандайда  болсын  тҽртіпке  қарама-қарсы  кҿрсетуіне  болады. 

Барлығы кҿтеріңкі кҿңілмен істелінуі қажет. Ал басқа жағынан қарағанда бҧндай ойын –сауықтық 

ҽрекеттер  адамға  қосыимша  кҥш  береді,  ҽлемді  тҥрлендіреді,  міндетті  тҥрде  кейін  байлық  пен 

қҧлпыруға ҽкеледі»- деп жазды Р.Кайуа. (2.223.). 

Ағайынды А. жҽне И.Грант энциклопедиялық сҿздерінде кҿрсетілгендей, мереке негізінде 

адам организмінің жҧмыстан кейінгі демалысқа деген ҿзімдік ҧмтылысы жатыр, ал діни сезіммен 

қабыса отырып, мерекелерді орнатуға, басқаша айтқанда демалыс кҥндерін белгілеуге ҽкеледі. 

Кейіннен  мерекелік  ҽрекеттерді  табыну  жҽне  зайырлы  деп  бҿлуге  ҽкелді.  Мейрамдар- 

қҧдайды немесе жеке тҧлғаны қҧрметтеуге арналған кҥндер, не болмаса кҥнделікті тіршілікті қоя 

тҧрып, қажетті оқиғаны еске алу, сондай-ақ ҧйымдасқан кҿңіл кҿтеру, салтанат, ойын – сауықтар 

жҽне т.с.с. (3.300.). 

Қазіргі кезде «Мереке» ҧғымның жеті тҥрлі мағанасы кҿрсетілген: 

-

 

Мҽдени оқиғаның діни еске алу кҥні; 

-

 

Қандайда бір кҿрнекті тарихи не болмаса азаматтық оқиғаны салтанатты тҥрде еске алу 

кҥні; 

-

 

Кҿрнекті оқиғаны мейрамдау ҥшін ресми арнайы белгіленген кҥн; 

-

 

Біреулердің ҧйымдастыруымен ҿтетін кҿңіл кҿтеру, би; 

-

 

Кҿпшілік ойындармен сауық кҥні (спроттық, қысқы, ауыл шаруашылық, балалар жҽне 

т.б.); 

-

 

Қандайда бір оқиғаны атап ҿтетін бақытты, қуанышты кҥн; 

-

 

Мейрам, ауыспалы мағанада айтқанда, бірдеңеден қанағат алу не болмаса қандайда бір 

қанағат кҿзі; 

Сонымен  «Мереке»  қазіргі  тҥсінікпен  айтқанда  ҽр  тҥрлі  ҽлеуметтік  топтардың 

белсенділігіне  байланысты,  арнайы  ҧйымдастырылған  ойын-сауық,  ерекше  мінез-қҧлық  тҽсілі, 

ерекше кҥн, кҿп таралған институт.  Мерекелеу нақты, арнайы ритуалданған тҥрде, тиісті оқиғаға, 

тҧғырнамаға, идеяға, тҥсінікке қоғамдық сананы байланыстыра ҿтеді. 

«Мереке»  ҧғымының  шығу  мҽніне,  қысқаша  талдау  жасаудың  ҿзі,  оның  мейрамдау, 

демалу,  кҿңіл кҿтеру,  қуанышпен,  арнайы  ритуалмен,  бимен, дастархан  мҽзірімен,  бос  уақытпен 

семантикалық  байланысын  кҿрсетеді,  сонымен  қатар  ол  діни  табынумен,  мемлекет  пен  ҧлттың 

ерекше  тарихы  кҥндерімен,  ҽлеуметтік  қозғалыстар  дҽстҥрлерімен,  салтанаттарымен, 

қозғалыстарымен байланысты екенін кҿреміз. 

95

 

Қорыта  айтқанда,  мереке  –  кҿрермендері  тікелей  ҽрекеттерге  қатысатын  қандай  да  бір 

оқиғаға  байланысты  табыну  ойыны,  белсенді  ҽрекетті  жҽне  ойын  –  сауықты,  кҿріністі   

кҿпшіліктік шара. 

Мереке    -  адамзат  мҽдениетінің  ең  қажетті  тҥрі.  Мереке  ҽр  уақытта  мҽнді  жҽне  терең 

мағынаға,  кҿзқарасты  мазмҧнға  ие.  Ешқандай  да  қоғамдық  –  еңбек  ҥрдісін  ҧйымдастыру  мен 

арттыру «жаттығулары» да, ешқандай «еңбек ойыны » не болмаса ешқандай еңбек демалысы мен 

тынығуы  ҿздігінен  мейрамды  бола  алмайды,  оған  қандай  да  болсын  басқа  болмыс  ҿрісінен, 

рухани-идеологиялық  ҿрістен  бірдеңе  қосылуы  керек.  «Мереке  адамзат  тіршілігінің  ҽлемдік 

жоғары мақсаттарынан басқаша айтқанда идеялар ҽлемінен міндетті ҧлықсат алуы керек. Мҧнсыз 

ешқандай мейрам болуы мҥмкін емес» (4.14.) 

Мереке қҧндылықтардың қайта жаңаруы арқылы осыған байланысты қажетті оқиғаны еске 

салады,  бір  ҧрпақтан  келесі  ҧрпаққа  мҽдени  дҽстҥрлерді  беру  механизмі  рҿлін  де  атқарады, 

сонымен  қатар  адамдардың  ҿзін-  ҿзі  мҽдени  тануынада  кҿмектеседі.  Ол  мҽдени  ҿмірді 

белсендіреді жҽне ҿзектендіреді, ҧлттық ҿмірге мҽн беретін жҽне тарихи болмысқа қажетті негізгі 

қҧндылықтарды ашық тҥрде нығайтады, бекітеді. 

Мерекенің  ҿзіндік  ерекшелігі адамға  берілген  тҧлғалық  сипаттағы  бос  уақытты  мҽдениет 

қҧндылығына  айналдыруында,  бҧл  бос  уақытты  басқа  да  адамзат  қҧндылықтары  жҥйесіндегі 

байлыққа балауы. 

Сонымен  қатар  мерекенің  ҽлеуметтік  мҽні  -  идея  жағынан  біріккен,  сол  қоғамның 

кҿзқарасын  білдіретін,  оның  саяси,  адамгершілік  жҽне  эстетикалық  идеалдарын  мақҧлдататын 

ерекше ҽлеуметтік ҽрекет тҥрі екендігінде. Осы себепті, тарихи алаңға шыққан жаңа ҽрбір тап ҿзін 

таныту ҥшін мерекеге ерекше назар салады. 

Мереке  болашақты  байыптау  ҥшін  негізгі  себеп  қызметін  атқарады,  сонымен  қатар 

дамыған  ҽрбір  мҽдениеттің  бҿлімі  ретінде  идеалды  қоғамдық  жағдайды  қҧру  ҥлгісін  жасайды. 

Қоғамның  нақты  топтарының    мҽдени  ҿміріне  қатысты  мҽдени  қҧбылыс  ретінде  мереке  сол 

ҽлеуметтік  топтардың  салт-дҽстҥрімен,  нышандарымен,  іс-қылықтарымен,  ойын-сауықтарымен, 

бақыт туралы тҥсініктерімен, магиялық ҽрекеттерімен байланысты. 

Мерекеге  материалдық  мҽдениет  жағы  да,  костюмдер,  ҽшекейлер,  декорациялар,  ас 

мҽзірлері т.б. байланысты. 

Белгілі  мереке  мен  мҽдениетті  зерттеуші  К.  Жигульский  кҿркем  шығармашылық    ҿрісті 

келесі топтарға жҥйелейді: сҽулет жҽне театрландырылған ҽрекеттерді безендіру; ҽдебиет, поэзия 

жҽне  проза;  музыка  жҽне  би,  ҽн,  мелодиялар  мен  хор;  мерекелік  қойылым;  ҽр  тҥрлі  шерулер, 

мистериялар,  фарс,  инсценировкалар,  байқаулар,  жарыстар;  кескіндеме,  графика,  скульптура; 

костюмдерді, маскаларды, қуыршақтарды т.б. дайындау  (5.154.) 

Қорыта келгенде, мерекені адамдардың бос уақытындағы ҽлеуметтік-мҽдени ҽрекеттерінің 

ерекше  тҥрі  деп  санауға  болады.  Бҧл  астарда  мерекені    жеке  тҧлғаны  мҽдени  ҽлеуметтендіру 

уақыты деп қарастыруға болады, себебі ол ойын-сауық пен  қуанышты, кҿңіл кҿтеруді жасайды, 

ең  негізі  адамды  эмоциональдық  толғануға,  масайрауға,  қоғам  мен  тҧлғаны  біріктіруге  ҽкеледі. 

Сонымен қатар, мереке мҽдени ҿзгерістерді ерекше мҽдениетіндегі дағдарыстарды да кҿрсетеді. 

 

Әдебиеттер 

1.

 

Хейзинга Й. Homo ludens. – М..: Айрис-пресс, 2003. – С. 32. 

2.

 

Кайуа Р. Миф и человек. Человек и сакральное. – М.: ОГИ, 2003.-С.233. 

3.

 

Энциклопедический  словарь.  7-е  издание.-М.:  Издательство  «Бр.А.  и    И.Грант  и  К».  Т.33.-

С.300. 

4.

 

Бахтин  М.М.Творчество Франсуа  Рабле  и  народная  культура  средневековья  и  Ренессанса.-

М., 2005. – С.14. 

5.

 

Жигульский К.Праздник и культура.-М.: Прогресс, 1985.-С.154.   

 

 

 

 

 

 

 

 

 

96

 

ҼОЖ. 57.1 

 

ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДА ЖАҢА ТЕХНОЛОГИЯЛАРДЫ ҚОЛДАНУ 

 

Нарқҧлова Б.А., Рахметова Б., Асанқҧлова А. 

М.Ҽуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қазақстан 

 

Резюме 

В данной статье рассмотрены перспективные проблемы внедрения современных образовательных 

технологий на уроках казахского языка в начальной школе 

 

Summary 

The  given  article  investigates  problems  of  adoption  modern  education  technologies  the  Kasich  language 

lesson in the primary schools 

 

Қоғам дамуының ҽр сатысы білім беру жҥйесіне, оның ішінде жоғары орындардағы кҽсіби 

дайындық мазмҧнына ҿз талаптарын қояды. Жоғары орындардағы ҿзге тілді дҽрісханаларда қазақ 

тілін  кҽсіби  мақсатта  оқыту  ісі  сол  жоғарыда  ҿзекті  мҽселе  бола  бастаған  білгілі.  Мамандыққа, 

кҽсіпке  сҽйкес  келе  отырып,  қазақ  тілін  ҥйрету  дегеннен  ҽрбір  ҥйренушінің  келешекте  ҿз 

мамандығына  қатысты  терминдерді  пайдалана  отырып,  ақпаратты  кідіріссіз  тез  тҥсіну,  шапшаң 

реакция  жасай  білу  дағдысын  қалыптастыру  керек  деген  кҿзқарас  туындайды.  «Мамандардың 

кҽсіби  біліктілігі»  деген  де  жиі  айтылып  жҥр.  осы  тҥсінікке  қатысты  нормативті  заңнамаларда 

кҿрсетілген талаптарды жҥзеге асыру қазақ тілін оқыту – ҥйрету мҽселесіне келіп тіреледі [1.8]. 

Басқаша айтқанда бҥгінгі заманның адамы ҿзінің білімі мен білігін мамандығы мен кҽсібін 

толық  меңгергендігін  дҽлелдеу  ҥшін  қазақ  тілін  білуі  қажет  болып  табылады.  Жеке  тҧлғаның 

гуманистік  қасиеттерін  дамыту,  сондай-ақ  жеке  тҧлға  мен  орта  арасындағы  байланыстырушы 

буын ролін атқаруға деген икемділікке ерекше кҿңіл бҿлінеді. 

Соңғы  жылдары  ҽдіскер-ғалымдардың  елеулі  еңбектерінің  арқасында  қазақ  тілін  оқыту 

ҽдістемесін  жетілдіру  ҽлемдік  стандартқа  сай  икемделуде.  Оқыту  барысында  ҧстанымға  айнала 

бастаған коммуникативтік когникативті, лингвомҽдениеттік, ҽлеуметтік, жеке тҧлғаға бағытталған 

принциптер негізге алынады [2.67]. 

Бҥгінгі педагогика ғылымының  лексиконында педагогикалық оқытудағы технология жҽне 

инновация ҧғымдары терең тамыр жайды. Бҧл ҧғымдар педагогикалық қҧралдардың қолдану реті 

мен жиынтығының жҥйесін білдіреді. 

Оқушы  мен  ҧстазға  бірдей  қолайлы  жағдай  тудырушы  оқу  процесін  ҧйымдастыру  жҽне 

жҥргізу, бірлескен педагогикалық ҽрекетті жобалаудың жан-жақты ойластырылған ҥлгісі. 

Тілді  тиянақты,  ҽрі  жҥйелі  тҥрде  ҥйрену  ҥшін  қазақ  тілі  оқытушылары  оқытудың  жаңа 

технологияларын пайдаланулары қажет. 

Жаңа технологиямен оқытудағы негізгі мақсат: 

Баланың  ашылмағын  қабілетін  ашу,  дамыта  оқыту,  белсенділігін  арттыру,  ҿзіне  деген 

сенімін кҥшейту, іздендіру, пҽнге қызығушылығын арттыру. 

Қазақ  тілі  сабақтарында  «Коммуникативтік  –  танымдық  технологиясын»,  «Деңгейлеп 

саралап  оқыту  технологиясын»,  «Дамыта  оқыту  технологиясын»  т.б.  пайдалана  отырып  оқыту 

тиімді.  Қазақ  тілін  оқытудың  жаңа  технологиялары  –  адамның  жеке  қабілеті  мен  ҧстанылатын 

материалдың  танымдық  бірлігін  іске  асырылатын,    студенттің  шығармашылық  мҥмкіндігін 

дамытуға бағытталған, жҥйелі білім беру жҥйесінде маңызды орын алады. 

Жаңа  технологияны  іске  асырудың  басты  мақсаты  –  білім  мен  ҿмірді  ҿз  қажетіне  қарай 

ҧштастыра алатын, қалыптасқан пікірі мен ойы бар, болашақ ҧрпақ – жеке тҧлға тҽрбиелеу. 

Қазақ тілін жаңа технология арқылы  оқыту тілді ҧстынас қҧралы ретінде игерумен қатар 

оның  қоғамдық  –  ҽлеуметтік  қызметін  білуді  жҽне  бағалауды  кҿздейді.  Осы  тҧрғыдан  келгенде 

қазақ  тілін  оқытуда  лингвистикалық  біліммен  бірге  оқушының  сҿйлеу  қабілетін  жетілдіретін 

танымдық  кҿзқарасын  қалыптастыратын  ҿз  ойын  еркін,  тҥсінікті,  ҽдемі,  жҥйелі  жеткізе  білу 

дағдысын дамытатын білім де беріледі. 

Тілді  меңгеруде  басты  ҥш  бірлік  ой  –  тіл  –  сҿйлесім  бір-бірімен  тығыз  байланысты 

қарастырылады. Осы ҥш бірліктің негізі ҽр алуан салалары, педагогика, психология, технология, 

лингвистика,  қоғамтану  т.б.  ҿзара  тоғыстыра  келіп,  оқытудың  жаңа  ҧтымды  жолдарын  іздестіру 

қажет етеді. 

97

 

Тіл адамдардың, соның ішінде шҽкірт пен мҧғалімнің, тҥсінісуін, пікір алысуын, сҿйлеуін 

қамтамасыз ететін, іс жҥзіне асыратын қатысымдық (коммуникативтік) единица, қатысым қҧралы 

ретінде  қолданылатын  біртҧтас  жҥйе.  Қазіргі  кезде  адам  факторының  жан-жақты  жетілген, 

кҿптілді меңгерген тҧлғасына, оны тҽрбиелеу мен қалыптастыруға ерекше ден қойылуда. 

Сондықтан  тілші-ғалымдар  тілді  жҥйелік-қҧрылымдық  табиғатымен  қатар  қатысымдық 

(коммуникативтік) тҧрғыдан оқыту мҽселесіне ерекше назар аударуда. Қазақ тілін оқытудың жаңа 

технологиясы  тілдің  қатынастық  қызметін  ескере  отырып,  оны  қатысымдық–танымдық  жағынан 

меңгертуді кҿздейді. 

