Құлыяс Табыл. Таңдамалы. Үш томдық / Т. Құлыяс. – Астана: Фолиант, 2015. ӘОж 821. 512. 122 Кбж 84 (5Қаз)

256

Ойыл мешітінің алтынданған айын жұлған бұзық тіл 

тартпай кетті деседі. Соның өзі дінге тиісудің еш уақытта 

жақсы жолға бастамайтынын түсіндірмей ме? Айтыс-

тартыс, қатып-семген жат көзқарастың өзі ұшқыннан 

өртке айналады. «Жұмыр жер пайда болғалы даналар, 

жазушылар өлмес ойын қалдырып келеді» деген пікірге 

Шәміл тоқтаса да жаны күйзеледі. Қызыл империяның 

жұғымсыз саясаты, түрлі құжаттары халықтың ойынан 

түпкілікті өшті, кейбір көсемдері де шын өлді деген сол. 

Бірақ Майлапестің: «Сталиннен бастап көсемдердің бәрі 

де ішсе асқа тойып жүретіні некен-саяқ. Кисе киімге, 

үйлерінде тұтынатын ыдыс-аяққа жарымайтынын Сверд-

ловтың үйіне барғанда өз көзіммен көргенмін», – де-

ген желдіртпесін жоққа шығаруға болмас. Шындыққа 

ұқсайды. Ертеде қарапайым халық аштықты, жоқтықты 

күле жеңіп отырып ұрпаққа: «Жабықтағы нанды құранға 

шығып алуға болады, ал нанға шығып құранды алуға бол-

майды, баланың балалығына әкенің даналығы жұғыспаса, 

тірлігі насырға шауып, ақыры өкінішпен тынады», – 

дейтін-ді. Ашу-ыза, кегінің өзін ұрпаққа да, басқаға да 

тұспалдап жеткізіп отыратын ұлттық тәртіп-тәрбиенің 

өнегесін саясат қанша санадан өшіріп жоямын десе де 

жойылмады. Бірақ олар қазақтың «Зұлымның жеңісі 

ұзаққа бармайды» дегенін түсінген жоқ. Бір үзім нан-

ды бөліп жейтін татулық нан киесін Шәміл ұрпағына 

түсіндіріп отырады. Нағашы атасы Жұмабай бұдан 150 

жыл бұрын Меккеге екі рет барған, мұсылман дінінің 

құдіретін бағалап, дін ғылымын жетік меңгеріп, қиындық 

көрген сәттерде бір үзім нанды иіскеп, әлсіреп, шаршаған 

денесіне қуат алады екен. Халық – терең су, оның тілін, 

дінін, ділін ешкім ойрандай алмайды деген сенімі заман-

дастарына жеткені анық. Бірақ қызыл империяның саяса-

тымен тайраңдаған Күшенов ел байлығын да жымқырды, 

әлсіздерді де қорлады. «Өзім асыраған күшігім есейе келе 

балтырымды қанатты», – деп әлем ойшылдарының бірі 

Абай айтқандай, халықтың тәрбиесін ұмытып, өзі де, сы-

байластары да, ұлы да нетүрлі қылмыс істеді. Ал Жұмабай 

атамыз да түрлі басқосуларда: «Ақылды, білімді, алғыр 

ойлы адам көкірек көтермейді, ешкімге қиянат жаса-

257

майды, кісілігінен жаңылмайды, әрқашан да кішірейіп 

көрінеді. Қалың көпке ұқсамайтын таза мінезі ажарла-

нып, жанындағыларға жылуын арнап тұрады», – дейді 

екен. «Сонда елдегі қуыс кеуде, ұшқалақ мінезді, не 

болса соған желігіп тұратын желөкпелерді емеурінмен 

тәрбиеге шақырудың тетігі деп түсінемін», – дейді Шәміл 

адамды тани білудің қажеттігін ойына түсіріп. Жұрттың 

бәрі ақылды болса, ақымақтар өмір сүруден қалмай ма? 

Ала-құла тобырдың халық арасында өйтіп-бүйтіп жүруі 

де қызық шығар. Қылмыскер болмаса милициялар жұ-

мыссыз қалады. Ойран-топыр соқтығысу, қақтығысу, 

түрмеге түсу, одан шығу, өз өмірінің құны бір тиындық 

деп тірлігінен безу, түрлі қылмыскердің сипаты да әр 

түрлі. Мұның бәрі ұлттық қасиеттен жеріп, әдет-ғұрыпты 

тәрк еткеннен шығатын тәрізді көрінеді. Әр түрлі мінез 

бар, әр алуан қабілет бар, дүниетану түрлі, пиғыл түрлі. 

Қазақ зәлімді көрсе «Пиғылына қасқыр шапқан оңбас» 

дейтіні дұрыс шығар. «Ерте заманында жұрт Аристотель, 

Сенека болғысы келмеді деймісің» деп ой толғайды жазу-

шы Джованни Боккаччо (1313-1375). Қалың көптен озған 

дана, ақылгөй, жүрегі таза, адал, қайырымды болудың 

тоғыз жол торабы – жалқаулық, намыссыздық, қырсық, 

қыңырлық, безбүйректік, зұлымдық, күнәліні, опасызды 

көре тұрып кешірімпаздық, ақылды тыңдамаушылық, 

сатқындық, содырлық, сұрқиялық. Егер адам өмір сүргісі 

келсе осындай жамандыққа жоламауы керек депті. Оны 

тыңдамаған есер ертеде: «Христос о дүниеге барғанда 

жарылқағанша, осы дүниенің қаржысын, байлығын үптеп 

дегеніме жетпеймін бе?» – дегеніне шіркеу басшысы: 

«Денсаулығың пілдей жігітсің, адал еңбегіңмен өзіңді асы-

рай алмай, жетім-жесір, мүгедектердің тірлігіне көмек-

ке беретін қаржыны тонағаның дұрыс болмаған, ауыр 

күнә», – депті. Сонда қызара бөртіп тұрған қисық-қыңыр:

– Шынымен сорладым ба? – деп кеңкілдеп күледі. 

– Ақыл жетпегендік аянышты, бірақ шын күлсең, 

Христос көкірегіңде бар болғаны, – деп шіркеу басшысы 

аяныш білдіріпті. 

Сол күлгеннен дегеннен шығады, атам заманнан адам-

дар әр түрлі күле бастаған-ау. Ұлы жазушы Л. Толстой 

17-0203

258

күлкінің тоқсан жеті түрі бар депті. Қазақта күлкінің 

жүзден асқан түрі болған шығар. Жылы шыраймен де 

толып жатқан ой-пікірді жеткізсе, жамандық жолға 

түсіп, оңбай бара жатқан жігіттен қауіптеніп, қабағын 

түйіп, кірпігін қақпай, ызғарлы күлкімен «Кісілік 

қалыпқа түсіп түзелуден кеткендігіңе жаза бар» деп елді 

басқаратын ақылды қариялар: «Әкең ұйықтап жүріп 

бесіктен бастап тәрбиелей алмаған екен. Енді жалғыз өзің 

елден кетесің, оған көнбесең Барсакелмас аралына басыңа 

ит терісін қаптап жібереміз. Ол жазаны қаламасаң, әйел 

алып береміз, – дегенді рет-ретімен айтып, әкесіне, – 

балаңның қалағанын білдір», – дейді екен. Жазаны және 

ұзақ күтпейді. Есірік ұлы әкесінен қайсысын таңдаудың 

жолын сұрайды қылқылдап. Баласына анадан жаңа 

туғанда тәрбиелеуде жіберген қатесіне өкініп: «Елден 

жалғыз қуылсаң, жат жерде жұртқа сыйысып өзіңді-өзің 

асырауың қиын. Барсакелмеске ит терісін басыңа қаптап 

жіберсе, күннің ыстығында ауа өтпейтін иттің терісі бас 

сүйегіңді мыжғылап, ажалыңнан бұрын өлесің. Әйел 

алсаң, балаларыңды асыраймын деп көз шырымын алуға 

мұршаң болмай, тер төгіп, еңбек етесің. Ауыл биінің үш 

түрлі жазасын осылай түсіндім, мисыз неме. Басыңа тиген 

осындай соққының қайсысын таңдайсың, айт жылдам?» – 

депті.

– Бәрі қиын екен. Түрлі қауіп-қатерден алаңсыз құты-

латын болсам үйленейін. 

– Нақты жауабың ба? Арты насырға шаппасын. 

– Басқа айтар түгім жоқ, тірі жүрсем болды. 

– Ойыңа келгенді бүлдіріп, кез келгенмен төбелесуді 

ұмытасың ба?

– Ұмытуға тырысам. 

– Досқа күлкі, дұшпанға таба етіп, ата-тегімізге сөз 

келтірдің. Соққан неме, ақылың кіре ме?

– Қатын алсам кіріп қалар. Анттай айтқан сөзіме 

ақырғы рет сенсін. 

Әкесі өсіріп, өндірген жалғыз ұл деп еркелеткен еңбегі 

босқа кетпеуін күтті. Қарғысқа тап болмай, шаңырағын 

көтерсе, кісілік қалыпқа түсер деп ойлады. Сосын да 

ұлына: 

259

– Қазақта «Әке қарғысы – оқ, ана қарғысы – боқ» де-

ген бар. «Ел алдында ар шыңынан құлаған өмір бойы 

оңалмайды» деген бар. Сөзді түсінесің бе?

– Түсінермін. 

– Түсінемін де. 

– Сөзіме сеніңіз, бәрін түсіндім.

Пенденің басында болатын түрлі сойқан кемшіліктері 

қай заманнан бері сақталып, кейбірі дамып келеді. 

Жамандықтың түп тамыры тереңде екенін ойлап отыр 

Шәміл. «Автобазадағы парақор басшының және сауда 

саласындағы түрлі қылмыстар, тіпті облатком басшысы-

мен жіктесіп, ұйымдасқан жемқорлыққа, оның аяғы өлім-

жітімге қатыстығы Мәскеуге белгілі болып, «Правда» 

газетінде (1974 жылғы 8 шілде) «Обкомның көз алдында» 

деген тақырыптағы сын мақала республиканы дүрліктірді. 

Атышулы оқиғаны нақты тексеру Республикалық 

Халықтық Бақылау Комитетіне тапсырылды. 

Оны Шәмілдің өзі қадағалап, тергеу орындарымен қоян-

қолтық іс атқарып отырды. Шындап келгенде, үй тірлігі, 

тұрмыстық байлығына дейін коммуналдық шаруашылық 

мамандары арқылы не бар, несі жоғы анықталып жат-

ты. Үйіне кім келеді, кім кетеді, әйелі кіммен жолығып 

сөйлеседі, ұлы немен шұғылданады, ары таза адамбыз, 

ешкімнен қорқатын жағдайымыз жоқ деген сықылды 

телефондағы сөздеріне дейін есепке алынғанда, байқап-

байқап сөйлесе де шүбәлі пікір кездеспей қалмайды. Жа-

сырын тыңдау қызметінің де еңбегі еш болып жатқан 

жоқ. Осы жұмыстар басталған кезде Шәміл кеңсеге ер-

телеп келіп жүрді. Өйткені, арыз-шағымдары қарап 

шығуға да біраз уақыт кетеді. Бірде есік алдында қол 

таяққа сүйеніп тұрған азамат амандасқан бойда қиқылдап 

сөйлеп: «Милицияға бара-бара шаршадым, әл-дәрменім 

бітті. Ақырында біреуі сенің жоғалған жылқың түгелі 

жоғалған адамдарды іздеп таппай басымыз қатты деп 

бет бақтырмады. Соғымға семіртіп отырған жылқымды 

қорадан ұрлап кетті. Нансаңыз, жылқының ұшты-күйлі 

ізі жоқ, етіктің ізі жатыр. Шамасы төрт аяғына етік 

кигізіп ұрлаған», – деді оқушының тор көз дәптерінің бір 

парағына жазылған арызын Шәмілдің қолына ұстатып. 

260

Шағымға көз жүгіртіп шықты да милиция бастығының 

номерін теріп:

– Заңгер өз ісін қатты қадірлейтінін білеміз, қарапайым 

халықтың ісін қара немесе қарама деп ешкім сіздерге 

нұсқау беруге тиісті емес. Бірақ Пәленшиев жоғын 

жоқтаған адамның арызын алмай қолын бір сілтепті. Қазір 

өзіңізге барады, – деп шағымгердің арызының шекесіне 

қолын қойып берді. Өтініш білдіріп келгенді жылы 

қабылдау қызметтік қана емес, азаматтық міндетім деп 

түсінетін Шәміл биік лауазымы бола тұра шіренуді, мас-

тануды көкірек керуді білмейтіндіктен, есігі әрқашанда 

ашық болды. Зәбір көрушілер, қақы желінгендер, 

түрлі әлсіздер шағымдарын айтып, бірі келіп, бірі ке-

тіп жатты. Бірде «Правда» газетінің сынынан кейін 

қияқ мұртты, бүкір, ақ шашты қарт келіп: «Облыстық 

кеңестің бастығы Күшеновтің баласы қызымды зорлап, 

өзеннің тереңіне мойнына тас байлап тастағаны жай-

лы анықталған қылмысты милициялар кешеуілдетіп, 

соттың қарауына жібермеуінен сезіктенімін. Мафия шын-

дықты бүркемелеуге шебер, қылмыскер жазаланады деуді 

ұмытуға қалдық. Адам беті күшәла, естуімше, Күшенов 

күн сайын әйелімен екеуі сүтке шомылып, оны қайтадан 

балалар бақшасына азыққа жіберетін көрінеді. Менің 

нағашымның баласы – жүргізуші, сүт зауытында қызмет 

істейді, аузымнан шығып кетті, ешкімге айтпа, мені 

құртады деді, бұл не деген масқара?!» – деп сөзімді біреу 

естіп қалған жоқ па дегендей жан-жағына қорқа қарады. 

– Сіздің айтқан бұл дерегіңізді тексертеміз, жоғалған 

қыздар үшеу, тергеу орындары іздестіріп, олардың өлі-

тірісін анықтағанша уақыт созылып тұр. Бәрі бақылау-

да, саспаңыз, қылмыскер жазасыз қалмайтынына шәк 

келтірмеңіз, – деп шығарып салды. Расында, халықтық 

бақылау комитеті қоғамдағы ірілі-ұсақты қандай қыл-

мысты да көзден таса қылмай зерттеп, нақтылықты қа-

дағалайтын-ды. Шәміл біледі, сәр-пәл кемшілік жіберсе, 

«Өзің перісің, кімге пір боласың» деген сөз тірідей өлтіреді 

және қазақ айтқан отыз тістен шыққан сөз отыз рулы елге 

кетеді деп. Ондайды естіген бойда Ойылдағы туыстары-

ның назары сынып, жер шұқып қалады. Бақылау жұ-

мысының ауыр азабы осы. 

261

* * *

Біреудің баласы зәбір көрсе, өлім-жітімге ұшыраса, 

жүрегі дір етіп, қатты қобалжып, аяныш сезімі аян 

болатын-ды. Өйткені өзі өсіріп отырған төрт баласы бар, 

өзгенің ұрпағы да балаларымнан кем емес деп санай-

тын таза жүрегінің мөлдірлігі теңдесі жоқ-тын. Бәлкім 

жастығында жетімдіктің, жоқшылықтың зардабын аз 

шекпегендігі болар. Жастық сезімін сақтай алмайды, ерте 

есейіп, қайткенде де тірі жүруді ойлады. Айзада апасы өзі 

ішпесе де, өзі кимесе де бауырларына шексіз қамқорлық 

көрсетті. Елдегі аз да болса жақсылардың өнеге, тәртібін 

жүрегіне сақтай білді. Бұл жетім-жесірді, әлсізді қорғау 

жолын сабақ етіп, тағдыр маңдайына жазды. Жоқтықтан, 

қуғын-сүргін, аштықтан қабырғасы қайысқан халықтың 

күйзелісі, бәрінің де себеп-салдары жоғарыдан, өкімет 

билігінен екені жұртқа түсінікті болса да, қуыс кеуделі 

биліктің зұлымдығы тоқтаусыз жүретінін сезгендіктен, 

лажсыз көнбістікті қанына сіңірді. Бұл адамның ту-

ғаннан ана сүтімен бойға сіңетін қасиеттерді тәрк етуге 

бағытталды. Қасиет дегеннен шығады Шәмілдің зайы-

бы Ғалия балаларының кіндік шешесінің ұлттық мінез-

құлқына мән беретін-ді. Онысы тоғыз ай көтерген бала 

әкесіне тартпайды, жерден көтеріп алғанға тартады деп 

анасының айтқанын жадынан шығармайтын. Үлкен ұлы 

Германияда ООН бөлімшесінің қызметкері болса, Эмилі 

Мәскеуде ғалым, Қанышы да Мәскеуден оқып білім 

алды, ғалым, Ләйласы дәрігер. Бәрі де ұлттық өнегемен 

өсіп, көркейді. Әкенің қабағымен басқаратын қатаң та-

лабы, ананың мейірі ұрпағының адалдығымен қуантып, 

еңбегін қайтарды. Қазақ «Балаң жақсы болса – қолыңдағы 

қобызың, жаман болса – доңызың» дегенінің ұғымды терең 

мәні сол. 

* * *

Кейбір шағынушының пікірі түкке тұрғысыз, та-

тымсыз сөзі күлкі шақырып жататын-ды. Әлгінде кіріп 

шыққанның өзінің тойда болып, мас болғанын кейбіреу-

262

лер мазақтапты. Осы оқиға Шәмілдің соғыстан кейінгі 

жылдарда қазақ даласына кіре бастаған, дастарханнан 

орын алған арақ «соғысының» күлкілі жағын есіне түсірді. 

Шаруаның қызы еді. Әкесі қызына осыдан басқа ұнамды 

жігіт таппайсың, еркек аз деп еріксіз ұзатады. Сонда 

қыздың елімен қоштасу зары:

Есіктің алды талды ғой,

Төрімнің алды қалды ғой. 

Бермеймін деген ақ көкем,

Бір қапшық астық бергесін,

Машинаға салды ғой. 

Есіктің алды бұлақ-ты,

Бұлаққа лағым құлапты. 

Аманғали нағашым

Тойымда мас боп сұлапты. 

Бермеймін деген ақ көкем,

Мұнша неге жылатты?!

Есіктің алды қараған,

Өле масты көрдік-ау,

Бірін-бірі итше талаған. 

Ауылдың сырты обаған,

Есалаң мастар әнекей,

Қазылған көрге құлаған,

Әлсіздер болса мінекей,

Өлгенін жоқтап жылаған, –

дегені ауыл өміріндегі жоқшылыққа байланысты пайда-

күнемдік пен әрекетсіздік, маскүнемдіктің масқаралы-

ғын үзілді-кесілді баяндап тұр еді. Қасіреттің жұбатуға 

келмейтін қалың зары, үрейленудің сұсты қара бұлттай 

тұтасуы, қалың жұрттың қорқынышы, көздің жасын 

көлдетіп өзен-көлге құйылуы қаншалық ауыр болса да, 

жақсылық күтіп шаршамау, рухтың күшімен қиялға 

берілу өмірдің аумалы-төкпелісі өтеді, кетеді деумен 

тынатын-ды. Әркім сәттік болса да ар алдында ойланып, 

ұятсыздық пен арсыздықтан сырғақтап сақтанатын. Кей-

біреудің керең үрейлі үнсіздігі ұлт даналығын жоқтап, 

мұңайғаны болар. Өжеттік қайда, батырлық қайда, дауыл 

263

үрей алдында, үмітіңді үз. Қарын тоқтығын армандаумен 

тайғанап тынады. Тірлік ұйытқып тығырыққа тіреліп тұр. 

Құрту, жою, түрлі қысым, оны да өзіміз ұйымдастырудан 

шаршаған жоқпыз. Көп алдында ұятын жоғалтпаған бас-

шы сирек те болса бар. Әдетте әр ауылда аттас адамдар бола 

береді. Жетікөлде екі Аманғали болды, бірі – милиционер, 

екіншісі «Қаракөл» кеңшарында билікке араласып, ұзамай 

Орал қаласындағы басқармалар дайындайтын оқуға барып 

білімін көтерді. Елдің әлсіз адамдарына азық-түлік, киім-

кешегін тауып беріп, жылағанды жұбатты. Сөзуар әйелдер 

бірінің лақап атын «зәлім» десе, екіншісін «сәнім» дейді. 

Зәлімі егін орағы кезінде әйелдердің ышқырына тыққан 

бір уыс бидайына дейін тінтіп жазаласа, сәнімі әлсіздің ау-

зына нан тигізді. Ішпей-жемей қоғам үшін өмір сүргендер 

қалыптасып, кейбір басшы өліп жатқан адамның аузына 

қара су тамыздырмай, коммунизмге жетудің амалы осы деп 

ұшқалақтана түсінді. Халқына іш тартпайтындар өздерін 

ойлауды ұмытқан жоқ, есебін тауып ұтырлы тұсында 

жымқырып алып жатты. Ел аузында айтқыштардың 

«Бастық кесектеп жейді, бухгалтер есептеп жейді, парторг 

сұрап жейді, бермесе құйрығын бұрап жейді» деген әжуа 

сөзі қалды. Демек, халық тап-тазалықты қанша аңсаса 

да болмағаны белгілі, түсінетін адамға ондайлар нағыз 

жексұрын, зәлім боп көрінді. Шәмілге дәлел айтқыштар 

екі сөзінің бірінде «Мұндайда бұққан озады, үстемдікке 

жағынып ұққан озады, шындық іздеген арып-ашып тоза-

ды, табаны тесіліп, көзі ойылғанша табынып шыққанның 

орынтақ десе арқасы қозады» деген сөз қалдырды. 

Шәміл қалай толғанса да, өткен өмір мен бүгінгіні 

қалай алмастырса да қоғамдағы жат құбылыстар, сан 

түрлі қылмыстар, орны толмас олқылықтар өтіп жататы-

нын бақылау комитетінде қызмет істегелі көзімен көрді, 

құлағымен естіді. Кезеңдердің қашан болсын қайнап 

жатқан тірлігінде жоғарғының қойған талаптарының 

орындалатыны бар, іске алғысыз боп құлдырайтыны 

бар. Шәміл тергеу, тексеру жұмыстарындағы құпиялы, 

ауыр, азаптай шындығы қиын жұмыстарды да нәтижелі 

атқарумен беделі өсіп, республикаға танылды. 

 – Бала кезімізден елде сөз тыңдап өстік қой, өмірге 

қажетті ақыл қазақша сөзде екенін білдік. Әрбір ойынның 

264

әдібін мақал-мәтелмен айқыштап отыратын ағалар 

дәлдікпен айтып, бейнелеп түсіндіріп, ұқпайтынды да 

ұқтыратыны талассыз құдірет еді. Түрлі басқосуларында 

үлкендер балаларды жанына отырғызып, әңгіме тың-

даттыратын-ды. Сонда ақпа құлаққа айтқан ақыл құ-

лағынан ағып кетеді, құйма құлаққа айтқан ақыл жанына 

жағып кетеді. Ақылды бейнет, қайғы-қасірет, азапты көп 

көргенін айтады, жақсылықтан басқа түк көрмеген несін 

айтады, зымырап өткен мыңдаған жылдардың тірлігі 

құпия, өткен кезеңдердің жұмбағын мақал-мәтелімен 

шешесің, оның ұзынырғасын ұқпайтындар жіберіп алар 

есесін. Рухты жоғары көтеретін де аталы сөз, жүрекке 

жылы тиіп, жадыңда өшпей қалатын бабалар үні өлмейді. 

Биікке жоғарылағандар да ақыл болмаса құлап жатады, 

ұрыншақ есалаң есірмін деп сұлап жатады, бәрінің де 

сұрауы бар, қуануы, жылауы бар, – дегенді Шәміл қалай 

ұмытады. Жоғарыда мысалдаған өндіріс орындарының 

шаруаның сұрауының жоқтай көруінен ұпайластар өтірік 

мәліметпен басшыларын алдап, оңбай сүрінгенде өкінерін 

білмеді. Лауазымды адамдардың бетімен ләйліп жүруінің 

қоғамдық кесір, ем қонбайтын ауыр дерт екенін Шәміл 

өзінің күнделікті жұмыс барысында қатты ұғынды. Ешкім 

тәуекел ете алмайтын құпиялы мафияның істерін де ебін 

тауып атқарып, шындығын анықтап шықты. Сондай 

сәттерде бала кезіндегі адалдыққа өмірімді арнаймын де-

ген анттай сөзін есіне алады. Бұл өзгеге тіл тигізбеген, 

ақылгөйлер өзінің ойының дұрыстығын дәлелдеп, өзгенің 

жат пікірін байқаса, қайырып қосылмайтындығын нақ-

тылай білудің шеберлігін ұққыштықпен жадына ұя-

латқаны еді. 

* * *

Шәміл бала кезінен көрген кейбіреудің жамандығын 

күйіне ойлайды. Сарбие елді мекенінде әлі жеткендер 

қанша құдық қазса да тұщы су шықпады, ауылдың күн-

шығыс бетіндегі Жәпектің құдығынан басқа. Су бермеді 

деп шелегін бос ұстап бара жатқанды көрсе айтқыш Керей: 

«Сараң иттен сорпасын қызғанады деген бар, біздің Жә-

265

пек бұлақ суын қызғанып, құдық түбінде ұйықтайды, шық 

бермес Шығайбайдың тұқымы өлмес әлі», – деп сөгеді. 

Жәпек милиция Аманғалидан басқадан сескеніп, қорқа 

қоймайды. Аманғали оған жер өкіметтікі, су өкіметтікі, 

халық та өкіметтікі, жұрттың су алуына тарлық жасама 

демейді. Шегенделген құдықтың ағаш қақпағы кілттеулі, 

кімге қанша шелек су береді, есебін өзі біледі. Әйтеуір, 

Айзада апасы екі шелекпен қай уақытта барса да Жәпек 

шелегін бос қайтармайды. Құдық басында сексиіп тұрып: 

«Әкең Нұрымгерей аштық жылында қақпаныма тышқан 

да түспей өлімші боп жатқанда үйіне арқалап әкеліп то-

йындырып, ажалдан құтқарып еді», – деп мейірленетіні бар-

ды. Одан кейінгі өмірі ешкімге тәуелді болмай, оқшау сыпа 

басы өмір сүрсе де жақсылықты ұмытпауына шүкіршілік 

білдіресің. Тірлікте қандай сұмпайы болса да бір сәтке 

жақсылыққа жақсылық жасағысы келетіні байқалады. 

Талай жексұрын, тақыс қу басынан өткен азапты да 

ұмытып, ойланғысы келмейтіні толып жатпай ма? Бірде 

Шәмілге колхоз басқарып жүрген Хасен кездесіп айналып, 

толғанып: «Әкең жүрегіме жақсылықтың шырағын жағып 

еді, ұлым Сайынмен бірге оқып жүрсің, туған ұлымнан кем 

көрмеймін!» – дегенін жадынан шығарар ма? Адам туа-

ды, өледі, ол – жаратылыс заңы. Дене толған химиялық, 

физикалық, биологиялық құрамалар, оны соңғы нүктесіне 

жеткізіп физик те, химик те шешкен жоқ. Дене тірі кезіңде 

өзіңе қызмет етеді. Өлсең табиғатқа араласып кете барады. 

Бірақ осы жүз килоға жетер-жетпес салмағы бар адамның 

бәрі бірдей үнемі жақсылық жасап өте алар ма? Керейше 

айтқанда, тірліктегі досың өзіңдікі, пенде өмірге келген-

де де жолдасымен келеді, өмірден өтерде де жолдасымен 

қоштасады. Бірақ, алдымен дұшпаныңды танысаң, соған 

тас төбеден жақсылық жаса. Өйткені арсызды да ар алдын-

да жығуың керек дейтін-ді. Ақылдылар өршіп асқақтаған 

жоқ, Хасен болса жоқшылық тұсында қоймадағы аздаған 

азықты, жетімдерге, ауру-сырқауларға бөліп беріп отыр-

ды. Тағдыр оңай тиіспейтінін де көрді, тұңғыш ұлы Зекен 

соқыр ішегі жарылып қаза тауып, қайғы қайыстырды. Тірі 

жүргеннің бәрінің амандығын тілейтін оның екінші ұлы 

Сайын Мәскеуден Ломоносов атындағы университеттің 

266

химия факультетін бітіріп, Жамбыл қаласындағы фосфор 

зауытында инженер болып қызмет етті. Оның диплом-

дық еңбегі әлемге танылды. Сондай сәтте Хасен көкірегін 

кеңітіп, алғашқы қайғыны соңғы қуаныш аздап болса да 

ұмыттырды. Кенжем Садаш та өмірден өз орнын тауып, 

үйлі болып, немере сүйдірді дегенін Шәміл ұмытар ма? 

Кейде Керей адам ойламаған жерден қате жіберіп алса, 

тездетіп себебін анықтап, екіншілей қателеспеудің амалын 

алған адам адаспайды дейтін-ді. Соғыс жылдарында аш-

жүктеу/скачать 1,88 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: