Ұлыстың Ұлы күні – Наурыз мерекесі де таяп қалды. Күн мен түннің теңеліп, табиғаттың ерекше ажарланатын, жаңаратын кезеңі саналатын Наурызда
жүктеу/скачать 3,62 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- Қабыл ДүЙсеНБИ, оңтүстік Қазақстан облыстық соты кеңсесі ақпараттық қамтамасыз ету бөлімінің басшысы
- Әл-Фараби атындағы Қазақ ұлттық университеті жас ұрпақтың әдебиетіміз бен мәдениетіміздің, өнер
сұхбаттасқан Жангелді естеНБаЙ Хантау солтүстікшығыс жағынан жу санды даламен, ал солтүстікбатысынан сексеуілді даланың ортасында орналас са да малға пайдалы өсімдікке өте бай. Әсіресе, тау етегінде ақселеу, жусан, еркек шөп сияқты мал жейтін жұғымды шөптер әрі биік, әрі қалың өседі. Ал тау басында және беткейлерінде саркүйік шөп жайқалып тұрады. Хантаудың қыс қыстауға және бір қолайлығы тау беткейлерінде қысқа отын бола тын тобылғы, ақтаспа сияқты отқа жағатын, қызуды жақсы беретін бұталы өсімдіктер өссе, ал жусанды далада сексеуіл сияқты қызуы күшті баялыш өседі. Бұл өсімдіктің қызуы сексеуілден кем емес. Сонымен бірге сексеуіл де Хантаудан онша алыс емес. Тұрғындар қыс кезінде отын жағынан таршылық көрмеген. Сол себептен де Хантау жері қазақ халқының қыста тұрақты жай салып мекендеген басты жерлерінің бірі болған. Халқымыздың жер, тау, өзен, көл шығып демалып, бой сергітіп, жан жаққа көз салатын болған. Сатының оңтүстік жағында қораның ішінде 30м. жерде ханның мініс аттары тұратын ат қорасының орны бар. Бұл жерде ұзындығы 10м, биіктігі 23м. үлкен бір тас тұр. Түбінде тастан жасалған ақыры бар. Хан қорасы осы мініс аттар тұратын жер ден екі бөлікке бөлінеді. Бірінші шы ғыс жағындағы қораның ені 18 м, ұзын дығы 24 м. Ал екінші, батыс жа ғын дағы қораның ені 16 м, ұзындығы 20 м. Бірінші қораның оңтүстік жағында қо раға кіретін екі ашық жері бар. Мал кі ріп шығатын қақпасы болу керек.Егер қо раның солтүстікбатыс, солтүстік жә не солтүстікшығыс жақтарын айнал ды ра табиғи биіктері 5060 м кереге жар тастар қоршап жатса, ал оңтүстік жа ғы доғаша иілген ұзындықтары 20 30 м. екі жартаспен қоршалған. Екінші қо раның батыс жағынан кішкене сай өтеді. Табанында жылтырап ағып жатқан суы бар. Сай мен қораның арасы шындығында, Жәнібектің Жошы деген баласы болмаған. Жошының күмбезі Карақеңгір өзенінің бойында. Міне сол баланы қырғыздар өздеріне хан ету үшін алып бара жатқанда бала жолда жайы лып жүрген құландарға қызығып қуып бара жатқанда аттан құлап бала қаза бо лады. Содан, Жәнібек хан құландарды осындай ор қаздырып қырғызыпты. Хан арығы деп аталуы содан қалған тәрізді. Ол да сол құландардың қырылуына байланысты ма деген ой туады. Ал екінші бір деректе Түркістан әуесқой археологтары қоғамының мүшесі Д.Жетпісбаевтың айтуына қарағанда, орды Ақсақ Темір қазғызған тәрізді. Ақсақ Темірдің бұл аймақта жорық жа сап бернеше рет болғаны мәлім, алайда ол не үшін қазылғандығы белгісіз. Ал кезіндегі құдық болуы керек. Ал жердің ноғай аталуы, тарихи бекет кезінде татар халқының өкілдерінен бекетті күтуші адамның ұлтына байланысты сияқты. Бекеттер бір ел мен екінші елдердің арасына немесе сауда керуен жолдарының бойына салынатын жай лар. Онда суыт хабар алып жүрушілер көлік айырбастайды, ал сауда керуені демалып көліктерін тынықтырады. Та рихи зерттеулерге қарағанда, Ұлы Жібек жолының бір тармағы Іле алқабында оңтүстікбатыстан солтүстікшығысқа қарай өтетіндігі белгілі. Олай болса бұл бекет Хантау бойынан шығыстан батысқа қарай, яғни атақты Тараз қаласына қарай өтетін Жібек жолының үстінде жатқан бекет. Хантау жеріндегі қыстаулардың сол Жібек жолының бойына жақын салынғандығын байқау қиынға соқпайды. Мұндай бекеттерді Керуен сарайы деп те атайды. Бұдан кейінгі керуен сарайлары бұл жерден 3040 шақырым жерде Мұқатайдың кезеңі деген жерде салынған. Хан оры да осы Керуен сарайдың жанынан батысқа қарай өтіп жатыр. Сонымен, Ноғай құдықтың жері ертеден келе жатқан тарихи орын болып табылады. Біздің жоғарыда келтіріп отырған деректеріміз жай бекер айтылған немесе ойдан шығарылған атаулар емес. Олар шындығында болған уақиғалардың куәсі. Сондықтан ел аузында бүгінгі күнге дейін сақталып келген. Бұл тарихи мағлұматтар халқымыздың тарихын жазуда еш уақытта өшпессөнбес орны бар тарихи дәлелдер. Әсіресе, қазақ хандығының құрылған жері деген орындар Хантауы, Хан тағы, Хан оры, Жәнібек ханның қыстауы, Хан сатысы, т.б. хан атымен байланысты орындар біздің ұрпақтарымыздың жадында мәңгі сақталуға тиіс. Бұлар біздің Мәңгілік Еліміздің басы. Ел басымыз Нұрсұлтан Әбішұлы өзінің «Нұрлы жол – болашаққа бастар жол» атты Қазақстан халқына Жолдауында «өткен тарихымызға тағзым да, бүгінгі бақытымызға мақтаныш та, гүлденген келешекке сенім де Мәңгілік Ел деген құрметті ұғымға сыйып тұр. Отанды сүю бабалардан мирас болған ұлы мұраны қадірлеп, оны көздің қарашығындай сақтау өз үлесіңді қосып, кейінгі ұрпаққа аманатты табыстау деген сөз. Барша қазақстандықтардың жұмысының түпкі мәні осы» дегені елімізді Мәңгілікке бастайды. Бұл мақаланы жазудағы және бір басты мақсатымыз оқырмандарды жай баспасөз арқылы ғана хандарымыздың ту тіккен Хантаудан хабардар етіп қоймай, наурызсәуір айларын да Жәнібек хан ту тіккен Хантауға Мәңгілік Еліміздің туын тігіп қайту және Жәнібек ханның қыстауына, Хан орына, Хан сатысына хандығымыздың құрылған 550 жылдығына байланысты экспедиция ұйымдастыру.
атамЕкЕн
тағзым ХАНТАУ
Жошының өліміне келетін болсақ, ол Ұлытау жерінде аңда жүргенде қаза болған. Сондықтан бұл орды қаздырған Жәнібек хан ба деген ой беки түседі. Егер құлан аулайтын ор болса, ол неге сонша ұзын болды. Ордың ұзындығы Ш.Уәлихановтың айтуына қарағанда, Жоңғар Алатауынан баста лып Шу Алатауына дейін шамасы 4050 шақырым аралықты алып жатса, орыс деректерінде де бір басы Іле бойындағы Топардан басталса, ал екінші басы Қордай тауына дейінгі аралықты қамтып жатыр. Құлан аулау үшін мұндай орасан ұзындықтың қажеті қанша. Екіншіден, ордың қазіргі сақталған кеңдігі мен тереңдігі онша айтарлықтай емес. Ал құландардың ұзындыққа қалай секіретіндігін өлшемегенде шамамен 78 м. ұзындықты еркін алатындығын білуге болады. Мына сақталған ордың кеңдігі мен тереңдігі онша көңіл тол тырмайды. Мәселен, ордың қазіргі сақталған жердегі кеңдігі 1,52 метрден аспаса, тереңдігі өте шұңқыр деген жерлерде 12 м. аспайды. Сондықтан бұл орды Жәнібек құлан аулау үшін салғызды деген аңыз әзірше шындыққа онша жақындамай тұр. Сонда бұл орды кім қазғызды, не үшін? Бұл мәселе әлі де болса өзінің шешімін күтіп тұрған мәселе.
Хан қорасының оңтүстік жағында Ноғай құдық қыстауында болдық. Бұрын бұл жер төртінші бекет деп аталса керек. Бірақ бекеттің үйжайлары сақ талмаған. Ал Ноғай құдықтың іші тас пен өріп шығарылған, қазірдің өзінде 8 м. терендікте суы бар. Шамасы осы құдық сол бұрыннан келе жатқан бекет 1520м. Ал сайдың батыс жағынан 150 160 м. жерде оңтүстіктен, яғни ШуІле Алатау жағынан солтүстікке (Балқаш) қарай Хан оры өтеді. Біздің серігіміздің айтуына қарағанда да, ор өзінің басын сол Балқаш көлі жағынан алса, аяғы ШуІле Алатауына дейінгі аралықта жалғасып жатыр дейді. Шындыққа көзімізді жеткізу үшін ордың бойы мен оңтүстік жағынан машинамен 10 шақырым, солтүстік жағынан 5 шақырым жүріп көрдік, ор одан әрі қарай жалғасып жүре береді. Ордың бойымен қуалап жүре беру мүмкін емес, бұтабұтаның түбіртектері машинаның тезірек жүруіне мүмкіндік бермейді. Ал жай жүріске күн ыстық, машинаның моторы қызады. Сонымен ордың екі басына да жетуге болмады. Ордың қазіргі сақталған көрінісі әрқалай, бір жерде тереңдігі 12 м. болса, ал кейбір жерде одан таяз, кеңдігі 1,52 м. Хан оры туралы әртүрлі аңыз сақталған. Бұл Жәнібек ханның құлан аулайтын оры болған тәрізді. Бұл ор туралы ХІХ ғ.ортасында бұл аймақта болған Ш.Ш.Уәлиханов та, ХІХ ғасырдың аяғында, қазақ халқының жан саны мен жер жағдайының экономикалық жағын есепке алу үшін отарлау саясатына бай ланысты есепқисап жүргізілген орыс деректерінде де кездеседі. Бұл екі дерек те де бірінбірі қайталайды. Сондықтан да біз Ш.Уәлиханов келтірген жазған аңыз бойынша деректі қарастырып көрелік. Ғалым орды қаздырған ханның аты Жәнібек болу керек деп жобалайды. Өйткені оған айтушылардың өздері бірі Жәнібек десе, ал кейбіреулері ханның атын айтып бере алмаған. Аңызға қарағанда қырғыздар өздеріне хан болу үшін ханға бір баласын беруін сұрап кел ген қырғыз елшілеріне Жәнібек өзінің Жошы деген баласын беріптімыс. Ал қаншама отбасын бақытсыздыққа д у ш а р е т к е н с ұ р а п ы л с о ғ ы с басталған кезде мен 17 жаста едім. Осылайша соғыстың өрті балалық шағымды шарпыды, – дейді апа мыз. Соғыс кезінде Қазақстан май данды киімкешек, азықтүлікпен қамтамасыз етіп отырды. Бала деп, жас деп ешкімді аяған жоқ. Кол хозда барлық жұмысты әйелдер мен балалар атқарды. Жер жыртып, егін егіп, өндірген өнімді және мал бағып дайындаған ет пен сүтті майданға жөнелтіп отырдық. Өте қиынқыстау кезең болғанымен, м о й ы ғ а н ж о қ п ы з . Т ы н ы м с ы з еңбектің арқасында ғана жеңіске жететінімізді түсініп, жас болсақ та «Бәрі де жеңіс үшін, бәрі де майдан үшін!» деген ұранмен еңбек еттік. Соғыс алдындағы жылдары ауыл ды сарып ауруы жайлады. Анам және мен кіші сіңлім үшеуміз де ауырып, амал жоқ, Шұбар ауылына көштік. Енді жазылдық дегенде, соғыс бастал ды. Сол жылы әкем қайтыс болды... Ж а м а л а п а с о ғ ы с ж ы л д а р ы судьялық қызметін қалай атқарғанын кездесуге жиналған сот және құқық қорғау органдары қызметкерлеріне әдемілеп айтып берді. немесе басқа бір нәрселерге ат қойғанда оның белгілі бір сыртқы көріністеріне немесе себепсалдарына, мағынасына қарап қоятындығы ертеденақ белгілі. Сондықтан да бұл таудың Хантау ата луы да бекер аталмағандығы өзінен өзі айтып тұрғандай, бұл жерді қазақ хандарының жайлағаны белгілі болып отыр. Оған қосымша, Үлкен Хантау, Орта Хантау, Бала Хантау (немесе Кіші Хантау) деген атаулардың аталуы бекер еместігін байқатады. Аталған таулардың басында хан отыратын «ханның тағы» деп біздің серігіміз таққа ұқсас үш тасты көрсетті. Міне, осы Хантағы тұрған жер ге Жәнібек хан ту тіккен десек, артық айтқан болмаймыз. Әрине, бұл аңыздың шындыққа қаншалықты жанасымды екендігіне күмән келтіруге болмайды. Хантауда хандардың өмір сүргендігі жайлы аңыздарды дәлелдейтін бас ты бір айғақ, Хантаудың солтүстікшы ғыс жағында Жәнібек ханның «Хан қорасы» деген қораның орны бар қора беті күнгейге қараған (табл.). Табиғи дөңгелек қора тәрізді жартастың ортасын қораға пайдаланғандығы қазірдің өзінде көрініп тұр. Нұрғиса Мұқатаевтың айтуы бойынша, бұл қ о р а д а Ж ә н і б е к х а н қ ы с т а й т ы н болған. Қораның қазіргі көрінісіне қарағанда ХХ ғасырдың 5060 жылда рына дейін, одан кейін де қора есебінде пайдаланғандығы байқалады. Қораның терістік жағында, жартастың ортасын да кеңдігі 1м. 30 см, ұзындығы 25м. жартасты қақ жарып үстіне көтерілетін саты тәрізді жерді «Хан сатысы» деп атайды. Шындығында, жартастың арасынан жоғары қарай көтерілетін бұл өткел сатыға өте ұқсас, оны хан қолдан жасатты ма, жоқ әлде табиғи пайда болған саты ма дәл айту қиын. Шамасы хан сатымен көтеріліп төбеге Жамал апа 1924 жылы Арыс ауданында дүниеге келген. Соғыс басталған кезде ол жас болғанына қарамастан, майдандағы әскерлерді а з ы қ т ү л і к п е н ж а б д ы қ т а у м а қ с а т ы н д а ғ ы ж ұ м ы с т а р ғ а араласқан. Ж.Шойбекова 1942 жылы бұрынғы Арыс аудандық №2 учаскелік, қазіргі Ордабасы аудандық сотында хатшылық қызмет атқарып, 18 жасында б а с ш ы л а р д ы ң ұ й ғ а р у ы м е н төрағалық қызметке тағайындалған. Екі бөлмелі, есігі құлыптаулы аудандық сот ғимаратын басқару өз құзіретіне берілгенде жас қыздың бойын үрей билеген екен. Ел ба сына күн туғанда еразаматтардың орнын жоқтатпай, аудандық сотта шамашарқынша адал қызмет атқарып, жеңісті жақындатуға өз үлесін қосқан. Кездесу кезінде Жамал апа сол бір естен кетпес кезеңдерді еске түсіріп, біраз сыр ақтарып, соғыс жылдарындағы қиын кезеңдерді ой елегінен өткізді. – Қазір жасым 91де. Кешегі сұм соғыстың зардабын тартқан адам мын. Миллиондаған адамның өмірін қиып, бейбіт өмір сүріп жатқан Алматыдағы «Арман» кинотеат рында белгілі режиссер Рашид Сүлейменовтың «Оралу» фильмінің тұсаукесері өтті. Салтанатты рәсімге қала тұрғындары мен қонақтары, жастар ұйымдарының өкілдері қатысты. «Оралу» фильмі Мә дениет және спорт министрлігінің тапсы рысы бойынша жүзеге асырылған «Қазақ фильм» киностудиясы мен «Көр кем фильм» кинокомпаниясының бірлес кен жобасы болып табыла ды. Жас режиссер Рашид Сүлей менов түсірген бұл фильм елі міздің ертеңгі болашағы – жас ұр пақты елжандылыққа, өз Отаны ның адал азаматы болуға шақыр ған үнімен ерекшеленсе, эк рандық туындының сәтті орын далуына Санжар Мәдиев, Ару жан Жазылбекова, Обонна Эндэ буезе, Еркебұлан Дайыров, Сергей Штерн, Саят Мерекеұлы, Сырым Қашқабаев сынды актерлер көп еңбек сіңіргені байқалады. Фильмнің Астана қаласында өткен тұсаукесер рәсіміне Шәкен Айманов атындағы «Қазақфильм» АҚ вицепрезиденті – бас редакторы Дидар Амантай, соны мен қатар фильмнің шығармашылық тобы қоюшырежиссер, сценарий ав торы Рашид Сүлейменов, фильмнің басты кейіпкерлерін сом даған актер лер кеңінен әңгі мелеп, кинотуынды туралы оң пі кір білдірді.
Халқымыздың егемендігін алып, еркін даму жолына түсуіне байла нысты қазақ хандығының алғашқы т у т і к к е н ж е р і н а й қ ы н д а у ү ш і н 1980 жылы автордың басқаруымен палеоэтнологиялық экспедиция жұмысын жүргізген еді. Зерттеу ба рысында Қозыбасы деген жер Қордай ауданының шығыс жағында екендігі белгілі болды. Тұңғыш ғалымымыз Ш.Ш.Уәлиханов Верный бекінісінде болған кезінде Қозыбасының бекіністен екі күндік жерде екендігін жазған бола тын. Міне, сол Қозыбасы жайлауын да Керей хан болған, Шу деген жері қазіргі Шу стансасының аумағы. Шу стансасының терістік шығыс жағында Хант ау ста нсасының аумағында Жәнібек хан болған. Өйткені Үлкен Хантаудың шығыс жағында Жәнібек ханның «Хан қорасы» деген қора бар. Тағы басқа жер аттары туралы төменде айтамыз. Олардың аңыз емес, тарихи шындық екендігіне назар аудару керек. Хантау, Жетісу аймағының солтүстік батыс жағында ШуІле Алатауының о ң т ү с т і к ш ы ғ ы с ж а ғ а л а у ы н д а ғ ы сілімдері болып табылады. Оңтүстік батыстан оңтүстікшығысқа қарай 40 ша қырымға дейін созылып жатыр, кеңдігі – 1015 шақырым. Таудың орта ша биіктігі 600650м. Ең биік шоқысы – 1053 м. Жергілікті халықтың айтуы бойынша, ол биік шоқыны «Сұңқар» шоқысы деп атайды. Шамасы таудың биіктігін сұңқар сияқты құстың аспан дап биік ұшуына байланысты салыс тырмалы түрде айтқан болса керек. Хан тауы бір тұтас емес, бірнеше бөліктерден тұрады. Таудан ағып шығатын кішігірім өзендер, тау беткейлерін сайсала, жыражылға етіп тілімдеген. Сондықтан да таудан шыққан өзен бойларында, қойнауларында мал қыстауға қолайлы. Жамал апаны соғыс есейтті. М ұ н а н с о ң , о л А р ы с т ы ң № 1 учаскесінде қызметін жалғастырып, одан кейін 1953 жылы Мақтаралда соттың төрағасы болады. Бірақ денсаулығына байланыс ты онда ұзақ қала алмай, Түркістанға қоныс ауда рып, аудандық прокуратурада еңбек етеді.
Бұл кездесу тағылымы мол іс шара болды. Кездесуге келген тыл ардагері Жамал Шойбекова айқара ашылған есіктен ішке енгенде: «Тұрыңыздар, сот келеді!» деген дау ысты естіген жұрт Апаны құрметпен қол шапалақтап қарсы алды. Мұндай тосын жағдайды күтпеген сот ардагері бір жағынан абдырап қалса, бір жағынан қуанып, ризашылығын білдіріп жатты. Тылдағы және бейбіт өмірдегі ерен қызметіне сай Жа мал апаға Кеңес үкіметі тарапынан берілген орден, медальдар кеудесінде жарқырайды. Жамал апамыз 36 ұл қызды бауырына басып, тәрбиелеп өсірген ардақты ана. Бүгінде сол балаларынан 100ден астам немере, шөбере сүйіп отырған бақытты әже. Балаларын ешкімнен кем қылмай өсірді. «Ұяда не көрсең, ұшқанда соны ілесің» деген халқымыздың даналығы олардың ұлқыздарына берген тәлімтәрбиесінен байқалады. Тоқсаннан асқан ардагер апа мыз соғыс жылдары тартқан азапты күндерін жаспен еске алса, бүгінгі жеткен жасына, көріп отырған қызықтарына мың да бір шүкіршілік етеді. Жамал әженің ендігі жұмысы немере мен шөберелерді тәрбиелеуге бағытталған. Ендеше, сот жүйесінің ардагері бақытты Жамал апамызға зор денсаулық тілей отырып, ғұмыры ұзағынан болсын деймін!
ШЫМКЕНТ
Жас ДӘуРеН Дүние жарығын алғаш көрген жерім – Ойыл (Ақтөбе). Ойыл – менің асқақтаған арманым, армандаған дас таным , Ойыл – менің туған жерім, ет жүректі елжіретер елім... Көріп тұрсыз, ататектен мен де жұрдай емеспін. Атам – ақын Шер нияз! Ойыл – ол атаулы өлке, Асан қайғы бабаның қазық қаққан, желмаясы шөккен, киелі жер! К ө к ж а р б е к і н і с і ( О й ы л ) – қазақтың ғасырлар бойғы ұлтазаттық шайқасында әрдайым алдыңғы сапта тұрған, қазақ иісті қамал. Егер ежелгі тарихтың қомдыжонды бір белесін білгіңіз келсе, онда оны Ойылдан
Университеттің барлық фа куль теттерінің студенттері мен оқытушыпрофессорлар құрамы ж и ы л ғ а н а л қ а л ы м ә ж і л і с к е Міржақып Дулатов ұрпақтары, м і р ж а қ ы п т а н у ш ы ғ а л ы м д а р , бұқаралық ақпарат құралдарының өкілдері қатысты. Ұлы ақынның
бетінде Қарауылтөбе деген дөң бар. Қыс айларында жауған қар, жазықта саба лап соққан желден жанын қоярға жер таба алмай, әлгі дөңге келіп ықтайды. Сөйтіп, Қарауылтөбенің бергі, күншуақ бетіне бүкіл айналаның қары іркіле жиы лады... Омбы қар деп осыны айт! Күн тек алғаш жылыған бойда, омбының үсті қабыршақтанып, ал асты ери бастай ды... Сосын кеп, мың бұралып аққан су, сайжыраны қуалап, төмен қарай таптап береді. Ол – ол ма? Қыс бойы тымтырыс, сыпайы ғана сұлап жатқан жіңішке бел өзен Ойыл, бір уақытта күй леген аруанадай аспанға ақ көбігін ата ды. Қыстай күйлеп, әбден жүкті бол ған Ойыл, тоқсан толғаққа тап бол ғандай, сеңді шақпақ тастай қа ғып, былайда өмірі мен шығармашылығы туралы деректі фильм, фото және кітап көрмелері ұйымдастырылды. Сах нада Міржақып өлеңдері оқылып, көрермендер театрландырылған көріністі тамашалады. Журналистика факультетінің де каны Сағатбек Медеубек жүргізген жиынға «Мектеп» баспасының бас директоры, Міржақып ұрпағы Ерлан жарқжарқ ете қалады! Жаратылыстан артық сәулетшіқұрылысшы жоқ. Вене ция бұған қарағанда далада қалады. Бұл таңғажайып құбылыскөріністің – мен мәңгі тұтқынындамын! сыРлы аЙмаҚ Кезінде Көкжар жәрмеңкесі (1869 ж. бастап) әйгілі Қоянды базарымен ша малас болған (бала кезімде о жәр меңкенің шетжағасын мен де көріп қалдым: ат жарыстырып, ал тын қабақ атып, ірге аймақтан суырылып жиналған жұрт ойынсауық құрып, мәз боп қалатын). Көкжар жәрмеңкесінің тағы бір ерекшелігі: ұсақ я ірі қара мал және олардың терісінен де басқа, Сатыбалдиев, «Қазақ газеттері» ЖШСның Бас директоры – Редак торлар кеңесінің төрағасы Жұмабек Кенжалин, міржақыптанушылар Сәбира Иманбаева, Жұмат Әнесұлы қатысып, сөз сөйледі.
жүктеу/скачать 3,62 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|