Қазақ  тілін  қатысымдық-танымдық  тҧрғыдан  оқыту  тілді  қарым-қатынас  қҧралы  ретінде 

игерумен бірге оны ерекше қҧбылыс есебінде қабылдауды, елтануды қамтамасыз етеді. 

Қазақ  тілін  оқытудың  жаңа  технологиясына  сай  қатысымдық-танымдық  тҧрғыдан 

меңгерту,  ең  алдымен,  тілдесім  процесімен  байланысты.  Жоғарыда  аталған  ҥш  бірліктің  (ой-тіл-

сҿйлесім)  ортақ  қасиетті  ҽрекетін,  оның  тҥрлері  мен  принциптерін,  ерекшеліктері  мен 

критерийлерін меңгертуде жатыр. 

Қазақ  тілін  қатысымдық-танымдық  тҧрғыдан  оқыту  жҥйесінде  тілдің  қатысымдық-

танымдық  табиғатын  кҿрсететін  тілдесім  процесін  терең  меңгерту  –  мектеп  ҥшін  де,  арнаулы 

лицейлер мен жоғары оқу орындары ҥшін де қажет мҽселе. 

Қазақ  тілін  қатысымдық-танымдық  тҧрғыдан  оқыту  оқу  жҥйесін  сапаландыруға,  оның 

басты принциптерін жҥзеге асыруға септігін тигізеді. Сапаландырудың негізгі бір педагогикалық 

жҥйеге  бағынған  ҽр  тҥрлі  ҽдістердің  топтасуы  болып  табылады.  Қазақ  тілін  оқытудағы  жаңа 

технология  тиімді  амал-тҽсілдердің  барлығының  басын  біріктіріп  сабақтың  сапасын  жақсартады 

жҽне тиімділігін арттырады. 

Қазақ тілі сабағында «Деңгейлеп саралап оқыту технологиясымен» қолданудың тиімділігі: 

оқушылардың  жеңілден  қиынға,  қарапайымнан  кҥрделіге  қарай  сатылы  тҥрде 

орындалатын,  ойлау,  сҿйлеу  қабілетін  дамытатын,  ҽлеуметтік  кҿзқарасын  қалыптастыратын, 

ізденушілікке баулитын жҧмыстар жҥйесі. Мҧндай жҧмыстар жҥйесі тҿрт деңгейлік тапсырмадан 

тҧрады. 

-

 

ҽр оқушыны оның қабілеті мен мҥмкіндік деңгейінде оқыту; 

-

 

материалды деңгейлеп беру; 

-

 

жаттығу ҽдісі арқылы бірнеше деңгейде жҧмыстандыру; 

-

 

бірін-бірі тексеру арқылы жҧмыстың дҧрыстығына кҿз жеткізу; 

-

 

деңгейлік тапсырмалар арқылы оқытудың тиімділігі: 

-

 

қазақ тілі сабағының мазмҧны мен сапасы артады; 

-

 

оқушы ҿз бетімен жҧмыс жасауға дағдыланып, шеберлігі шыңдалады; 

-

 

жҥйелі  оқыту  принциптері  арқылы  ҿзін-ҿзі  дамытып,  ҿзін-ҿзі  бағалап,  білім  деңгейін 

ҿсіреді; 

-

 

оқушы ҿз ҿызметіне талдау жасайды, ҿорытынды шығарады, жаңалыққа ҧмтылады. 

Деңгейлік  тапсырмалар  қҧрылымы  мен  мазмҧны  баланың  қызығушылығын  туғызып, 

оқушыға терең ой айтуға ҥйретеді [3.10]. 

Дамыта  оқыту  технологиясының  негізгі  шарты  оқушының  ақыл-ойын  тҽрбиелу,  баланы 

ҿмірге ҥңілдіру, оны ҿз бетімен білімін толықтыра алатын дҽрежеге жеткізу. 

Дамыта оқытуда  баланың ізденушілік-зерттеушілік ҽрекетін ҧйымдастыру басты назарда 

ҧсталады.  Ол  ҥшін  бала  ҿзінің  осы  кезге  дейінгі  білетін  тҽсілдерінің  жаңа  мҽселені  шешуге 

жеткіліксіз  екенін  сезініп,  содан  барып  оның  білім  алуға  деген  ынтасы  артып,  білім  алуға 

ҽрекеттенеді. Сабақ мҧндай жағдайда тҿмендегідей 3 қҧрамдас бҿліктерден тҧратын болады. 

-

 

Оқу мақсаттарының нақты қойылуы. 

-

 

Оны шешудің жолын бірлесе қарастыру. 

-

 

Шешімнің дҧрыстығын дҽлелдеу. 

Бҧл  ҥшеуі  –  дамыта  оқытудың  Д.Б.Эльконин  –  В.В.Давыдов  жасаған  жҥйесінің  негізгі 

компоненттері.  Дамыта  оқыту  технологиясын  дҧрыс,  тиімді  пайдаланған  уақытта  оқушының 

ойлау, таным қызметін ойдағыдай дамытуға, шығармашылықпен ҿздігінше жҧмыс істеу біліктерін 

жетілдіруге  мҥмкіндік  туады.  Алдымен  оқушылардың  зерделілігі,  қабылдаушылығы,  ойланып-

қиялдаушылығы,  есінде  берік  сақтаушылығы  дамитын  болады.  Қҧбылыстарды  салыстыру, 

ҧқсастықтары  мен  айырмагшылықтарын  табу,  айырмашылықтардың  болу  себептерін  анықтау 

сияқты  тапсырмалар  беріледі.  Дамыта  оқытуда  мҧғалімнің  басты  міндеті  –  оқу  материалдарын 

оқушыға  дайын  кҥйінде  кҿрсету  емес,  оқушымен  бірлесіп,  жалпы  іс-ҽрекетті  ҧйымдастыра 

98

 

отырып,  алға  қойған  міндеттерді  тҥсіндіру,  оларды  шешудің  тҽсілдерін,  жолдарын  іздестіру 

арқылы ҿз іс-тҽжірибемде қалай қолданамын? 

-

 

Сҿздік қоры мен тіолдің арасындағы байланыстылыққа аса кҿңіл бҿлу; 

-

 

Оқу процесінде студенттің бойындағы дамытуды қалыптастыруды дағдыға айналдыру; 

-

 

Студенттің логикалық ойлауын дамыту; 

-

 

Жалпы студенттің жан дҥниесін дамыту. 

Дамыта оқыту жҥйесінің ҧстанымы бойынша оқушыларға қазақ тілінде меңгерткен білімді, 

фразалық  тіркестерді,  мақал-мҽтелдер,  нақыл  сҿздерді  жҽне  т.б.  жаттанды  тҥрде  меңгертпей, 

кҥнделікті ҿмірде  ҿз орнында қолдана білуге дағдыландыру. 

Қорыта  айтқанда,  қазіргі  қоғам  талабына  сай,  оқыту  процесін  тиімді  ҧйымдастыру  ҥшін 

жаңа  технологияларды  қолдану  керектігі  даусыз.  Оқытушының  ҽдістеме  тҥрлерін  ҽр  сабақтың 

қоятын мақсатына сай талғап, шеберлікпен тиімді қолдауы студенттің қызығушылығын арттырып, 

тілге қабілетін, ҿзіндік ізденістерін дамытуға ықпал етеді. 

 

Әдебиеттер 

1.

 

Қҧнанбаева С.С., Современные иноязычное образование: методология и теория.  – Алматы, 

2006. 

2.

 

Алдашева  А.,  Мемлекеттік  тілді  оқыту;  тҽжірибе  жҽне  бағыт-бағдарлар. 

–

  //  Қазақ  тілі: 

ҽдістеме, - 2005. №1 

3.

 

Ҿмірбаева К.О. Оқыту процесіндегі инновациялық ізденістер. – Ақтҿбе, 2005. 

4.

 

Сариева К., Жаңа технологияны қолдану жолдары. // Қазақ тілі: ҽдістеме. – 2001. №7  

 

 

ҼОЖ. 013:3 

 

ҚАЗАҚ ТІЛІН ОҚЫТУДАҒЫ БЕРІЛЕТІН ФОНЕТИКАЛЫҚ  

БІЛІМ ЖӘНЕ ТАЛДАУ ӘДІСІ 

 

Нарқҧлова Б.А., Ранова Г. 

М.Ҽуезов атындағы ОҚМУ, Шымкент, Қзақстан 

 

Резюме 

В данной статье рассматриваются фонетические знания в обучении казахскому языку и методика анализа 

 

Summary 

Phonetically knowledge in Kazakh language teaching and methods of analysis considered in this article 

 

Қазақ тілін оқытудың мақсаты – тек баланың сауатын ашу, ана тілі пҽнінің ғылыми негізін 

білдіру ғана емес, сондай-ақ оларды игі қасиеттерге, тілді қарым-қатынас қҧралы ретінде қолдана 

білуге тҽрбиелеу. 

Оқулықтағы жҥйелі білім беру жҧмысы тиісті ережелерде басталмайды, баланы сол ереже, 

тҥсініктерге  қарай  жетектейтін  тілдік  материалдардан  басталады.  Оқушы  жаттығуларға  берілген 

дидактикалық  материалдар  бойынша  тапсырмаларды  орындай  келе,  ҿздері  қорытынды 

шығаратындай кезең басталғанда, жинақталған ережелер беріледі.  Сонда олар тосыннан айтылған 

қағидалар болмай, ҿздеріне бҧрыннан тҥсінікті, тҿздері-ақ қорыта алатындай болады. Сондықтан 

тілден  ҿтілген  материалдарды  толық  меңгертіп,  оны  тиянақты  игерту  жолында  кҿбірек 

қолданылып жҥрген ҿнімді ҽдістердің бірі – жаттығу ҽдісі. 

Ы.  Алтынсарин:  ―Жаттығу  ҽдісі  оқушыларды  білім  алуға  ҥйретіп,  дҥние  танымын 

кеңейтетін ҽдіс‖, - деп есептеген. 

Іс-тҽжірибелік  ҽдістерден  тіл  дамытуда  жиі  қолданылатын  әдістің  бірі  –  жаттығу.  

Ғалымдар  оқушылардың  қабылдаған  білімділік  жҽне  дағдыларын  бірнеше  рет  қайта  пысықтап, 

нақтылы  тҥрде  ойды  тиянақты  қалдыру  тҽсілдері  ретінде  жаттығу  ҽдісінің  маңыздылығын 

анықтайды. 

Педагогикалық  ҽдебиеттерде  ауызша  сҿйлеу  ҽрекеті  ҽдістерінің  бірнеше  тҥрін  ҧсынады. 

Біріншісі  – жатқа айтқызу. Онда ғылыми пҽндердің ережелері мен анықтамаларын, мақал-мҽтел, 

ҿлең,  қарасҿз,  ҥзінділерді  жатқа  ауызша  айта  білуі.  Мҧндағы  мақсат  –  теория,  ереже,  тіл 

заңдылықтарындағы  қолданылатын  сҿз,  сҿйлемдердің  айтылу  нормасын  саналы  игеру  арқылы 

99

 

ҽрбір  теориялық  материалдардағы  термин  сҿздердің  мҽнін,  мағынасын,  ҧғымын  біліп,  оларды 

дҧрыс айта білу. 

Екіншісі  –  дайын  мәтін  мазмұнын  ауызекі  баяндауға  дағдыландыру.  Бҧл  тҽсіл  – 

оқушылардың  тілін  дамытудағы  ең  ҿнімді  тҽсіл.  Онда  қазақ  тілінен  категория  мен  нҧсқалар 

туралы  білімін,  тҥсінігін  айтып  беру,  даяр  мҽтінді,  кҿргенін,  естігенін  мазмҧндату  жҥзеге 

асырылады. Ҥшіншісі – мҽнерлеп оқу мен айтуға машықтандыру. 

Ауызша  сҿйлеу  мҽдениетін  дамыту  мен  орфоэпиялық  дағдыларды  қалыптастыру  ҥшін 

жаттығулардың мақсаты мен орындау ҽдіс-тҽсілдері жағынан екі топқа бҿліп қарастырамыз: 

Тыңдауға  арналған  жаттығулар.  Тыңдау,  есту  арқылы  сҿз  мағынасы,  ҧғымына 

байланысты  сҿйлемдегі  ойды  игеру  ҽрекетін  жетілдіруге  болады.  Бҧл  дағдылар  арнаулы 

жаттығуларды  орындау  ҥстінде  дамытылады.  Тыңдауға  арналған  жаттығулар  фонетикалық 

икемділіктері мен дағдылары қалыптасады. 

Тек есту арқылы жҥргізілетін фонетикалық жаттығулардың мақсаты: 

а)  тыңдау  арқылы  белгілі  бір  дыбыстың  ҿзгеріске  тҥсіп  айтылуын  ажыраттыру  арқылы 

сҿздің лексикалық, грамматикалық мағынасын тҥсіндіру; 

ҽ) сҿйлем тҥрлерін ажыраттыру: 

б) мҽтін мазмҧнын игерту. 

Бҧл талап мынадай жаттығуларды орындату арқылы игертіледі: 

1).  Сҿйлемді  тыңдатып,  ондағы  ҥн  кідірісін  анықтау.  Оның  сҿйлемдегі  білдіретін  мҽнін 

тҥсіндіру. Мысалы: а) Қорада қара ала сиыр байлаулы тҧр; ҽ) Қорада қара, ала сиырлар байлаулы 

тҧр. Тыныс белгінің қойылу ерекшелігін анықтау. 

2).  Қара  сҿзбен  немесе  ҿлеңмен  берілген  мҽтіндерді  тыңдату  арқылы  айтуда  интонация, 

мҽнеріндегі айырмашылығын ажыраттыру. Мысалы: 

а) Кҥндізден кҿкжиекке шығып алып, 

Ҥлкеймей кішіреймей кҥнді бағып. 

Тҧрған бір бҧлт бар еді батыс жақта, 

Тҥс ауа келе жатты сол ҧлғайып (Ғ.Қайырбеков). 

ҽ) Шҧбатылған ақша бҧлттардың кҿрінісі қас қаққанша қҧбылғанын тамашалайды. Мына 

бір  бҧлт  жіңішкере-жіңішкере  келіп,  екіге  ҥзіліп  кетті.  Ҽнебір  бҧлт  ҽлгінде  ғана  қаңбақ  секілді 

дҿңгелек еді, домалай-домалай келе басқа ҧсақ бҧлттарды жинай келе ақыры жарты аспанды ҿзі 

алып барады (С.Бегалин). 

Орфоэпиялық  норманы  игеруге  байланысты  жаттығуларды  орындатуда  бақылау  ҽдісі 

жиі пайдаланылады. Мысалы, мҽтінді тыңдатып, мынадай мҽселелерге кҿңіл аудартылады: 

а) Ҿлең шумағындағы сҿздердің немесе буындардың ҧйқасын таптыру. Мысалы: Осынау 

тағы келді жомарт кҿктем, 

Кҥн ерке кҥміс қолын бҧлғап кҿктен. 

Жҥгіртіп жҧмсақ самал бір жақ шеттен (Ғ.Қайырбеков). 

ҽ)  Магнитафоннан  мҽтінді  тыңдатып,  айтылу  мен  жазылуындағы  айырмашылығы  бар 

сҿздер сен сҿз тіркестерін анықтату немесе буындағы екпінді ажыраттыру; 

б)  Тыңдаған  мҽтін  бойынша  тҥсінігін  оқумен  алмастыру,  яғни  тыңдау  арқылы  алған 

дағдыларын мҽнерлеп оқыту арқылы қалыптастыру. 

Тҧжырымдағанда,  мҽнерлеп  оқуға  ҥйрету  ҥшін  жҥргізілетін  жҧмыстарды  мҧғалім 

тҥрлендіріп  жҥргізеді:  ол  ҥшін  мҧғалім  мҽтінді  алдын  ала  даярлап,  оны  ҿзі  оқып  алады;  мҽтінді 

мҽнерлеп  оқудың  ҥлгісін  кҿрсетеді;  мҽтіннің  мазмҧн-мағынасына  сай  қай  жерде  логикалық 

кідірістер  жасауға  шартты  белгілер  қояды,  сол  белгілер  қойылған  мҽтінді  оқытады;  мҽтіндегі 

тыныс белгілерге байланысты мҽнерлеп оқып береді; мҽтіннің ішіндегі сҿздердің мағынасы, мҽні 

бойынша  жҧмыс  жҥргізеді  (тҥсіндіру,  сҿздік  т.б.);  мҽтіннің  жанры,  мазмҧны  бойынша  мҽнерлеп 

оқудың ерекшелігін тҥсіндіреді; мҽтінді талдайды т.б. 

Бҧл жҧмыстар сабақ кезінде де ҧйымдастырылады. Мысалы, белгілі бір ақынның ҿлеңдері 

бойынша мҽнерлеп оқуға жаттықтыру ҥшін мынадай жҧмыс тҥрін жҥргізуге болады: 

1. Мҽнерлілік дегеннің ҿзін тҥсіндіру, кіріспе ҽңгіме жҧмыстарына кҿбірек кҿңіл бҿлінеді. 

Мысалы,  Қ.Баянбаевтың  «Кҿк  бояуы»  деген  ҿлеңін  ҿтуде  кҥзгі  табиғат  туралы,  оның  ҿзгеріс, 

ерекшеліктері  туралы  сҧрақ  арқылы  оқушылардың  білгендерін,  кҿргендерін  айтқызады.  Кҥзгі 

табиғат жҿніндегі бақылап, байқағандарын еске тҥсіріп, мҧғалім кіріспе-ҽңгіме ҿткізеді. 

2. Мҧғалім ҿзі оқып шығып немесе таспаға жазылғанды таңдатады. 

3.  Мҽтіндегі  тҥсініксіз  сҿздердің  мағынасын  тҥсіндіреді  (бҧл  ҿлеңдегі  самал,  кҥз  бояуы 

т.б.) 

100

 

4.  Ҿлең  мҽтінін  талдатады.  Оны  былайша  ҧйымдастыруға  болады:  «Ҿлеңнің  екі  жолын 

оқытып, ҿз сҿзімен айтқызып немесе келесі екі жол ҿлеңде қандай ой айтылған?»  - деген сияқты 

тапсырмаларды орындатып, мҽтіндегі ой, пікір, мазмҧнды саналы тҥсіндіруге жаттықтырады. 

5.  Ҿлеңдегі  кҿркемдегіш  қҧралдармен  жҧмыс  жҥргізеді.  Ондағы  мақсат  ҿлеңнің  тілі 

арқылы  кҥзгі  табиғатты  суреттеу  мен  «бояуын»  ажырату,  кҿркемдегіш,  бейнелегіш  сҿздердің 

мҽнін ажырату болып табылады. 

6.  Мҽтін қай жақта, қай шақта айтылып, сҿйлемдеріндегі ойды, пікірді, екпінді, кідірісті 

анықтатады. 

7. Оқушыға мҽнерлеп оқытады. 

8.  Кейбір  сҿз,  сҿз  тіркестері,  сҿйлемнің  ойына  байланысты  айтылуда,  ырғақ,  екпін, 

интонациясына жіберген олқылықтарды тҥзетеді. 

9. Логикалық екпіннің қай сҿз бен сҿз тіркесіне тҥсіп тҧрғанын анықтаттырады. Бҧл ҽдісті 

Қ.Бозжанова  сҧрақ  арқылы  жҥргізуді  ҧсынады.  Мысалы:  «Асқар  қаладан  келді»,  -  деген  сҿйлем 

жазып, бҧл сҿйлемде не туралы айтылғандығын сҧрай отырып, логикалық екпін «қаладан» деген 

сҿзге тҥсетіні анықталады. 

Бҧл игерілген білім, білік, дағдылары сҿйлеу мҽдениетінің сапалық қасиетінің бірі сҿйлеу 

ҽдебін қалыптастыруда, оқытуда негіз болады. 

Сөйлеу  этикетін  игерту.  Тіл  пікір  алмасу  қҧралы  ретінде  адамның  тек  ой-пікірін  ғана 

емес,  сезімін  де  білдіреді.  Сҿйлеудегі  ізет,  қҧрмет,  сыпайыгершілік  кісінің  сезіміне  ҽсер  етеді. 

Ҿмірде  жиі  қолданылатын  амандасу,  қоштасу,  ризалық  білдіру  кешірім  сҧрау,  қҧттықтау,  кҿңіл 

айту, кҿңіл сҧрау т.б. сҿйлеу этикеті деген ҧғымға саяды. 

Сҿйлеу  этикетінің  ҿзіне  тҽн  қалыптасқан  нормалар  мен  ерекшеліктері  болады.  Мысалы,  

Сҿйлеу этикетіне жататын сҿздердің тілімізде сан алуан тҥрі бар. Соның бірі – адамдар бір-бірінен 

аман-есендік сҧрасу. Мҽселен амандасқан кезде сҽлеметсізбе?...Аман-есенсіз бе? Армысыз! Сҽлем 

бердім! Ассалаумағалайкум! т.б. 

Кҿріп отырғандай амандасудың да толып жатқан тҥрлері бар. Сондықтан оларды жағдайға 

байланысты талғап, таңдап қолдануға тура келеді. Мысалы, «Сҽлеметсіз бе?» деп амандасу ҥлкен-

кішіге,  таныс-бейтанысқа,  ресми  жағдайда  да  қолданыла  беретінін  байқасақ,  ал, 

«Ассалаумағалайкум!» деп амандасуды ауылдағы кейбір жасы ҥлкен ақсақалдар ҧнатып тҧрады. 

Ал  жасы  кішілердің  ҿзіне  ҥлкендерге  «сҽлем  бердік»  деп  қолын  ала  жҥгіруі,  немқҧрайлы 

амандасуын  тым  ҽдепсіздікке  жатады.  Сондықтан  сҽлемдесу  адам  бойындағы  сыпайы  мінез, 

ізеттілікпен астасып жатса, жарасымды шығады. 

Сҿйлеу этикетіне жататын  сҿздердің бірі қоштасуға қатысты сҿздер тобы. Сау болыңыз, 

қош  болып  тҧрыңыз,  келесі  кездескенше,  кҿріскенше  кҥн  жақсы,  жайлы  жатып жақсы  тҧрыңыз, 

жолыңыз  болсын,  сапарыңыз  сҽтті  болсын  т.б.  жағдаятқа  орай  қолданылатын  мҧндай  сҿздер  де 

мағыналық реңінде айырма бар. Мҽселен, бҥгін-ертең немесе таяу кҥнде кездесетін, хабарласатын 

қызметтес адаммен «кҿріскенше кҥн жақсы» деп қоштасқанымыз дҧрыс болмас еді. Ал алыс жол 

ҧзақ  сапарға  бара  жатқан  танысымызға  «сау  болыныз!»  деп  қана  қою  аса  сҽтті  болмас  еді. 

Сондықтан  мҧндайда  «сапарыңыз  сҽтті  болсын!»,  «жолыңыз  болсын!»  тҽрізді  эмоция, 

экспрессияға басымдау сҿз орындарын қолданған мақҧл. 

Алайда  қҧттықтау  сҿздерінің  бҽрі  бірдей  жҥрекке  жол  тауып,  жарасымды  шыға  бермеуі 

мҥмкін.  Қазақ  халқының  дҽстҥрінде  жақсы  ниет,  адал  тілеулестік  білдіретін  этикет  қаншама. 

Мҽселен,  алыс  қаладан  оқуын  бітіріп  келген  ҧл-қызын,  ҽскер  қатарында  болып,  азаматтық 

борышын  абыроймен  ҿтеп  келген  баласын  кҿргенде  ата-ананың  қуанышында  шек  болмайды. 

Мҧндайда  тілеулес  адамдар  «балаң  келіп,  кҿзайым  болдың  ба?»    деп  қуанышқа  ортақтасады. 

Бҧлайша жақсы ниет танытып кҿңіл кҿтере тҥсу ҥлкенге де кішіге де лайық. 

Халықтың  арасында  бҧрыннан  келе  жатқан  бата  беру  дҽстҥрі  бар.  Жасы  ҥлкен  кей  адам 

дҽмнен соң дастарқан қайырып, бата береді, жақсы ниет білдіреді. 

Кісі аттарының басқа буындарына- еке (-ақа) қосымшаларын қосу арқылы да халқымызда 

қҧрмет нышаны ретінде қабылданатын дҽстҥр бар. Мҽселен Ахметті  - Аха, Бексейітті - Беке т.б. 

деп ҽдетте тонның ішкі бауындай жақын жасы ҥлкен, сыйлы адамға айтамыз. 

Қоғамдық ҿмірдің  ҽр саласында қызмет етіп жҥрген адамдардың сіңірген еңбегіне лайық 

ҽр  тҥрлі    атақ,  дҽрежелер  болады.  Мҽдениетті  елдің  дҽстҥрінде  ондай  атақ,  дҽрежелерді  кісінің 

аты-жҿнімен  қоса  айтады.  Қазақстанның  Халық  Қаһарманы    Роза  Бағланова,  Қазақстан 

Республикасы Ғылым  Академиясының академигі Ҽбдуали  Қайдар. Кейбір адамның бірнеше атақ 

дҽрежесі  болуы  ықтимал.  Ондай  атақ,  дҽреженің  бҽрін  тізе  беру  мҥмкін  болмаған  жағдайда  ең 

ҥлкен  атақ,  дҽрежесін  ғана  айтуға  болады.  Мҽселен,  профессор  Сабит  Жолдасов,  механизатор 

101

 

Кҥлшат  Дҿненбаева  т.б.  Себебі  мҧндай  этикетті  жҧрт  атақ  дҽрежесін  сыйлап,  мамандықты 

қҧрметтегендік  деп  қабылдайды.Тіл  мҽдениетіне  кҿңіл  бҿлген  адам  сҿйлеу  этикетіне  айрықша 

кҿңіл  бҿледі.  Сҿйлеу  ізетінің    ҿзіндік  қыр-сырын  аңғара  алады.  Ҿнер,  білім,  мҽдениет  пен 

ҽдебиетке  зор  ҥлес  қосқан  адамдардың  ҧлы  Абай,  жыр  алыбы  Жамбыл,  кҥй  атасы  Қҧрманғазы, 

кҥміс  кҿмей  Кҥлҽш  деп  атау  дҽстҥрімізде  бар  нҽрсе.  Халқымыздың  ғасырлар  бойы  келе  жатқан 

жақсы  дҽстҥрлерін  сақтап,  оны  ҽрі  қарай  дамытып,  сҿз  этикетін  байытып,  толықтырып,  оны 

жастардың сҿйлеу дағдысына айналдыру – оларды адамгершілікке, сыпайылыққа баулуда септігін 

тигізері сҿзсіз. Сҿйлеу этикетіне байланысты сабақ ҥлгісі берілді. (Қосымша №) 

Қорыта келгенде, фонетикалық пен орфоэпиялық білім негізінде оқушының сҿйлеу, айту, 

тыңдау,  есту  дағдысын  қалыптастыру  арқылы  тілдің  орфоэпиясын  меңгертуде  жағдай  жасалады 

да, оқушының ауызекі сҿйлеу мҽдениеті икемділіктері артады. 

 

жүктеу/скачать 5,18 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: