Ұлы дала тұЛҒалары қҰдайберген

127 
қазақ тіліндегі етістіктің төмендегідей негізгі проблемаларын: 1) 
синтетикалық тілдер қатарына жатқызылып жүрген қазақ тілінің 
құрылымдық жүйесінде аналитизм элементтерінің де кездесетіндігін; 2) 
кейбір негізгі етістіктердің күрделі етістік құрамында көмекшілік қызметке 
ауысып, лексикалық мағыналарынан біл жол айырылатындығын көрсеткенін 
айтады (53, 21). 
Проф. Қ.Жұбанов синтаксис тарихына барғанда «Бұрын бастауыш 
баяндауыштан соң болған; анықтауыш анықталғыштан кейін келген. Оның 
мәнісі былай: осы күнгі оқыдым деген сөзіміз бұрын оқы+тұр+мен болып 
айтылған. Демек, осы күнгі өткен шақтың -ды жұрнағы бұрынғы «тұр» 
деген сөзден қысқарған» деген пікірді алғаш айтып, бұл пікіріне ұйғыр, татар 
тілдерінен мысал келтіреді. Бұл пікір қазіргі кезде ғылым жолындағы 
ізденушіге «қаны тамып тұрған» жаңалық бола қоймас. Алайда қазақ тілі 
жайлы жазылған алғашқы еңбектерде кездесе бермейтін мұндай соны пікір 
нағыз байқампаздықтан туған қызықты да құнды пәлсапа болатын.
Қ.Жұбанов аталған мысалды келтіре отырып, «тұр» сөзіндегі р 
дыбысының түсіп қалуына қарап, «әуел бастағы тұйық буындарда келетін 
р, л, н дыбыстарының түскіштігін (cусымалы) білуге болады» дейді. Бұл 
ойына да апар, әкел сөздерінің кірігуі құбылысын, ол, бұл, мен, сен 
есімдіктерінің септік жалғауларын қабылдағанда о+ның, бұ+ған, се+нің, 
ме+нің түрінде қолданылуын мысал ретінде келтіреді. 
Ғалым синтаксис тарихына қатысты жүргізген еңбегінде «жік» (қазіргі 
– жіктік) жалғауларының шығу тегі есімдіктер болғандығын және бұлай 
морфологияланудың себебі аяқталған синтаксистік сөйлем-бірліктерден 
болғандығын, бұлар сөйлемнің тұрлаулы мүшелері бастауыш пен баяндауыш 
болғандығын алғаш дәлелдейді. «Синтаксистік құрылымда келгенде бұл 
сөздердің бәрі де бастауыш болатындығын және ол заманда сөйлемнің 
бастауыш 
мүшесі 
қазіргідей 
препозицияда 
емес, 
постпозицияда 
тұрғандығын, яғни синтаксистік құрылымның соңында келетіндігін» қадап 
айтады. Ғалымның болжамын негізге алсақ, «қазіргі жалғаулардың 
бірқатары ерте замандардағы бастауыш қызметін атқарған дербес 
мағыналы сөздер». Тереңнен түп тартқан мұндай ойлар мен ережеге бергісіз 
дәлелдер Қ.Жұбановтың тілдің табиғи тыныс-тіршілігін, өріс-өзегін 
мейлінше терең сезінген дарынды лингвист екендігін шүбәсіз айғақтайды. 
Ғалым синтаксис тарихына зерттеу жүргізе келе, мынадай ой түйеді: 
«Синтаксистік құрылымнан морфологиялық сөзжасамға ауысқан ежелгі 
тіркес формалары қазіргі заман синтаксисінің орнын басқан кезде оның 
өзінен кейін бастауышты ілестіре қоймайтын «қатып қалған» бұлжымас 
тәртібі бұзылады». Себебі дүниеде өзгермейтін ешнәрсе болмайды, бастауы 
бар нәрсенің аяғы да болмақ. Ол – табиғат заңы. Тіл де адамның табиғи 
қасиеті. Ол да адамның жұмсауына байланысты өзгереді: туады, дамиды, 
құлдырайды, жоғалады. Осы табиғи заңдылықты негізге алғанда 
Қ.Жұбановтың айтып отырған пікіріне түсініктеме беріп жату артық болар. 

128 
Профессор Қ.Жұбанов анықтауыш тарихына қатысты жүргізген 
зерттеуінде жекелеген сөздердің (қыз, бала-шаға, қошқар) тарихын туыс 
(татар, ұйғыр және т.б.), тіпті туыс емес тілдердің (монғол, қытай және т.б.) 
материалдары арқылы, алғашқы ғылыми грамматикаларды, сөздіктерді 
пайдалана отырып айқын дәлелдейді. Ғалым қазіргі біздің кішірейту 
қосымшасы деп жүрген -шақ, -шек, -шық, -шік жалғауларын анықталатын 
сөзден соң тұрған анықтауыштар деп атайды. Мұндай негізді, батыл 
айтылған пікірге тәнті болмай тұра алмаймыз. Ғалымның жазғандарын 
Ө.Айтбайдың сөзімен айтсақ, «дәлелсіз, дәмсіз айғайға құрылған құр 

жүктеу/скачать 3,08 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: