Лекция тезистері Синтаксис туралы түсінік
Үлестес (мезгілдес) сабақтас сөйлем
жүктеу/скачать 0,62 Mb.
|
367983 3
| Үлестес (мезгілдес) сабақтас сөйлем
Бағыныңқы сөйлем басыңқы сөйлемдегі істің мезгілін білдіретін құрмаластың түрін мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем дейді. А.Байтұрсынұлы еңбегінде сабақтастың бұл түрі « мезгіл пысықтауыш бағыныңқы» деп аталған да, оған «Қашан жер отаяды, мал сонда сүттейді» деген мысал берген. Қазіргі қолданылып жүрген « мезгіл бағыныңқылы сабақтас» деген атау алғаш рет 1939 жылы жарияланған оқулықта «мезгілді сабақтас» деп аталады да, келе-келе «мезгіл бағыныңқылы сабақтас құрмалас сөйлем» болып өзгертіліп қолданылады.Мезгіл бағыныңқылы сабақтастың бағыныңқы сыңары қашан? қашанға шейін? қашаннан бері? деген сұрақтарға жауап береді. Қазіргі қазақ тілінде мезгіл бағыныңқылы сөйлемді жасайтын төмендегідей тәсілдер бар: 1.Есімшенің –ған,-ген,-қан,-кен,-ар,-ер түрлері жатыс септік формасында тұрып мезгіл бағыныңқының баяндауышын жасауға қатысады: Осы тоқал келіншек боп түскенде, Нұрым бұзау байлап, қозы бағумен жүретін бала еді (Майлин). Бұлар ауылдан аттанарда, екі жігіт соларға қарай шаба жөнелген еді (Әуезов). 2.Атау формасында тұрған есімшелер кезде, шақта, соң, сайын т.б. демеулердің тіркесіп келуі арқылы мезгіл бағыныңқылы сабақтас сөйлемді жасайды: Ақтөбе майданында ақтар Арал теңізі станциясына жуықтаған кезде, Ферғана алқабындағы басмашылар қимылды күрт күшейтті (Нұртазин). 3.Барыс жалғаулы есімшеге шейін, дейін шылаулары тіркесіп айтылу арқылы мезгіл бағыныңқының баяндауышы жасалады: Жүргіншілер әбден көзден таса болғанға шейін, бұлар арттарынан қарап тұрды (Әуезов). 4.Шығыс жалғаулы есімшеге кейін, соң, бері шылаулары тіркесіп айтылу арқылы мезгіл бағыныңқының баяндауышы жасалады: Ол жұмысқа шыққаннан бері, қалтасынан дәрі-дәрмек арылмайтын (Сыланов). 5.Шартты рай формалы етістіктен болады: Ербол есік алдына шықса, үлкен ауыл жақтан екі-үш атты кісі келе жатыр екен (Әуезов). 6.Көсемше формалы етістіктен болады: Мағаштар жауыз зорлықтың бар көлемін ашқалы, Абай қатты қиналып тыныштық ала алмады (Әуезов). Сосын төрге аттай бере, керегенің басында ілулі тұрған тықыр қоржынға көзі түсті (Кекілбаев). Жылқыға Абылғазы қолы жетіп араласқанша, мың сан тұяқтардың құжырлы серпіндерінен ұшқан қиыршық қар бүкіл өңірді ақ түтек етті (Әуезов). Мұрат шығып үлгермей жатып, Ержан кірді ( Ахтанов). 7.-ысы,-ісі қосымшалы етістіктің көмектес жалғаулы түрінен болады: Ауыл ұйқыға кетісімен, уәделі жерге келдім (Сайын). Бұлар далаға шығысымен, басқалар да кетіп үлгеріпті. жүктеу/скачать 0,62 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|