ТҮРКІ ХАЛЫҚТАРЫ (ҚЫРҒЫЗ, ҚАЗАҚ, ТҮРІК) ФОЛЬКЛОРЫНДАҒЫ АЛҒЫС
(БАТА, ТІЛЕК, ДҰҒА) СӨЗДЕРДІҢ ТАРИХИ-МƏДЕНИ НЕГІЗДЕРІ
Э.Қапаған -
Қырғыстан Республикасы ҰҒА
Бішкек гуманитарлық университетінің аспиранты
Фольклор – əлем халықтарының салт-дəстүрлері, əдет-ғұрыптарын, ұлттық-этнографиялық
тұрмыс ерекшеліктері, наным-сенімдері, философиялық дүниетанымы, психологиялық жан ділі, т.б. –
сан салалы қасиеттер жинақталған рухани құндылық қазынасы. Адамзат ұрпақтарының əуелгі пайда
болуынан бастап қазіргі кездегі өркениет кеңістігіндегі жетістіктері – халық даналығы ықпалымен
өркендеп келеді. Əлем өркениеті – ата-бабаларымыздың ғасырлар бойы қалыптасқан, даму жолы
үздіксіз жалғасқан жолының жетістіктер көрсеткіші.
Түркі халықтарының (қырғыз, қазақ, түрік) фольклорындағы сөз өнері үлгілері (мақал-мəтелдер,
жұмбақтар, жаңылтпаштар, ертегілер, аңыздар, тұрмыс-салт өлеңдері, батырлық жəне лиро-эпостық
дастандар, тарихи өлеңдер мен эпикалық жырлар, айтыстар) – ұрпақтардың дүниетанымындағы ортақ
көзқарастарды да, өзіндік айырмашылықтарды да саралап танытатынымен ерекшеленеді. Туысқан
халықтардың ортақ дүниетаным көзқарастары ежелгі сақ, ғұн, түркі өркениеті дəуірлерінің фольклоры
мен əдебиеті мұраларында жинақталды. Бұл орайда, Қазақстан Республикасының Президенті, Ұлт
Көшбасшысы – Елбасы Н.Ə. Назарбаевтың Қазақстан Республикасы тəуелсіздігінің 10 жылдығына
арналған «Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер» атты халықаралық ғылыми-теориялық
конференцияда Күлтегін жайымының тұсаукесерінде сөйлеген сөзі туысқан халықтар мұраларындағы
ортақ үндес дүниетаным бірлігіндегі өзіндік ұлттық өзгешеліктерді де байыптауға бағдар береді:
«Тарихты əділет тұрғысынан объективті таразылау, əрдайым осы қағидаттан айнымау – ғылыми
үдерімнің биік мұраты болуға тиіс. Бүгінгі күнге дейін халқымыздың басынан кешірген тарихи
шындықты ғылыми ақиқат биігінен саралап беруге түрлі объективтік жəне субъективтік себептердің
салдарынан мүмкіндік болмағаны да рас. Қазіргі ғаламдану үрдісі, халықаралық қарым-қатынастар
өрісінің ашылуы, соның ішінде ғылыми-ақпараттық кеңістіктің кеңеюі – көптеген көкейкесті күрделі
проблемаларды бірлесіп шешуді талап ететіні мəлім.
Бұл ретте түркі өркениетінің текті де терең тамырлы тарихы мен төлтума мəдениетін биік парасат
үдесінен терең таразылаудың, оны кейінгі ұрпақтың сана-сезіміне сіңірудің, олардың бойына ешкімнен
кем түспейтін тарихының барына, яғни кемел келешегінің барына деген сенімді дарытудың, сол арқылы
отаншылдық сезімін тəрбиелеудің біз үшін маңызы да, мəні де ерекше» [1, 11-12-бб.].
Түркі халықтары (қырғыз, қазақ, түрік) фольклорындағы алғыс (бата, тілек, дұға) сөздердің
тарихи-мəдени негіздерінің бастауында мынадай мəселелерді саралап айтамыз: біріншісі – түркі
халықтарының көптеген ғасырлар бойы ортақ ұлыстық-мемлекеттік құрылымдарда өмір сүргендігі;
екіншісі – түркілік-туыстық қандастық тектестік арнасындағы ортақ дүниетаным бірлігінің
қалыптасқаны.
Түркі халықтарының фольклорындағы алғыс (бата, тілек, дұға) сөздердің көркем шындықпен
аясындағы бейнелі өрнектермен ұрпақтарды тəрбиелеудегі белсенді қызметі ғасырлар бойы үздіксіз
қолданылып келеді. Түркі халықтары рухани мəдениеті тарихындағы тұңғыш рет «Түрік тілінің сөздігі»
(«Диуани лұғат ит-түрік») атты əдебиет пен тіл мұраларын жинақтаған энциклопедиялық-филологиялық
еңбек жазған Махмұт Қашқаридың пікірі тақырып нысанындағы өзекті мəселенің тарихи-мəдени
негіздерін дəйектейді:
«Сонымен, мен сол түріктердің қызыл тілге ең шешендерінен, ең əдемі əңгімелерінен, ең бір
зеректерінен, ең білгірлерінен, ежелгі асыл тайпаларынан уа соғыс ісінде мықты найзагерлерінен
болғандығымнан, олардың шаһарлары мен сахарасын бастан-аяқ аралап шықтым. Түрік, түркмен,
оғыз, шығыс, йағма, қырғыздардың сөздерін жəне (сөздерінің) қасиет, құпияларын анықтап шықтым,
оларды пайдаландым. Мен бұл істерді осы тілдердегі əрбір кішігірім айырмашылықтарды парықтап білу
үшін істедім. Сонымен олардың əрқайсысының тілі менің көңілімде ұялап, берік сақталып қалды. Мен
оларды мұқият зерттеп, əбден тəртіпке келтіріп, жүйелеп шықтым.
...Мен бұл кітапты хиқмат сөздер, сежілер (ұйқасты, үйлесімді, сөз), мақал-мəтелдер, өлең-
жырлар, режез (қаһармандық, батырлық жырлардан үзінді) жəне несір (көркем қарасөз – А.Е.) секілді
əдеби сөздермен безендіріп, мақсұс əліппесі ретімен тізіп шықтым» [2, 31-б.].
Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №3(37), 2011 ж.
87
Алғыстар – түркі халықтары мұраларында ежелден келе жатқан адамдарға, тіршілікке жақсылық
тілеуге арналған сөздер. Олар халық даналығының көркем шындықпен жинақталған үлгілері мақал-
мəтелдер үлгілері арқылы да байқалады. Мысалы, Махмұт Қашқаридың «Түрік тілінің сөздігі» («Диуани
лұғат ит-түрік») кітабындағы мақал-мəтелдердің барлығы жақсылық пен жамандық қасиеттерін
адамгершілік-имандылық қасиеттері таразысымен тануға арналған тəлім-тəрбиелік тағылымымен
ерекшеленеді. Ал, арнау сипатындағы үлгілері бата-тілек бағдарлылығымен байқалады:
... Өгіздің аяғы болғанша,
Бұзаудың басы бол!
Суды көрмей етігіңді шешпе!
Көкке қарап түкірме, көзіңе түсер көбігі!
... Ит қаппайды деме,
Ат теппейді деме!
Арыстанды арбап
Қуыршақты ұстасаң да
зорлап ұстай алмайсың.
... Қырғауылды торуылдап ұстасаң да,
Үйіңдегі тауығыңды ұмытпа!
Қырсызбен ұрыссаң да,
Арсызбен ұрыспа!
Батырды ренжітіп, зəбір қылма,
Ұшқыр аттың арқасын жауыр қылма!
... Қызбен күреспе,
Қысырмен жарыспа! [3, 54-66-бб.].
Қырғыз, қазақ, түрік халықтарының фольклорындағы мақал-мəтелдерде негізі қаланған бата-тілек
арнау сөздердің поэтикалық мағыналары адамдардың жақсы істерін мадақтау, ризалық алғысы
аясындағы көңіл-күй сарындарымен өрнектелген. Адамдардың тұрмыстық қарым-қатынастары
мəдениеті аясындағы қайшылықты мінез-құлық қасиеттерін салыстыра, шендестіре саралай отырып,
жағымсыздықтан аулақ болу, ізгілікке, игілікке ұмтылу насихаты уағыздалады. Бата-тілек сөздердің
адамдар арасындағы имандылыққа толы қарым-қатынастарды ұғындыратын ұлағаты ұғындырылады.
Түркі халықтарына ортақ дүниетаным аясындағы адамдардың əуелі өзіне, отбасына, одан кейін
халыққа, жалпы адамзатқа жақсылық, бейбітшілік жасайтын адамгершілік қасиеттерін ұлықтау бата-
тілек арнауымен айтылған:
... Көрікті тоның өзіңде болсын,
Шырын асың өзгеге болсын,
Қонақты қолыңнан келгенше құрметте,
Абырой, атағың жұртқа жайылсын.
... Ұлым, менен үгіт үйрен, тəлім ал,
Ел ішінде білім тарат, ғалым бол!
... Жол сəтті болсын!
... Ұлық болсаң, кішік бол!
Халық үшін бəлік бол!
... Алыптармен ұрыспа
Бектерменен тіреспе [3, 66-б.].
«Түркі тілінің сөздігі» («Диуани лұғат ит-түрік») кітабындағы кейбір халық өлеңдері аумақтары да
бата-тілек сөздер дəстүріндегі байырғы үлгілер тағылымын аңғартады:
... Жамандық жойылсын,
Əділ заң іске ассын!
Қой мен қасқыр дос болсын,
Қайғы-қасірет жоқ болсын.
... Киімің болса жақсы өзің ки,
Дəмді тағам болады өзгеге сый.
Құрмет қылсаң қонақты,
Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», №3(37),2011 г.
88
Асады даңқың халқыңа.
Жау жағынан көз алма,
Еліңе шапса дұшпаның,
Қарсы тұрып табанда
Кек алудан аянба!
Саған қарап күлсе біреу,
Жайнаған жүзің жасырма.
Сақ болғайсың тіліңе,
Жақсы сөзден тайсалма! [4, 64-65-бб.].
Түркі халықтарына ортақ ежелге əдеби жəдігерліктерде бата-тілек сөздердің ата-бабалар
қалыптастырған жақсылық атаулыға алғыс сезіміне негізделген арнаулар тұрақты фразеологиялық
құрылымдар үлгілері сипатында байқалады.
Қырғыз, қазақ, түрік, т.б. туысқан халықтарға ортақ фольклор мен əдебиет дəстүрлері тұтасқан
мұраларда дидактикалық-философиялық мағыналы қолданыстар мол кездеседі. Мысалы, «Қорқыт Ата
кітабы» фольклорлық-əдеби мұрамыздағы Қорқыт Ата мен кейіпкерлердің алғыс-мадақ пен бата-тілек
тұтастығындағы философиялық мағыналы көркем кестелі поэтикалық мағыналы өрнектер халық
даналығының көркемдік-эстетикалық қуаттылығын дəлелдейді. «Қорқыт Ата кітабындағы»
«Қорқыттың нақыл сөздері» бөлімінде фəни мен бақи жалғастығындағы адамзат ұрпақтары
ғұмырындағы қарама-қайшылықты қасиеттер, құбылыстар, шендестіріле бейнеленеді. Тіршілік
қозғалысындағы адамдар мен қоршаған тіршілік қозғалысындағы тектес жəне қарама-қарсы мағыналы
ұғымдар мен бағалаулар жүйесіндегі үндестіктер мен қайшылықтар, қақтығыстар жүйелене баяндалған.
«Қорқыттың нақыл сөздері» фольклордағы мақал-мəтелдермен, авторлық поэзиядағы ақын-
жыраулардың толғау-термелерімен, би-шешендердің толғаныстарымен үндес. Қорқыт Атаның бағалау
мен бата-тілек тұтастығындағы ұлағат сөзі түркілік дүниетанымға тəн ойшылдық-ұстаздық ұлағатын
аңғартады:
«Мықты, жүйрік бедеуге қорқақ жігіт міне білмес, ол мінгенше, мінбесе игі. Шалып кесер өз
қылышыңды мұқалтып шалғанша, шалмаса игі. Шала білген жігітке оқ пен қылыштан гөрі – бір
шоқпардың өзі артық. Қонақ келмеген үйдің құлағаны артық. Ат жемейтін ащы шөп біткенше, бітпегені
игі. Адам ішпес ащы су жылға қуып аққанша, ақпағаны игі. Баба атын шығармаған жігерсіз ұл баба
белін бүгілткенше, бүгілтпегені игі. Баба атын шығаратын дəулетті ұл болғаны игі. Жалған сөз дүниеде
болғанша болмағаны игі. ... Үш отыз он жасқа (жүз жаса дегені) толып ұзақ өмір сүріңіз! Жаратқан Ием
Сізге жаманшылық келтірмесін, дəулетіңіз баянды болсын, ей, хан ием!» [5, 12-б.].
Бата-тілектер – алғысқа, ризалыққа, толы көңіл-күйден туындайтын сөздер. Халықтың ата-бабалар
қалыптастырған ұлағатты тəлім-тəрбиесін, еңбексүйгіштікті, батырлықты, мəрттікті жан діліне сіңірген
ұрпақтарға сүйсінген абыздардың-ақсақалдардың, ақын-жыраулардың, би-шешендердің, көсемдердің
алғыс сезіміне толы жүрек лебіздерін арнауы – дəстүрлі жағдай.
«Қорқыт ата кітабындағы» «Дірсе ханұлы Бұқаш хан əңгімесінің баяны» саласында Дірсе ханның
жас ұлының дене күші қайратымен байлаудан босатылған, өзіне сүзүге ұмтылған асау бұқаны қолымен
тіреп тоқтатып, басын кесіп бауыздаған жойқын қуатына сүйсініп, есімін Бұқаш деп қойып, Қорқыт
абыз алғыс-мадақ сезіміне бөленген бата-тілек жырын арнаған:
Ей, Дірсе хан,
Бектік бер бұл ұғланға,
Тақ бер астына, өнерлі екен!
Қазмойынды бедеу ат бер бұл ұғланға.
Мінер болсын, өнерлі екен!
Қой қорадан он мың қой бер ұғланға.
Соғым болсын, өнерлі екен!
Ару аналардан қымыз түйе бер ұғланға,
Жүк артатын көлік болсын, өнерлі екен!
Алтын баулы отау бер бұл ұғланға,
Көлеңке болсын басына, өнерлі екен!
Құс иінді торқа тон бер ұғланға,
Киер болсын үстіне, өнерлі екен! [5, 20-б.].
Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №3(37), 2011 ж.
89
Дірсе хан ұлы Бұқаштың жаңа басталған алғашқы іс-əрекеттеріне риза болған халықтың сенімі
ақталады. Күншіл, қызғаншақ қырлық жігіт нөкерлердің əзəзіл сөздеріне иланып, аңда жүріп өз ұлын өзі
атқан Дірсе ханның сөзге ергіш ұстамсыздығы, артынша сол ісіне өкінген ханның күйініші, күйзелісі,
аңдағы ұлын іздеген анасының зары, боз атты Қызырдың бала жарасын үш мəрте сипағаны, тау шешегі
мен анасының сүтін жағып жазылатынын айтқаны, баланың жазылғаны – бəрі сюжеттік-композициялық
шиеліністі оқиғалар желісін құрайды. Қарақшылардың зұлымдық тұтқынына түскен əкесі Дірсе ханды
құтқарып, жауларды өлтіріп, тұтқындап жеңген батыр бала Бұқашты Байындыр хан билік тағына
отырғызғаннан кейінгі сюжеттік шешімнен кейін Қорқыт Ата берген алғыс-бата – түркі халықтарының
батырлық, елдік-отаншылдық дəстүрлері қалыптасқан ататарих кезеңдері шындығын көз алдымызға
елестетеді:
«Ақ өлім келсе, парызыңды өтерсің! Бақ-дəулет, ақыл-парасатыңды арттырып, Тəңірім қуат
берсін!
Бата берейін:
Қаратауларың құламасын!
Көлеңкелі қаба ағашың кесілмесін!
Күркіреп аққан суларың сарқылмасын!
Қанаттарыңның ұшы қырқылмасын!
Бəйгеге жіберген Ақбоз атың мүдірмесін!
Қара болат қылышың мұқалмасын!
Шашақты найзаң сынбасын!
Ананың жатқан жері пейіш болсын!
Бабаңның жатқан жері жұмақ болсын!
Хақ жандырған шыр ағың жана берсін!
Тəңірің сені қара жүрек қарақшыларға мұқтаж етпесін, ей хан ием! [5, 28-29 бб.].
«Қорқыт Ата кітабындағы» алғыс-бата-тілек сөздері түркі халықтарының (қырғыз, қазақ, түрік,
т.б.) фольклоры мен əдебиеті мұраларының – тарихи-мəдени негіздерінің бірі. Ондағы барлық
тақырыптық бөліктердегі сюжеттік-композициялық құрылымдардағы оқиғалар барысында, сюжеттік
шешімдерінен кейін үнемі Қорқыт Атаның алғыс-бата сөздері тұрақты түрде айтылады.
«Салор Қазан үйінің шабылғаны туралы əңгіменің баяны» бөлімінде кəпірлердің батыр
нөкерлерімен аңға кеткен Қазанбектің ордасын басып алып, бала-шағасын, қазынасын олжалаған
кəпірлерден солардың бəрін шайқаспен қайтарып алған кездегі қаһармандық-жауынгерлік ерлік істерге
тебіренген, алғыс сезімімен шабыттанған сəттегі алғыс-бата-тілектердің түйдектеле төгілгенін оқимыз:
«
Қорқыт Ата келіп, жыр жырлады. Осынау оғыз-наманы қорыта келіп, ол былай депті:
Қане, ей бектер, жарандар,
Дүние менікі дегендер!
Ажал алды, жер жұтты,
Фəни дүние кімге қалды!
Келімді-кетімді дүние
Ақыр соңы – өлімді дүние!
Қарлы қара тауларың құламасын!
Көлеңкелі қаба ағаштарың кесілмесін!
Тасып аққан ағын суларың суалмасын!
Тəңірі сені қарақшыға мұқтаж етпесін!
Жүйрік ақ боз атың мүдірмесін!
Қара болат қылышың кетілмесін!
Сілтеген найзаң сынбасын!
Ақ сақалды бабаның жатқан жері ұжмақ болсын!
Ақ шашты ананың жатқан жері жəннат болсын!
Ақыр соңы ар-иманнан айырмасын!
Əумин дегендер Тəңірінің жүзін көрсін.
Хақ алдында бес ауыз сөзбен дұға оқыдық, қабыл болсын!
Алланың берген үміті кесілмесін!
Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», №3(37),2011 г.
90
Барша күнəңызды аты қасиетті Мұхаммед Мұстафаның нұрлы дидары үшін кешірсін, ей, хан
ием!» 5, 44-б.].
[
«Қорқыт Ата кітабындағы» Абыз-Баба бата-тілектерінің бəрі де композициялық құрылымындағы
əр тақырыптағы сюжеттерінің аяқталуына қорытынды сипатымен ерекшеленеді. «Қам Бура Бекұлы
Бамсы Бəрік əңгімесінің баяны» бөлімінің соңындағы Қорқыт Атаның бата сөзінде де əуелгі үлгілердей
фəни өткіншілігі туралы шумақтардан кейін оқиға сарынына байсалды, салмақты ой үстемелейтін
мағыналы ой тұжырымдары айтылған:
... Бата берейін хан ием,
Жері қара тауларың құламасын!
Көлеңкелі қаба ағашың кесілмесін!
Ақ сақалды бабаңның жатқан жері ұжмақ болсын!
Ақ шашты анаңның жатқан жері бейіш болсын!
Ұл мен қыздан айырмасын!
Ақыр соңында таза иманнан айырмасын! [5, 74-б.].
Ал, «Доқа Қожаұлы Дели Домрул əңгімесінің баяны» атты бөлімінің соңында осы бата-дұға
қысқаша қайталанған нұсқамен берілген: «Қаңлы Қожаұлы Торалы əңгімесінің баяны» бөлігінің
соңындағы бата («Ажал келгенде – таза иманнан айырмасын! Тəңірім сені қарақшыға мұқтаж етпесін!
Алланың берген үміті үзілмесін! Хақ алдында бес ауыз сөзбен дұға қылдық, қабыл болсын! Барша
күнəңызды Мұхаммед Мұстафаның жарқын жүзі кешірсін, ей, хан ием!») [5, 119-б.], да дəстүрлі
сипатымен берілген. Ал, «Басаттың Төбекөзді өлтірген əңгімесінің баяны» бөліміндегі сюжеттік
шешімнен кейінгі мəтінде алғыс-бата айтылған:
«Қалың оғыз бектері жиналып, Салаһана Қиясына келді. Төбекөздің басын орталарына алды.
Қорқыт Атаны шақырып, шаттық əуенін шалдырды, ол қаһарман жарандардың басынан кешкендерін
баян етіп, Басатқа алғыс айтты:
Қаратаудың асқарынан аса берсін,
Қанды-қанды сулардан өте берсін! – деді.
Ерлікпен ағаңның кегін қайтарып, қанын алдың. Қалың оғыз бектерін ауыр азаптан құтқардың.
Алла жүзіңді ақ етсін, Басат! – деді» [5, 129-б.].
«Қорқыт Ата кітабындағы» алғыс бата-тілек сарындары тұтаса өріле айтылған сөздер түркі
халықтарына ортақ дүниетаным үндестіктерінің тарихи-мəдени негіздері желісін құрайды.
Туысқан халықтардың фольклоры мен əдебиеті мұраларында түркілік наным-сенімдер мен ислам
діні ұстанымдары тоғысуы құбылыспен сіңірген алғыс-бата-тілек сөздері поэзиялық жəне прозалық
сипаттары араласқан үлгілерімен кейінгі дамуға жалғасты. Алғыс-бата-тілек сөздердің түркі
халықтарына ортақ жəдігерліктердегі үлгілері сөз өнері мұраларындағы көркемдік-эстетикалық
дүниетаным тереңдіктері болып ұрпақтар дүниетанымын дамытумен келеді.
1. Байырғы түркі өркениеті: жазба ескерткіштер: Қазақстан Республикасы тəуелсіздігінің 10
жылдығына арналған халықаралық ғылыми-теориялық конференция материалдары, Астана қаласы, 2001
жылғы 18-19 мамыр. – Алматы: Ғылым ҒЗО, 2001. – 584 б.
2. Қашқари Махмұт. Түрік тілінің сөздігі («Диуани лұғат ит-түрік»):3 томдық шығармалар жинағы /
Қазақ тіліне аударған, алғы сөзі мен ғылыми түсініктерін жазған А. Егеубай. – Алматы: «Сөздік – Словарь»,
2006. – 376 б.
3. Шығыс халықтарының мақал-мəтелдері / Құрастырып, аударған Н. Оңдасынов. – Алматы: Өлке,
2003. – 280 б.
4. Ертедегі əдебиет нұсқалары /Құрастырушылар: Б.Кенжебаев, Х.Сүйіншəлиев, М.Жолдасбеков,
М.Мағауин, Қ.Сыдиқов, – Алматы: Мектеп, 1967. – 208 б.
5
. Қорқыт Ата кітабы / Түрік тілінен ауд. Б.Ысқақов. – Алматы: Жазушы, 1994. – 160 б.
Резюме
В статье рассматриваются культурно-исторческие основы фольклора туркских народов.
Summary
This article explores the cultural-istorčeskie fundamentals of folklore turkskih peoples.
Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №3(37), 2011 ж.
91
ШЕКСПИР И ЕГО ВРЕМЯ
Е.Ж. Тулепбергенова
Творчество Шекспира – высочайшая вершина английского Возрождения и мировой драматургии.
Оно вобрало в себя все сколько-нибудь значительное из великой эпохи человечества и сумело облечь
мысли, верования, борьбу своего времени в образы потрясающей силы, отлить жизнь общества и
человека в такие художественно обобщенные типы и коллизии, что мир произведений Шекспира живет
и поныне.
Шекспир творил в царствование Елизаветы (1558–1603), когда в стране интенсивно развивались
торговля и промышленность, укреплялась после победы над Испанией международная позиция Англии,
расширялась ее колониальная экспансия. За два десятилетия с 70-е по 80-е годы небольшое островное
государство сумело наверстать то, что было упущено в начале эпохи великих географических открытий.
Его корабли проникли во владения турецких султанов, испанские и португальские колонии Нового
Света, исследовали пути в Северном Ледовитом океане, побережье Северной Америки и Гренландии.
Англичане основали свою первую колонию в Америке, добрались до Амазонки. Горизонты нации
необыкновенно расширились. Успешная борьба с прежде безраздельно господствовавшей над океанами
Испанией стимулировала национальное самосознание англичан. Победа над Великой Армадой в 1588 г.
снискала Англии славу владычицы морей, породив огромную литературу в виде дневников и отчетов
путешественников, трактатов о выгодах торговли и освоения новых материков.
Вера в собственную исключительность, божественное предназначение английской нации,
ощущение молодости и энергии составляли специфическое мироощущение елизаветинской Англии,
послужившие одним из источников ее культурного расцвета во второй половине XVI в. В эту эпоху
английский двор, по признанию иностранцев, стал одним из самых пышных в Европе; его блеск
проявлялся, однако, не в застывшей в камне роскоши королевских резиденций, а в необыкновенно
интенсивной культурной и интеллектуальной жизни, кипевшей в них.
В это время в Англии утвердились высокие стандарты образования придворной аристократии.
Тон задавала сама королева Елизавета, воспитанница выдающегося педагога Р.Эшема, обладавшая
глубокими познаниями в области философии и истории, талантливая поэтесса и музыкантша, владевшая
латынью, греческим, французским, итальянским, испанским, а также немецким, голландским и
шотландским языками. В ее лице страна обрела подлинного интеллектуального лидера; Елизавета
окружала себя высокообразованными и одаренными людьми. Ее министры и фавориты были поистине
универсальными ренессансными личностями – поэтами, философами, героями на поле боя и пиратами.
Патронат искусствам и литературе был одной из сфер их постоянного соперничества. Составляя самую
образованную прослойку общества, двор определял характер, темы и формы литературного творчества.
Среди ведущих жанров литературы во второй половине XVI в. безусловно господствовали два: поэзия и
драма [1; 226].
Не будучи законодателями в изобразительном искусстве, англичане заняли лидирующие позиции
в области драмы. Театр стал тем искусством, в котором реализовалось все самое оригинальное и
талантливое, что породила эта нация. Своего наивысшего пика английский театральный гений достиг в
80-е – 90-е годы XVI в.
Иностранцы, попадавшие в Англию во второй половине XVI в., бывали поражены интенсив-
ностью местной театральной жизни, количеством театров, пьес и исполнявших их трупп, а также
невероятным энтузиазмом публики. Именно особое умонастроение аудитории создавало здесь
благоприятную почву для драматического искусства: немногочисленное, тесно сплоченное
патриотической национальной идеей общество переживало в этот момент героический период своей
истории, одержав победу над внешним врагом и утвердив приоритет своих религиозных ценностей.
Национальный триумф вызвал всплеск интереса к отечественному прошлому: нигде в Европе не было
такого спроса на пьесы-хроники, драмы исторического содержания. Глубокий патриотизм,
историчность и высокая политизированность – характерные черты английской драмы XVI в.
Однако взлет елизаветинского драматического искусства был подготовлен всей предшествующей
традицией. Театральная жизнь в Англии была интенсивной уже в XIII–XV вв.; здесь играли моралите,
миракли, фарсы, интерлюдии [2; 56]. Реформация нанесла смертельный удар церковной литургической
драме, призванной в основном разъяснять и иллюстрировать ход ведущейся на латыни службы.
Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», №3(37),2011 г.
92
Моралите ушли в прошлое, но интерлюдии и комические фарсы продолжали ставиться городскими
корпорациями и странствующими актерскими труппами.
К началу XVI в. театр проник во все поры английской жизни: живые картины разыгрывались на
городских улицах во время праздников, торжественных процессий и приемов иностранных послов;
разрасталась драматическая часть рыцарских турниров; во дворцах постоянно играли не только
приглашенные актеры-профессионалы, но и сами придворные. Любительский театр был вообще очень
развит. Театральное искусство не замыкалось на национальных традициях и вкусах. В него проникали и
новые веяния с континента, связанные с общим подъемом интереса к классической литературе и драме в
том числе. Их проводниками стали университеты и ученая гуманистическая среда, которая занялась
пристальным изучением античных театральных канонов: теоретических положений Аристотеля и
Горация, образцовых комедий Плавта и Теренция, греческих трагедий в переложении Сенеки. В
подражание им университетские любители создавали десятки пьес, написанных на латыни, на сюжеты
из греческой или римской истории. При этом необходимо отметить, внедрение классических образцов
не привело к отрицанию опыта английского национального театра, а завершилось в конечном итоге
плодотворным слиянием обоих направлений. Восприимчивый к новым веяниям двор на время отдал
предпочтение продукции ученых сочинителей, но скоро вернулся к своим обычным пристрастиям –
старинным английским комедиям [ 1; 232].
Актерами в елизаветинской Англии были только мужчины. Труппа насчитывала обычно не более
12-15 человек. Подбор пьес и руководство всеми сторонами жизни труппы были обязанностью
антрепренеров, самыми предприимчивыми и процветающими из которых были Барбедж, известный и
как прекрасный актер, и Хэнслоу. Когда профессиональные труппы достаточно окрепли, возникла
необходимость в специализированных помещениях - театрах. В 1576 г. было построено первое
настоящее театральное здание, которое так и назвали - «Театр». Спустя год рядом выросло второе –
«Куртина». Затем один за другим возникали все новые театры – «Роза», «Лебедь», «Глобус». К началу
XVII в. в Лондоне было уже около 20 театров. Каждый из них вмещал 1 – 1,5 тыс. зрителей. Наибольшей
популярностью пользовался «Глобус», символом которого стал Геркулес, несущий на своих плечах
целый земной шар, и девиз «Весь мир играет комедию» [1; 234].
В непосредственной связи с этими «общедоступными» театрами выросла та полнокровная,
могучая, реалистическая драматургия, величайшим представителем которой был У. Шекспир. Помимо
этих «общедоступных» театров в Лондоне существовали и так называемые «частные» или «закрытые»
театры, в которые благодаря высокой входной плате ходила только «чистая публика», как тогда
говорили. Не шумная народная толпа, а «знатоки изящного» решали здесь судьбу пьес. Шекспир
создавал свои произведения не для них, а для широкого зрителя. Сама «душа века» отразилась в его
произведениях.
В 80–90-е годы репертуар английских театров отличался чрезвычайным жанровым
разнообразием. На сцену выступила плеяда прекрасных драматургов, составивших славу елизаветин-
ского века, каждый из которых имел собственное лицо: «университетские умы» - Дж. Лили и Дж.Пил;
выходцы из демократической среды – Кр.Марло, Р.Грин; с ними соперничали лондонские «остроумцы»
- Т.Кид, У.Шекспир, Б.Джонсон и др. Особенностью английской драматургии было традиционное
смешение высоких и низких жанров – трагедии и комедии, юмор соседствовал в ней с глубокими
переживаниями. Эти черты были присущи и творчеству У. Шекспира.
У.Шекспир (1564 – 1616) происходил из семьи зажиточного горожанина, его молодость прошла в
Стратфорде-на-Эйвоне, но около 1585 г. этот добропорядочный горожанин неожиданно круто изменил
судьбу: покинул дом, семью, троих детей и отправился в столицу, где примкнул к беспокойному
племени комедиантов. Играя в труппе Барбеджа, он поначалу занимался лишь переделкой старых пьес и
приспосабливал популярные сюжеты для своих товарищей, но вскоре начал писать и оригинальные
произведения. Их успех позволил ему со временем стать пайщиком-совладельцем труппы вместе с
Барбедже, а в конце жизни приобрести собственный дом в Лондоне и дворянский титул. Точное
количество созданных им пьес невозможно определить.
В настоящее время можно считать установленным авторство Шекспира в отношении 37 пьес,
составивших так называемый «шекспировский канон»; из них 36 были опубликованы в первом
посмертном издании драматических произведений Шекспира в 1623 г., а одна - «Перикл» была
включена в это число в результате исследований, проведенных в более позднее время. Значительные
трудности представляют определение хронологии творчества Шекспира, так как в большинстве случаев
Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №3(37), 2011 ж.
93
время опубликования пьес не совпадает с датой их первой постановки, а сведения о времени их
написания получены путем текстологических исследований на основе косвенных указаний
современников [3; 22].
Наследие Шекспира поразительно по силе и разнообразию. На разных этапах творчества интерес
его к определенным драматическим жанрам значительно изменялся. Начало первого периода
творчества (1590 –1600) приходится на годы общенационального подъема, наступившего после 1588 г.,
что имело решающее значение для всего его мировосприятия в этот период. Шекспир написал в это
время ряд искрометных лирических комедий: «Комедия ошибок», «Два веронца», «Сон в летнюю ночь»,
«Много шума из ничего», «Как вам это нравится» - как чисто бытовых, так и с элементами
романтической волшебной сказки, проникнутых ренессансным оптимизмом, прославляющих радости
жизни и любви.
Одновременно он попробовал себя в жанре классической трагедии: «Тит Андроник» и в
особенности «Юлий Цезарь» принесли ему огромный успех. Значительное место в его творчестве этого
периода занимают исторические хроники - («Генрих VI», «Ричард ІI», «Ричард III», «Король Джон»,
«Генрих IV», «Генрих V»), раскрывавшие то самые мрачные и трагические, то славные и волнующие
страницы прошлого Англии.
Основная проблематика этих хроник – индивидуум и власть, сила и право в политике,
государственный интерес и личные амбиции, монархия и народ, законное правление и тирания, то есть
им поднимался весь круг вопросов, волновавших современную политическую мысль. В своих пьесах
драматург выступил как сторонник сильной, но законной и справедливой королевской власти,
осуждающий тиранию, как, впрочем, и мятежи «толпы». Он заклеймил распри и феодальные смуты,
угрожавшие миру и согласию в обществе. Их причиной он считал безмерное честолюбие сильных мира
сего, игнорировавших национальные интересы. Завершает первый период творчества Шекспира
трагедия «Ромео и Джульетта» - гимн любви, противостоящей условностям и предрассудкам общества.
Его гений достигает подлинного расцвета.
Междоусобица феодальных кланов, берущая начало в давно позабытом прошлом, не только
разлучает любящих (хотя именно это – непосредственная тема пьесы), но и сеет вражду среди всех
жителей города, озлобляет веронцев, делает всеобщую жизнь невыносимой. Однако у Шекспира не
только чувства восстают против многовекового насилия – сам народ не в силах больше примириться с
бессмысленностью жестоких феодальных распрей, и когда слуги Монтекки и Капулетти, двух
враждующих родов, затевают очередную свалку, толпа спешит на шум с ясным призывом: Сюда с
дубьем и кольями! Долой Монтекки вместе с Капулетти!
Обветшала феодальная мораль, нелепы ее кровавые обычаи, разум смеется над варварством
уходящего времени. Но уход этот не доброволен и не тих; нравственно-эстетические нормы феодализма
препятствуют раскованному проявлению человеческих чувств, не на шутку грозят им и не в силах
исказить или умертвить, убивают их носителей. Таким образом, в трагедии «Ромео и Джульетта»
основной конфликт составляет борьба любящих за свое чувство против феодальных обычаев и
семейных предрассудков, рожденных условностями уходящей эпохи. Эта морально-этическая
проблематика рассматривается Шекспиром на живом, действенном социальном фоне и приобретает все
черты столкновения двух миров. Социально-исторический характер столкновения героев и придавал
трагедиям Шекспира подлинно эпическую силу.
На рубеже XVI – XVII вв. мироощущение Шекспира меняется, оно окрашивается в более мрачные
и трагические тона. Это было обусловлено тем, что и в развивающихся капиталистических отношениях
он не находил и не мог найти соответствия своим высоким гуманистическим идеалам. Поэтому
трагическим чувством скорби о несовершенстве мира проникнуты наиболее значительные произведения
второго периода его творчества (1601-1608). Закат «золотого века» Елизаветы, на смену которому шел
новый – «железный», породил пессимистический взгляд на общество, переживающее моральную
деградацию, исповедующее новые идеалы эгоизма и стяжательства, на природу самого человека,
одержимого пороками и страстями и не способного достичь гармонии с окружающим миром. Злодеи и
мерзавцы здесь не только тени прошлого, обреченные на гибель; они выходят на авансцену истории, и
борьба с ними вовсе не бывает предрешено победной. В этот период рождаются величайшие трагедии
Шекспира, исполненные глубокого философского смысла и размышлений о сущности человека и
противостоянии добра и зла в мире, - «Гамлет», «Отелло», «Король Лир», «Антоний и Клеопатра»,
«Кориолан».
Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», №3(37),2011 г.
94
Великолепное понимание психологии позволило Шекспиру раскрыть настоящую анатомию
человеческих страстей – ослепляющей любви и ревности, жажды славы и зависти, корыстолюбия и
коварства. Трагедию своих персонажей он видит не в превратностях судьбы или кознях завзятых
злодеев-эгоистов, а в собственных ошибках людей благородных и порядочных, подобных Макбету,
Отелло, Лаэрту или Лиру, позволивших страстям увлечь себя на неверный путь. Разум, обуздывающий
страсти, - гарантия внутренней гармонии и счастья человека. Призыв к разумному индивидуализму,
когда высвобождение человеческих сил и раскрепощение личности не будет причиной конфликта с
окружающими – вот этический идеал Шекспира.
Незаурядное мастерство в изображении всепоглощающих и очень тонких чувств, необычайная
широта в создании характеров всех возрастов и общественных групп сочетаются в драматургии
Шекспира с поразительным размахом мысли, огромной эрудицией, остротой социальной и морально-
этической проблематики, широтой кругозора. Характеры, созданные Шекспиром, навечно вошли в
духовный обиход человечества, покорили симпатии всех народов и континентов. Они живут интересами
и своей родины, и человечества.
Если для грека весь мир – это он сам и его непосредственное окружение, это полис, в котором он
живет, это его сограждане и его враги. Грек есть грек и гражданин Афин или Фив, и этим определяется
все. Для героя эпохи средневековья мир и шире, и уже, чем для грека. Рыцарь больше и дальше
путешествует, чем грек. Для средневекового человека мир равен богу или его творению. Это и очень
широко, и очень абстрактно. Даже при самых широких личных возможностях человек средневековья –
гражданин христианского мира, замкнутый в круг феодально-патриархальных интересов. Для героев
Шекспира мир равен реально существующему миру. Он умещается весь, вместе с его красотой и
несовершенствами, добром и злом, в их многогранной и титанической душе.
Ренессансный человек несет в себе всеобщее: Гамлет и Отелло, Макбет и Ричард, решая свою
судьбу, решают вопросы философии истории, ищут пути жизни для человечества. У Шекспира каждый
характер соткан из личного и всеобщего и взаимодействует с состоянием мира.
«Состояние мира» как категория было введено в эстетику Гегелем. Это его теоретическое
обобщение опиралось на открытия шекспировской драматургии и было предвосхищено ими. В
«Отелло» трагическое состояние мира как бы сосредоточилось и персонифицировалось в Яго, в его
характере, в его отрицании морали, в его утверждении эгоизма, в его жизненной позиции: «набей
потуже кошелек. Если обязательно надо губить себя, придумай что-нибудь поумнее, чем воду. Набей
кошелек монетами. Топиться совершенно лишнее. Пусть лучше тебя повесят после того, как ты
получишь удовольствие, чем потонуть, ничего в жизни не видев…». В финале трагедии один из героев,
говоря о Яго, вопрошает: «Что буря, мор или голод пред тобой?». Само появление и существование
такого характера, как Яго, ни в чем и ничем не сдерживаемого в зле и пагубных страстях, есть зловещий
показатель трагического состояния мира. А в «Ромео и Джульетте» вражда людей, вражда родов
составляет то трагическое состояние мира, которое становится причиной гибели любящих [4; 163-164].
«Гамлет» Шекспира отражает конкретно-историческое состояние мира: порвалась цепь времен,
порвалась дней связующая нить; как мне обрывки их соединить? Весь мир – тюрьма, и Дания – худшее
из ее подземелий; какая-то в державе Датской гниль. В «Гамлете» запечатлена трагичность перехода от
феодализма к капитализму, перехода, хотя и способствующего развитию общества в промышленно-
экономическом и во многих других отношениях, но не несущего с собою абсолютного прогресса и даже
разрушающего некоторые моральные ценности старого мира.
Человек феодального мира обладал рыцарской честью, чувством долга и многими другими
высокими моральными качествами, на которые угрожающе надвигался корыстолюбивый буржуазный
мир, высылающий вперед себя в качестве своего будущего героя и предвестника человека, лишенного
чести и тянущегося к грубо чувственным усладам жизни (Клавдий).
Состояние мира, проявляясь в характерах и их действиях, создает напряженную ситуацию,
основные звенья которой – убийство Клавдием отца Гамлета, женитьба Клавдия на Гертруде, узнавание
Гамлетом страшных подробностей происшедшего и т.д. Сама по себе напряженная ситуация еще не
рождает трагедии, хотя задевает за живое одних больше (Гамлет), других меньше. Трагедия начинается
там, где возникает активное противодействие героя напряженной ситуации и характерам, стоящим на ее
отрицательном полюсе. Ведь то, что «весь мир – тюрьма», то, что «порвалась цепь времен», то, что
совершено подлое убийство короля, - все это существует для всех. Но пока Гамлет бесстрашно не пошел
на бой с «морем бед» («состоянием мира») – трагедии еще нет. Трагедия начинается там, где есть
Абай атындағы ҚазҰПУ-дың Хабаршысы, «Филология ғылымдары» сериясы, №3(37), 2011 ж.
95
активность характера по отношению к безысходным обстоятельствам. Сами по себе несчастья,
свалившиеся на плечи хорошего человека, еще не трагедия.
Если видеть трагедию Гамлета только в том, что его отец был убит, погибла его возлюбленная
Офелия, а потом и он сам, то тогда Лаэрт ничуть не менее трагическая личность: у него тоже убит отец,
погибла любимая сестра, а потом и он сам погиб. Однако перед нами трагедия Гамлета, а не Лаэрта.
Почему? Да потому, что только Гамлет выступил активно против обстоятельств и против самого
«состояния мира». Лаэрта обстоятельства потащили за собой и совлекли в могилу, в то время как Гамлет
пошел против обстоятельств, против мира зла и пал в неравной борьбе за необходимые, но еще
неосуществимые требования чести, справедливости, красоты духа и человеческих отношений [4; 166].
У Гамлета были две дороги. О них-то и идет речь в его знаменитом центральном монологе: Быть
иль не быть, вот в чем вопрос. Достойно ль
Смиряться под ударами судьбы,
Иль надо оказать сопротивление
И в смертельной схватке с целым морем бед
Покончить с ними? Умереть. Забыться.
Это – трагическое, глубочайшее в своей философичности раздумье о пути жизни. Как
действовать? Существовать, прозябая, или жить и погибнуть? В этих раздумьях сконцентрирован
процесс осознания силы зла и принятия решения выйти на бой с ним даже ценой жизни. В этом величие
Гамлета.
Велик и Отелло. Еще Пушкин гениально заметил: не темные силы ревности движут поступками
мавра, а обманутое доверие. Отелло гибнет именно из-за безмерного доверия. Он любя Дездемону, не
проверяет своего доверия к ней. А когда Яго начинает плести интригу, мавр отказывает в доверии
Дездемоне, не проверяя своего недоверия. Цельность и мощь характера Отелло именно в этой
безграничности доверия и любви и безграничности недоверия и ненависти. В Дездемоне и в любви к ней
для Отелло были сосредоточены вся вселенная, все совершенство мира, вся его гармония, вся твердость
порядка бытия. Заподозрить Дездемону для него было все равно что усомниться в мире. Сомнение в
мире равно сомнению в Дездемоне и рождает хаос, но само сомнение возможно потому, что в мире нет
гармонии и возможны Яго и его коварство
Шекспир не только создал гигантские образы, но и показал глубины зла и недрогнувшей рукой
выписал характеры, подобные Яго. Яго – виртуоз преступления, гений зла, шахматист интриги.
Исследователи потратили много чернил, чтобы объяснить причины поступков Яго, побудительные
мотивы его ненависти к Отелло. Почему Яго, рискуя жизнью, плетет паутины лжи вокруг Отелло и
Дездемоны, почему губит их? Однако не потому ли столь многообразны по направлениям и столь
безрезультатны по итогам поиски побудительных причин действий Яго, что Шекспир сознательно не
дал их. Если бы Шекспир считал необходимым мотивировать действия Яго той или иной побудительной
причиной, то на долю его исследователей не осталось бы труда строить догадки. У Шекспира нет
никакой внятной и реальной мотивировки действий Яго именно потому, что отсутствие этой
мотивировки и есть гениальная мотивировка [4; 175].
Шекспир показывает, что Яго бескорыстный злодей. Он полный антипод Отелло. Если Отелло
бескорыстно творит справедливость, то Яго бескорыстно творит зло. Отелло бескорыстен в
благодеяниях, Яго – в злодеяниях. И тот и другой осуществляет великую заповедь Возрождения,
записанную как единственный пункт устава Телемской обители Рабле, - «делай что хочешь!». Но один
из них хочет делать добро, другой – зло. И трагедия порождена свободным волепроявлением
характеров. Два гигантских противоположно заряженных характера, столкнувшись, вызывают
катастрофическую вспышку, в которой оба сгорают. Таким образом, Шекспир в Отелло и Яго
раскрывает две стороны свободной воли: способность творить подвиги добра или неслыханные
злодеяния.
Трагедии Шекспира масштабны, грандиозны по своим конфликтам, необычайны по силе чувств
героев. Отличие Шекспира от многих современников, в частности, и в том, что даже свои «кровавые
трагедии» он наполняет изображением исторических столкновений носителей разных мироощущений,
конфликтов, натур противоположного духовного склада, выражающих идеалы противоборствующих
миров.
Третий период драматургии Шекспира (1608-1612) характеризуется грустно-созерцательным
Вестник КазНПУ им.Абая, серия «Филологические науки», №3(37),2011 г.
96
отношением к жизни, мечтательно-пассивным мировосприятием. Шекспир в этот период создает свои
романтические драмы-сказки «Цимбелин», «Буря», «Зимняя сказка». В них Шекспир не изменяет своей
мечте о гармоничном прекрасном человеке, венце природы, который станет управлять миром, но с
оттенком щемящей грусти признает ее утопичность: только силами магических чар обладателю
волшебных книг Просперо («Буря») удается заставить раскаяться злодеев, вознаградить по заслугам
добродетель и увенчать пьесу триумфом любви.
В творчестве Шекспира воплотились лучшие особенности елизаветинской драмы: реализм и
психологизм, интеллектуальная глубина и проповедь гуманистических идеалов. Его произведения
многослойны, они сочетают присущий веку аристократизм и народность, находя путь к любому
зрителю. Психологическая зоркость, глубочайшее проникновение Шекспира в мир человеческой души и
людских отношений, страстей и конфликтов выводят его творчество далеко за границы его времени.
1.
История культуры стран Западной Европы в эпоху Возрождения. – М., 1999.
2.
Морозов М.М. Шекспир. 1564-1616. - М., 1966.
3.
Шведов Ю. Ф. Творчество Шекспира. - М., 1975.
4.
Борев Ю.Б. Эстетика. В 2-х т. Т.2. – Смоленск, 1997.
Түйін
Мақалада сонау қайта өрлеу дəуірінде Англияда өмір сүрген У.Шекспирдің шығармашылығы
қарастырылады. Қоғамның рухани өміріндегі театрлық өнердің алатын рөлі ашып көрсетіледі. Қоғамның
нақты-тарихи жағдайы, оның «Гамлет», «Отелло», т.б. шығармаларында талдап көрсетіледі.
Достарыңызбен бөлісу: |