Лекция №1 Лекцияның тақырыбы : т iл бiлiмi және оның салалары
жүктеу/скачать 221,31 Kb.
|
Лекция 2023 15 сағат (10)
- Бұл бет үшін навигация:
- Атаушы сөздер Көмекшi сөздер
| Сөзге мынадай белгiлер тән:
1. Сөз белгiлi бiр дыбыстық құрылымнан тұрады. Ол фонетикалық заңдылыққа сәйкес құрылады. Атаушы сөздер екпiнге ие болады, ал көмекшi сөздер екпiнсiз болады. 2. Сөздiң мағынасы болады. Мағына бiлдiру жағынан сөз фонемадан ажыратылады. 3. Сөз тұйық құрылым, оның арасына екiншi сөздi ендiру мүмкiн емес. Ал сөз тiркесiнiң арасына сөз ендiру мүмкiн. 4. Сөз – грамматикалық жағынан бiртұтас тұлға. Ол сөз тiркесiнен де, тұрақты сөз тiркесiнен де ажыратылады. 5. Сөз белгiлi бiр сөз табына қатысты болады. 6. Сөз – дайын единица. Сөздiң топтары мен түрлерi көп. Тiлдегi сөздердi мағынасы мен атқаратын қызметiне қарай төмендегiдей топтастыруға болады: 1) аттың атауын, заттың сынын, түр-түсiн, заттың iс-әрекетiн бiлдiретiн сөздердi дербес мағыналы сөздер немесе атаушы сөздер; 2) дербес мағынасы жоқ көмекшi сөздер.
К.Аханов өзiнiң еңбегiнде ''Есiмдер'' тобын үшке бөлiп қарастырады. Олар: Атаушы есiмдер- зат есiм, сын есiм, сан есiм; үстеушi есiмдер – үстеу және елiктеуiш сөздер; аралық есiмдер – сан есiм және есiмдiк. Сөз-өте күрделi тiлдiк единица. Сөздiң екi жағы бар: оның бiрi – сөздiң дыбысталу жағы, екiншiсi – сөздiң мағыналық жағы. Дыбысталу сөздiң материалдық жағын құрастырса (дыбыс тiркесi), мағына сөздiң идеалдық жағын құрайды. Екеуiнiң бiрлiгi негiзiнде сөз өмiр сүредi. Сөздердiң мұндай типтерiнен тыс фонетикалық және морфологиялық варианттары бар. 1. Фонетикалық варианттағы сөздер кейде дербес лексикалық единицаға айналуы мүмкiн. Мысалы, өкiмет-үкiмет, ғылым-iлiм т.б. 2. Морфологиялық варианттағы сөздердiң құрылысы әр түрлi болғанымен, мағыналық жағынан айырмашылығы жоқ. Мысалы, редис-редиска, невозвратимый- невозвратный т.б. Тiл бiлiмiнде лексика – семантикалық топ терминiмен бiрге “тақырыптық топ” деген терминдер де қолданылады. Сөздердi тақырыптық топтарға, лексика – семантикалық топтарға бөлiп қарастырудың маңызы зор. Бұл жөнiнде зерттеу жұмыстарын жүргiзiп, оларға тән белгiлердi анықтау мәселесiн өз еңбектерiне арқау еткен ғалымдарымыз да баршылық. Тiлдегi сөздер болмыстағы заттар мен құбылыстардың ұқсас белгiлерiне қарай жасалған классификациясына орай топтастырылады. Мысалы, ыдыс-аяқ аттары (шәйнек, кесе, зере, шара, шөмiш, қасық, т. б.), адамның дене мүшелерi (бас, аяқ, қол, құлақ, саусақ, көз, т. б.), табиғат құбылыс-тары (жел, жауын, найзағай т. б.). Сөздердiң арасындағы мағыналық байланыстарды анықтау үшiн сөздердi тақырыптық топтар мен лексика-семантикалық топтарға бөлiп қарастыру қажет. Өйткенi тақырыптық топтар мен лексико-семантикалық топтар арасында айырмашылықтар бар. Бiр топ ғалымдар тiл бiлiмiнде қолданылатын бұл терминдер арасында алшақтық жоқ десе, екiншi топтағылар бұлардың арасында мағыналық айырмашылықтың бар екендiгiн көрсетiп, тақырыптық топ-тың сөздердiң тек денотаттық мағынасына негiзделетiндiгi, ал лексико-семантикалық топ сөздердiң лексикалық (әрi денотаттық, әрi сигнификаттық, әрi iшкi лингвистикалық) мағынасына негiзделетiндiгi жайлы пiкiр айтады. Көпшiлiк зерттеушiлер сөздердi тақырыптық топқа топтастыруда лингвистикалық принцип негiзге алынбайды, заттардың табиғи белгiлерi, объективтiк қатынастары т.б. негiзге алынады дейдi. Ал лексико-семантикалық топ сөздердiң лексикалық мағынасына негiзделедi, яғни, сөздердiң антонимдiк, синонимдiк не ұштас мағыналары есепке алынады. Мысалы, қол, аяқ, көз, тiрсек сияқты сөздер өзара ешқандай семантикалық байланысқа ие емес, бiрақ олар адамдардың дене мүше атаулары. Ал кел, кет, бар, жүгiр, жел, шап, зыт, кiр, шық т. б. деген етiстiктердiң арасында семантикалық байланыс бар. Бұлардың барлығы-ның лексикалық мағынасының құрамында бiр орыннан екiншi орынға өту, қозғалуды бiлдiретiн мағыналық элемент (сема) бар. Сонымен бiрге олар синонимдiк, антонимдiк, не ұштасып жататын мағыналық қасиетке ие. Лексико-семантикалық топтың қатысымен семантика-лық талдау жасау арқылы сөздердiң мағыналық, стилисти-калық, эмоционалдық және т. б. қасиеттерi анықталады. ЛСТ сөздердi бiр сөз табына қатысты қарастырады және олардың грамматикалық формаларының өзгеруiн есепке алады. ЛСТ бөлуде сөздердiң лексикалық мағына бiрлiгi негiзге алынады. Лексико - семантикалық топтың құрамына енген сөздер өздерiнiң дербестiгiн жоғалтпайды, олардың бiрi екiншiсiмен тек жалпы жақтарымен ғана байланысып жатпастан, жеке белгiлерiмен өзара ерекшеленiп те жатады. Тақырыптық топқа семантикалық байланысы жоқ, тек объектив дүниедегi заттардың өзара қатынасы негiзiнде топтастырылған сөздер енедi. Мысалы, қол, көз, құлақ, аяқ, бас, қабырға дегендер бiр тақырыптық топқа енедi де, бiр жүйе жасайды. Тақырыптық топқа енген сөздердiң бiр мүшесi түсiп қалса, не жаңа сөз қосылса оның басқа мүшелерiнiң мағынасына әсер етпеуi мүмкiн. Мысалы алма, алмұрт, алша, алхоры, шабдалы сияқты жемiс атауларының кейбiрi түсiп қалса немесе жаңа жемiс атауы қосылса топ құрамындағы қалған сөздердiң мағынасы өзгермейдi. Бұған қарап тақырыптық топтардың мүшелерiнiң арасында мүлде мағыналық байланыс жоқ екен деуге болмайды. Сөздердi тақырыптық топтарға топтастырғанда олардың арасындағы байланыс негiзге алынады. Тiлдегi сөздердiң бiр емес бiрнеше лексикалық мағынасы болады. Тарихи тұрғыдан алғанда сөз мағыналарын негiзгi және туынды мағына деп екi түрге бөлемiз. Мысалы, көк – 1. түс: 2. аспан; 3. шөп. Қазiргi тiл тұрғысынан сөз мағынасын екiге бөлемiз: 1. тура мағына; 2. ауыспалы мағына. Сөздiң бастапқы мағынасын тура мағына деп атаймыз. Мысалы, 1. қараңғы- жарықсыз; 2. қараңғы – оқымаған, сауатсыз; 3. су қараңғы – аурудың түрi. Тура мағына негiзiнде жасалған лексикалық мағына ауыспалы мағына деп аталады. Мұндай мағыналар қалыптаса келе тұрақты мағынаға айналады. Сөз мағынасының өзгеруiнiң, оның жаңа мағынаға ие болуының екi түрлi себебi бар: 1) тiлден тыс сыртқы ортаның әсерi; 2) тiлдiк немесе лингвистикалық себептер, яғни тiлдiң iшкi мүмкiншiлiгiнен пайда болған. жүктеу/скачать 221,31 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|