Лекция тезистері

61 
ұзақтығы өз алдына, жас мемлекеттің қаржылық жүйесін алпайыт көршіден бұрып алып 
өз алдына тәуелсіз бағытқа түсіру де үлкен күшті талап еткені түсінікті. Өйткені, 
егемендіктің алғашқы жылдары көзге көрінбесе де әртүрлі экономикалық қысымдар 
болып тұрғаны анық. Басқасын айтпағанда, қазақтың мемлекеттілігіне қарсы «рубльдің 
шеңберінде қалыңыздар, әйтпесе ел болуларың қиын» деген кері пікірлер де сырттан 
айтылып жатты. Осы шеңбердің ықпалында ұстап тұру үшін нешетүрлі қитұрқы 
амалдарды бастан өткеруге тура келді. Бұл туралы Мемлекет басшысы өзінің «Қазақстан 
жолы» атты кітабында былай дейді: «Еңбекақыны, зейнетақыны, жәрдемақыларды төлеу 
үшін біз Ресейден ақша сатып алуға мәжбүр болдық. 1992 жылдың бірінші жартысына 
дейін Ресейдің Орталық банкісінен ақша қаражатын біз тегін алып тұрғанбыз. Бірақ 
кейіннен бюджеттер бөлінгенде рубльді сатып алуға тура келді. Ақшаны сатып алуға 
Қазақстан бюджетінде қаражат жетпегендіктен, ел оның тапшылығын бірден сезінді. Біз 
рубльді қарызға (несиеге деп те айтуға болады) алатынбыз. Артынан Ресей біздің 1,5 
миллиард долларға қарызданғанымызды айтты. Бірнеше жылдар өткеннен кейін барып, 
«Байқоңыр» айлағы үшін есептескенде ғана осы қарызды жаптық».
Кейіннен тәуелсіздіктің тірегіне айналған төл Теңгенің айналымға енуі елдің 
егемендігін біржолата нығыздай түскен еді. Қазақстан осылайша тәуелсіздіктің алғашқы 
5-6 жылын түбегейлі дербес мемлекеттікті қалыптастыру, ішкі және сыртқы саясаттың 
жаңа жүйесін құру, экономиканы жұмыс істеуге мәжбүр ету, оны жекешелендіру, яғни 
либералды мемлекетті, либералды экономиканы қалыптастыру үшін тынымсыз 
жұмыстарды бастан өткерді. Соның арқасында тәуелсіздіктің алғашқы жылдарында-ақ 
дағдарыстың жағымсыз салдарынан қарсы тұра алатын экономика құруға шама жетті. 
2.Қазақстан тәуелсіздік алғаннан кейін нарықтық экономикаға көшуді таңдап алған 
болатын. Осы бағытта 1992 жылы қаңтарда Қазақстан Ресейдің үлгісімен бағаны 
ырықтандыруға, мемлекеттік меншікті оның иелігінен алып жекешелендіруге кірісті. 
Қазақстанда нарықтық экономикаға көшудің алғашқы кезде үш кезеңі белгіленді. 
Бірінші кезең - 1991-1992 жылдар, екінші кезең - 1993-1995 жылдар аралығы болып, осы 
мерізімде жүргізілетін іс бағдараламасы Жоғарғы Кеңестің сессиясында мақұлданып, 
Президенттің Жарлығымен бекіді. Ал үшінші кезең - 1996-1998 жылдарды қамтуға тиіс 
болды. Осымен байланысты көптеген жаңа заңдар, реформаны жүзеге асыруға қажет 
басқа да құжаттар қабылданды. Нарықтық экономикаға көшу мәселелерімен айналысатын 
жаңа мемлекеттік басқару органдары құрылды. Олар: Мүлік жөніндегі, Монополияға 
қарсы саясат жөніндегі комитеттер, Салық инспекциясы, Кеден және т. б. Сондай-ақ 
нарықтық экономикаға тән инфрақұрылымның да кейбір түрлері: биржалар, 
коммерциялық банктер, сауда үйлері, жеке меншіктік кәсіпорындар мен шаруашылықтар, 
жеке меншік пен мемлекет меншігі аралас ірі корпорациялар, акционерлік қоғамдар, 
холдингтік компаниялар өмірге келді. Сөйтіп, нарықтық экономикаға қарай, меншіктің 
түрін өзгертуде, аралас экономика құруда біршама жұмыстар атқарылды. Алайда, 
нарықтық экономикаға көшуде бірсыпыра қателіктерге жол берілді.
Бірінші. Реформаны бастауда мемлекеттің мақсаты да, мүдделері де, оларға жетер 
жолы да, әдіс-айласы да толық анықталмады. 
Екінші. Барлық елге бірдей сай келетін экономикалық реформаның моделі 
болмайды. Әр елдің өзіне тән, оның ұлттық бітіміне, тарихына, дәстүріне, нақтылы саяси, 
әлеуметтік, экономикалық қалыптасқан жағдайына сәйкес өз моделі, өз жолы болу керек. 
Оны әлемдік тәжірибе де көрсеткен. "Жапондық", "Немістік" тағы басқадай әр елдің өз 
даму жолы болғаны белгілі. Қазақстан көп елде жақсы нәтиже бермеген, Халықаралық 
Валюталық Қордың ұсынған "есеңгіретіп емдеу" деп аталатын жолына түсіп, Ресейдің 
соңынан ерді. Ол Ресейден бөлек дербес экономикалық саясат жүргізу қиын деген 
желеумен жасалды. 
Үшінші. Экономикалық реформа бірінен кейін бірі және өзіндік ретімен жасалуы 
арқылы жүзеге асуға тиіс. Ал Қазақстанға қажетті заң жүйесі жасалып бітпей, жеке 

62 
меншікке негізделген кәсіпорындардың үлесі өсіп, бәсеке ортасы қалыптаспай тұрып, ең 
әуелі бағаны ырықтандырудан бастау қате болды, өйткені бағаны ырықтандыру өкімет 
тарапынан мезгіл-мезгіл оны өсіріп отыру болып шықты. 
Төртінші. Қабылданған зандар көп жағдайда жүзеге аспай қалды, себебі ол 
заңдардың жұзеге асатын механизмдері жасалмаған-ды. Реформаны жүзеге асыру үшiн 
оған қажет механизмдердi жасау керек едi. 
Бесінші. Инфляцияны (құнсыздандыруды) ауыздықтамаса ешбір істе береке 
болмайтыны белгілі. Бірақ осыған қарамастан мемлекеттегі қаржы, несие, ақша жүйесі 
ретке келмеді. Ұлттық банк ақша жүйесін, ақша айналымын, оның ішкі және сыртқы 
қозғалысын қатаң бақылауға алудың орнына, ақша-несие ресрустарын бей-берекет 
жұмсап, аса жоғары пайызбен сатып, пайда табумен әуестенді. 
Алтыншы. Қылмыс, жемқорлық, занды бұзушылық көбейгені соншалық, ол 
қоғамның қатерлі ісік сияқты ең қауіпті ауруына айналды. Оған жаппай тәртіпсіздік, 
жауапкерсіздік қосылды. Міне, бұлар реформаны жасауда, қоғамды дұрыс дамытуда 
өздерінің кеселдерін тигізді. 
Жетінші. Мемлекет басшылары экономикалық дағдарыс кезінде өмір сүріп, жұмыс 
істеп көрмегендіктен, оның ой-қырын, бүге-шігесін, одан шығу жолдарын білмеді. 
Экономикалық дағдарысты дұрыстап бағалай алмады. Елді дағдарыстан бір-ақ жылда 
шығару саясаты жүргізілді. Бірақ ол ешқандай нәтиже бермеді. 
Сондықтан мемлекеттің алдында дағдарыстан шығудың жолдары қарастырыла 
бастады. Оның ең бастысы - бағаны ырықтандыруды белгілі бір жүйеге келтіру еді. 
Нарықтандырудың барысын, оның неден басталғанын, қалай басталғанын халық жете 
түсінбеді. Қазақстанда ырықтандыру 1992 ж. мұнайдың, мұнайдан шығатын өнімдердің, 
басқа да энергия көздерінің бағасы әлемдік бағаға дейін жоғарылауы керек деген ұранмен 
жүргізілді. Осының нәтижесінде әр кәсіпкер, әр кәсіпорын ең жоғары таза пайда алғысы 
келді. Сөйтіп баға шарықтап өсті, елдің экономикасы бағаның шарықтап өсу кесірінен 
төмен түсіп кетті, оны көтеру мүмкін болмай қалды. 
3. Жаһандық экономикалық дағдарыс, геосаяси шиеленістер, санкциялық 
текетірестер, сондай-ақ, энергия ресурстарына әлемдік бағаның төмендеуі әлемдік 
үдерістердің белсенді қатысушысы - біздің елімізге әсер етпеуі мүмкін емес. 
Елбасы Нұрсұлтан Назарбаев Қазақстан халқына Жолдауында «Нұрлы Жол» Жаңа 
экономикалық саясатын жариялады. Бұл тарихи құжатта дағдарысты еңсерудің кешенді 
шаралары ғана көрсетіліп қоймай, еліміздің әлемнің ең дамыған 30 мемлекетінің қатарына 
енуіне қажетті жағдай, ұзақмерзімдік даму жолы анықталып отыр. 
«Нұрлы Жол» Жаңа экономикалық саясаты – бұл болашақтың инфрақұрылымын 
кең көлемде инвестициялау есебінен экономиканы жүйелі түрде қайта құру. Көлік, 
индустриялық, 
энергетикалық, 
тұрғын 
үй-коммуналдық 
және 
әлеуметтік 
инфрақұрылымды дамыту, сондай-ақ шағын және орта бизнеске барынша қолдау көрсету 
тұрақты экономиканың негізі – мықты орта тапты қалыптастыра отырып, болашақ 
Қазақстанның іргетасын мызғымастай етіп нығайтады. 
Жолдар құрылысы өңірлерді байланыстырып, ауыл мен қаланы жақындатуға, 
еліміздің транзиттік әлеуетін айтарлықтай арттыруға мүмкіндік береді. Шағын және орта 
бизнеске, сондай-ақ, азаматтарға өндіруші нарықты қолжетімді етудің арқасында сауда-
саттық жанданады. 
Тұрғын үй-коммуналдық және әлеуметтік инфрақұрылым құрылысының, сондай-
ақ, мемлекеттік қолдаудың жаңа тетігінің арқасында миллиондаған қазақстандық 
баспанаға қол жеткізуге және өмір сапасын арттыруға мүмкіндік алады. 
«Нұрлы Жол» бағдарламасын жүзеге асыру дегеніміз – жүздеген мың қосымша 
жұмыс орны, жаңа өндірістер, бизнесті жандандыру және қазақстандықтардың әл-ауқатын 
арттыру. 

жүктеу/скачать 1,09 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: