Ұлт тұЛҒасы – Ұлы жырау кетбұҚА

Басын қолға жеткеріп, 

          Созып тартар күн қайда?!

 

Кетбұғыдай билерден  

Кеңес сұрар күн қайда?!» 

Көне  қазак,  әдебиетінің  көрнекті  өкілі,  жауынгер  жыршы,  кәдімгі 

«Азаулының  (Азов)  Ыстамболдан  несі  кем,...  ер  Доспанбет  ағаның...  би 

ұлынан несі кем? Тәңірінің өзі берген күнінде, хан ұлынан артық еді несібем» 

—  деп  жырлаған,  1490  жылдар  шамасында  Азовта  туып,  1523  жылы 

Тәжтархан  (Астрахань)  жақта  жорықта  жүргенде  қаза  тапқан,  қазақтың  бір 

бұтағы  —  Ноғайлының  шоқтықты  шайыры  Доспанбет  көкірегі  қарс  айрыла 

жоқтаған Кетбұғы бабамыз кім болған, не істеп, не қойған? 

Бұл  сұрақтардың  көңілді  біршама  қанағаттандырарлық  жауаптарын 

дарынды жазушы, іздемпаз ғалым Тұрсын Жұртбаевтың «Дулыға» (Алматы, 

1994  жыл,  2  том,  348-367  беттер)  атты  кітабынан  табамыз.  Кетбұғы  туралы 

онда келтірілген мәліметтердің ел аузында сақталғандарынан басқалары 1992 

жылы  қазақ  тілінде  жарық  көрген  Л.  Н.  Гумилевтің  «Қиял  патшалығын 

іздеу»  атты  монографиясынан  алынған.  Кетбұғының  күйшілік,  жыраулық 

бейнесі  Мұхтар  Мағауинның  «Қобыз  сарыны»  (1968  ж.)  және  Тарақты 

Ақселеудің  «Күй  шежіре»  (1992  ж.)  кітаптарында  терең  талданған.  Оларға 

қосымша  ретінде  Ұлытаудың  аты  аңызға  айналған  ең  даңқты  ұлы  — 

Кетбұғының көп қырлы келбетін одан әрі айқындай түсуге септігі тиер деген 

ниетпен  ұзақ  жылдар  бойғы  іздену  мен  зерделеу  нәтижесінде  түйсік 

таразысында 

тартылып, 

көңіл 

көзілдірігімен 

көмкерілген 

өз 

пайымдауларымды  ортаға  салудың  енді  ғана  сәті  түсіп,  реті  келіп  отыр. 

Әңгімемізді  Т.Ақселеудің  «Күй  шежіре»  кітабындағы  В.Т.Тизенгаузеннің 

«Сборник материалов, относящихся к истории Золотой Орды. Извлечения из 

персидских  источников»  атты  еңбегінен  аударылып  берілген  үзіндіден 

бастайық:  «...Шыңғыс  хан  әдеттегідей  Ұлы  Жыршыға  жыр  айтшы»,  -  деп 

әмір бергенде осынау орайлы сәтті пайдаланып, түркі тілінде былай дейді: 

Теңіз бастан былғанды, 

Кім тұндырар, а ханым? 

Терек түптен жығылды, 

Кім тұрғызар, а ханым? 

Жыршының сөзіне Шыңғыс хан түркі тілінде жауап береді: 

Теңіз бастан былғанса, 

Тұндырар ұлым Жошы дур... 

Терек түптен жығылса, 

Тұрғызар ұлым Жошы дүр... 

...Ұлы Жыршы сөз бастағаннан-ақ көзінің жасына ие бола алмаса керек. 

Сонда Шыңғыс хан былай деп түркі тілінде жыр айтады: 

Көзін жасың жүгіртед, 

Көңілің тұлды болмай ма? 

Жырың көңіл үркітед, 

Жошы өлді болмай ма? 

Шыңғыс ханға жауап ретінде Жыршы түркі тілінде жыр айтады: 

Сөйлемеске еркім жоқ, 

Сен сөйледің, а ханым! 

Өз жарлығың өзіңе жау, 

Не ойладың, а ханым! 

Сонда Шыңғыс хан былай деп түркі тілінде жыр айтады: 

Құлынын алған құландай, 

Құлынымнан айырылдым! 

Айрылысқан аққудай, 

          Ер ұлымнан айырылдым!

 

Шыңғыс хан осылай деген кезде, бүкіл әмірлер мен нояндар көңіл айту 

дәстүрі бойынша орындарынан тұрып көрісе бастайды. Жошы хан өлген соң, 

арада 6 ай өткенде Шыңғыс ханның өзі де дүние салады». 

«Бұл  дерек  бойынша,  ұлы  жыршы  Кетбұғы  нояндар  арасында  ғана 

емес, Шыңғыс ханның алдында  да  елеулі тұлға болғанын көреміз»  — дейді 

әрі қарай Т. Ақселеу. 

Кетбұқаның  найман  тайпасынан  екендігіне  дау  жоқ.  Қазақ  шежіресін 

былай  қойғанда,  ғұмыр  бойы  көшпенділер  тарихын  сүзумен  өткен  Гумилев 

өз еңбектерінде мұны талай рет ашып көрсеткен, «...Кетбуга был не француз, 

а  найман»  (Конец  и  вновь  начало,  1994  жыл,  291  бет),  «...по  военному 

таланту Кутгуз и Бейбарс 

не уступали 

найману  Кетбуке»  (Поиски 

вымышленного царства, 1994 жыл, 264  бет) деген және  осы  сияқты 

бұлтартпас анықтамалар келтірген. 

Ұлы  Жыршы  атанып,  Жошы  ұлысында  ғана  емес,  оның  әкесі 

Шыңғысханның алдында тайсалмай 

сөйлейтін  дәрежеге  ие Кетбұғы 

найман  Ұлытауға  қалай  және  қашан  келген?  Оның  Жошы  хан  өлгенде  осы 

өңірде  болғандығына,  Шыңғысханға  тұңғыш  ұлы  Жошының  қазасын 

естіртуге осы 

өзіміздің  Ұлытаудан  аттанғанына  ешқандай  күмән 

болмауға тиіс. Бұл ел аузындағы  әңгіме-аңыздармен  де,  көптеген  жазба 

деректермен  де  әбден  айқындалған  ақиқат.  Осындай  тосындау  сұраққа  сол 

дәуірдегі  Шыңғысхан  империясы  төңірегіндегі  тарихтың  тылсым 

түңғиығына мүмкіндігінше бір сүңгіп шықпай жауап табу оңай емес. 

...Жетім  бала  Темірші  (Темучин)  әкесі  Есугей  батыр  өлгеннен  кейін 

тоз-тоз болған Бөріжеген (борджигин) — Қияттардың басын қайта біріктіріп, 

тез  арада  2,5  мың  жауынгерді  атқа  қондыра  алатын  межеге  жеткенде, 

шешуші  сәттерде  көрші  тайпалардың  (мемлекеттердің)  шаруаларына  (саяси 

одақтастық,  әскери  көмек  және  т.  б.)  араласатын  дәреже-деңгей,  бедел-

абыройға ие болды. Бұған қонырат ханшайымы Бөртеге үйленгені (1179 ж.) 

көп  септігін  тигізді.  Бөртенің  төркіндері  әкесінің  әруағына  китке  берген 

жанат ішік  Есугейдің досы,  сол  аймақтағы  ең  азулы  мемлекеттердің бірі  — 

керейттердің билеушісі Уан (Ван) ханның иығына жабылды. Уан ханның әке 

орнына  әке  болған  қамқорлығы  арқасында  (Батудың  Александр  Невскийге 

қамқорлығын  еске  алыңыз  —  Қ.  А.)  Теміршінің  билік  үшін  айтыс-

тартыстарда  үнемі  жолы  болып,  1182  жылы  ақ  киізге  көтеріліп,  өз 

тайпасының  (бөріжеген-қияттардың)  ханы  сайланып,  Шыңғысхан  деген 

лақап атқа ие болды. Темірші мұны місе тұтпады, ол айналасындағы елдердің 

бірінен соң бірін шауып (ішінде қайын жұрты- қоңыраттар да, өкіл әкесінің 

елі — керейттер де бар), ең соңында 1202 жылы іргелі мемлекет  — найман 

хандығына қарсы жорыққа шықты. 

Найман  мемлекетінің бұл  тұстағы  айтулы  билеушісі  Инанг-Білге-Бұқа 

қаған (көне түрік тілінде: 

инанг-илану,  діндар,  білге-білгіш,  данышпан, 

бүқа-күш  иесі,  жауынгер),  не  себептен  екені  белгісіз,  билік  басынан  кетіп 

(1197 ж.), оның қос ұлдары Таян мен Бұйрық алауыздыққа жол беріп, елді екі 

хандыққа  бөліп  алған  болатын.  Шыңғысханның  алғашқы  соққысынан-ақ, 

1202  жылы  Бұйрық  ханның  елі  бас  көтергісіз  болып  қирады,  өзі  Урунгу 

өзенінің бойында өлтірілді. 

1204  жылы  маусымның  16-да  Хангай  тауының  бөктерінде  (қазіргі 

Монғолиядағы  Улясутай  қаласының  маңында  —  Қ.А.)  өткен  кескілескен 

шайқаста Таян хан да қаза тапты, оның шешесі тұтқынға түсті. Таянның ұлы 

Күшлік қалған елін бастап Алтай асып, Ертіс бойына қашуға мәжбүр болды. 

Наймандар бұл жерде де ұзақ тұрақтай алмады. 1208 жылы оларға Бұқтырма 

өзенінің  Ертіске  құяр  тұсында  (қазіргі  Зыряновск  қаласы  тұрған  маңай  — 

Қ.А.) Сүбедей жасағы шабуыл жасады. Күшлік хан қалған елін бастап Жетісу 

аймағына,  қарақытайлар  хандығына  келіп  кірді.  Қарақытайлардың  гурханы 

(патшасы)  Жолқу  найман  ханын  қошеметпен  қабылдап,  тіпті  оны  өзінің 

қызына  үйлендірді.  1213  жылы,  Жолку  қайтыс  болғаннан  кейін,  Күшлік 

қарақытай- лардың гурханы болып, таққа отырды. Күшліктің артта ата жауы 

—  Шыңғысхан  тұрғанда,  Хорезм  шахы  Мұхаммедпен  одақтасудың орнына, 

онымен  соғысып  кеткендігін  талдап-таразылай  келе,  Гумилев:  —  «Күшлік 

дарынды қолбасшы болғанмен, саясатқа шорқақ еді» — дейді. 

Күшлік  әскері  1218  жылы  Хорезмнің  иелігіндегі  Алмалықты  қоршап 

тұрған кезінде  тұтқиылдан Жебе ноянның  жасағының  ту  сыртынан  жасаған 

шабуылына  ұшырады.  Жебе  ноян  тысқырған  найман  әскерінің  ақырғы 

шайқасы  Сарыкөл  маңында  (қазіргі  Самарқанд  облысындағы  —  Қ.А.)  өтті. 

Күшлік хан осы ұрыста қаза тапты. Бұл — он алты жылға созылған Монғол 

империясы  мен Найман  мемлекетінің жойқын соғысының соңғы нүктесі еді 

(Рашид  ад  Дин,  Сборник  летописей,  1  том,  М-Л,  1952  жыл;  Г.  Е.  Грумм-

Гржимайло, Джучиды, Золотая Орда, Москва, 1994 жыл, 76- 100 беттер; Л. Н. 

Гумилев  «Тайная  и  явная»  история  монголов  12-13  вв,  Москва,  1994  жыл, 

101-147  беттер;  Си  ю  Цзи  или  описание  путешествия  на  запад  Даосского 

монаха  Чан-  Чуня,  Москва,  1995  жыл,  280-378  беттер;  М.С.Муканов, 

Этнический состав и расселение казахов Среднего жуза, Алматы, 1974 жыл, 

38- 46 беттер).

 

Бұл  соғыстардың  себеп-салдары  мен  сыр-сипатын  ғылыми  айналыста 

жүрген орасан зор жазба деректер негізінде егжей-тегжейлі баяндау көлемді 

әңгімені қажет  ететіндіктен 

Шыңғысхан 

империясының 

Найман 

мемлекетін тарих сахнасынан 

жоюынан  жеткілікті  дәрежеде  мағлұмат 

беретін қысқаша шолумен ғана шектеліп отырмыз. Тарбағатайдан Жетісуға, 

тіпті  қазіргі  Қырғызстан,  Өзбекстанға  дейінгі  алқаптарда  өмір  сүріп  келе 

жатқан  жергілікті  наймандар  осы  жаугершілік  кезеңдегі  жорық  жолында 

тарыдай шашырағандардың  ұрпақтары  екендігі айтпасак, та белгілі. 

Баяндауымыздың  басында  қойылған  Кетбұғы  қыпшақ  жұртының 

кіндігі  Ұлытауға  қалай  келген  деген  сұрақтың  төркіні  енді  түсінікті  шығар. 

Қағанның  қаһарынан  қаймықпаған  наймандар  Шыңғысханмен  соңғы  демі 

таусылғанша  бағынбай  соғысты.  Арада  7-8  жыл  өткенде,  найман  Кетбұғы 

Шыңғыстың  ел  билеген,  әскер  басқарған,  атағы  жарты  әлемге  мәлім, 

империяның  ең  жоғарғы  атақ  лауазымдарына  (ноян,  гавон)  ие  мемлекет 

қайраткері  дәрежесіне  көтеріліп  отыр.  Оның  Бағаналы,  Балталы  атты 

қабырғалы  қалың  елі  Ұлы  Даланың  кіндігі  —  Ұлытау  маңында  мамыражай 

тірлік  кешуде.  Әңгімемізді  әрі  өрбітсек,  тағы  бір  жазба  деректе 

Шыңғысханды  қара  жер  қойынына  аттандырғанда  (жерлегенде)  оның  ақ 

айғырымен  найманның  қара  жалды  құла  айғырының  қатар  тұрғандығы, 

бұның  найман  тайпасының  дәрежесі  жоғары  екендігін  көрсететіндігі 

айтылған  (Г.  Н.  Потанин,  Поминки  по  Чингисхану,  Сборник  трудов 

Императорского  Русского  географического  общества,  1885  жыл,  21  том,  56 

бет).  Осы  оқиғаны  күмәнсіз  қабылдасақ,  онда  бұл  айғырдың  16  жыл 

шайқасқандардың  емес,  қағанды  жазалауға  Жошы  жұртынан  жеткен,  бедел 

дәрежесі  аспандап  тұрған  Кетбұғы  басқарған  Бағаналы-  Балталылардың 

қылқұйрығы екендігін түсінеміз. 

Мұның  сыры  неде?  Ол  —  Кетбұғының,  ол  бастаған  елдің  әу  бастан 

Шыңғысхан  империясына  адал  қызмет  атқарғандығында  жатыр.  Түйсік 

осылай  тұжырымдатады.  Бұдан  басқа  жауаптың  қисынын  келістіріп,  тарих 

тұңғиығынан толғай суырған тұспал-дәлелін, уәж-жосығын алға тартатындар 

болса,  тосын  тұжырымымызды  кешірім  сұрай  отырып,  қайтарып  алуға 

әрқашанда әзірміз. 

Енді  Потанин  ел  аузынан  жазып  алған  «Атбасар  наймандарының  тегі 

туралы аңыз» атты әңгімені (Казахский фольклор в собрании Г. Н. Потанина, 

Алматы, 1972 жыл, 62 бет) алға тартайық. Онда Атбасар оязындағы 5 болыс 

Бағаналы-Балталы  тайпасының  шығыстағы  бауырларына  ренжіп  көшіп 

кеткен  екі  жігіттен  тарағандығы  айтылады.  Бұл  аңыз  жоғарыда  келтірілген 

ғылыми айналыста жүрген нақты деректер мен болжам негізінде жасалынған 

тұжырымымызбен сабақтасып жатыр... 

Шыңғысхан  айналасындағы  көршілес  мемлекеттермен  соғысқанда 

оның  өз  руынан  13  мың  ғана  әскері  болды.  Осыдан-ақ  оның  алғашқыда 

Алтай асып, бері құлаған 129 мың әскерінің 116 мыңға жуық жауынгері басқа 

рулардан екендігі көрінеді. Жорық жауапкершілігіне қатты мән-маңыз беріп, 

әскердегі 

ауызбіршілік-біртұтастықты 

көздеген 

Шыңғысхан 

қосын 

жинағанда 

жауынгерлерін 

ру-руымен 

жүздік-мыңдықтарға 

бөліп, 

қолбасшыларды  да  өз  іштерінен  тағайындаған  (Рашид  ад-Дин,  көрсетілген 

кітап,  179,  260,  270-  271  беттер;  Б.  Я.  Владимирцев,  Чингис-хан,  Москва, 

1922  жыл,  130-132  беттер;  генерал-  лейтенант  М.  И.  Иванин,  көрсетілген 

кітап, 252- 253 беттер).

 

Шыңғысханның сарай шежірешісі Ала ад-Дин Ата Малик Жувейнидің 

(1226-1283) «История завоевателя мира» («Тарих-и джехангушай») атты 1260 

жылы аяқталған еңбегінде (1959 жылы ағылшын тілінде Манчестерде толық 

басылып шыққан, А. А. Астайкин орысшаға аударған бір тарауы 1995 жылы 

«Пустыня  Тартари»  атты  жинақта  жарияланды  —  Қ.А.)  Шыңғысхан 

ұлдарына  бір-бір  ұлысты  басқаруға  бергенде,  Алтай,  Әмудария,  Орал 

аралығы  үлесіне  тиген  Жошыға  өзінің  129  мың  әскерінен  4  мың  жауынгер 

қалдырғанын  айтады  (С.Т.Кляшторный,  Т.И.Султанов.  Казахстан.  Летопись 

трех тысячелетий, Алматы, 1992 жыл, 183-184 беттер). 

Алғашқы  сұрақтың  жауабы  осында  жатыр.  Жошы  ұлысының  саяси, 

әлеуметтік,  қоғамдық,  экономикалык,  орталығы  Ұлытауға  Бағаналы  — 

Балталылар  Кетбұғы  басқарған  әскер  сапында  келген.  Бұл  —  1223  жылы 

болған оқиға. 

Олардың  рулық  таңбаларының  өзі  түбіріне  терең  үңілген  адамға  көп 

мәселеден көрініс береді, өткен тарихтан хабар әкеледі. Бағаналының белгісі 

—  бақан да,  Балталының  белгісі  — балта  да,  көпшенділердің  ежелгі  қаруы. 

Жауынгерлік  символикасы.  Тарих  торабында  олар  қазақ  этносын 

қалыптастырған  белді  тайпалардың  біріне  айналды.  Тіпті,  беріде,  19 

ғасырдың  орта  тұсында  орыс  шенеуніктерінің  Ұлытау  өңірін  жайлаған  ел 

жайлы;  —  «Баганалинцы  отличаются  от  всех  сибирских  киргиз  духом 

своеволия  и  самоуправства...»  —  деп  қағазға  түсіруінің  өзінде  (Омбы 

Мемлекеттік  архиві,  3  қор,  3  тізім,  3542  іс)  сонау  Жошыхан  заманынан, 

Кетбұғы  кезеңінен  үздігіп  жеткен  жауынгерлік  рухтың  сарыны  естілгендей 

болады... 

Ел аузынан, Мұса Шормановтың айтуы бойынша, Потанин жазып 

алған мына өлең де (көрсетілген кітап, 279-280 беттер) түйсігі бар пендеге 

көп жайды аңғартқандай:

 

                                               БАҒАНАЛЫ ОРДА 

Бағаналы орда, басты орда, 

Байсал орда қонған жұрт. 

Қара түлкі, Қармалжын, 

Қастаспай киген жұрт, 

Ақ сары атан аспалдап, 

Ел жайлауға шыққан жұрт. 

Хақтың жолын күзетпей, 

Жамандықты ұққан жұрт. 

Бас аяғы бай болып, 

Бәсеке дәурен сүрген жұрт. 

Бай төбеті маңқылдап, 

Байсал тауып үрген жүрт, 

Туырлығын қара кес, 

Тура, тура болған жұрт. 

Тоқтың келсе саспаған  

Шоралар сауымын ішіп тауыспады. 

Ағар бұлақ сүтті жұрт, 

Көп жылдарға бек сақтап, 

Есенде есен болған құтты жұрт. 

Бағаналы орда, басты орда,

 

Байсал орда қонған жұрт. 

Мамырай ел боп байсалды, 

Күлдей қамқа төсеніп, 

Керікті ханым түскен жұрт. 

Ханым берген қамқа тон, 

Жырау киіп кеткен жұрт. 

Іңкәрлар алшаңдап, 

Атпен тойға келген жұрт. 

Көріп туған Көкше тай 

Көре астында ат болған жұрт. 

Көпке қоныс берген жұрт. 

Көбең байлар семіріп, 

Көк баһарі болған жұрт, 

Көңілдестер би болып, 

Көпке кеңес айтқан жұрт.

 

...Кетбұқаның 

өмір жолы  жоғарыда  көрсетілген  Т.Жұртбаевтың 

«Дулығасында»  біршама  баяндалғандықтан  көп  тоқталуды  қажет  етпейді. 

Саналы  ғұмырын  қазақ  мемлекетінің  негізін  салған  Көк  Орданың  гүлденуі 

мен нығаюына жұмсаған ұлы жыраудың, даңқты 

қолбасшының, мемлекет 

қайраткерінің ақырғы демі 1260 жылы қыркүйектің 3-де  Сириядағы  Айн-

Джалуд  (қазіргі  Назарет  қаласының  маңы  —  Қ.А.)  деген  жерде  жорық 

үстінде  үзілді  (Л.  Н.  Гумилев,  Конец  и  вновь  начало,  293  бет).  Жұртбаев:  

«Кетбұғы  жыраудың  сүйегі  Палестинада  жатқаны  мүмкін  ғой»,  —  деп 

жазады. 

Гумилевтың  ғылыми  деректерге  мейлінше  мұқият  қарайтындығына 

әбден  сенгендігімнен  бе,  әлде  солай  екенін  түсіндіре  алмайтын  түйсікпен 

сезінгендігімнен бе, өз басым жорықта қаза тапқан жауынгерді өлген жерінде 

жерлейтін  ежелгі  түріктер  салты  бойынша  кемеңгер  Кетбұғының  дәл  осы 

Назарет  қаласы  маңында  мәңгі  тыныстап  жатқандығына  ешқандай  күмән 

келтіре алмаймын. 

Кетбұқа  тұлғасын  толық  айқындау  үшін  қазақ  шежіресінде  қағидадай 

қалыптасқан, әртүрлі генеалогиялық еңбектер мен мерзімді баспасөз бетінде 

көрініс  тауып  жүрген  тағы  бір  деректі  атап  өтпеу  қажет  сияқты.  Оларда 

Кетбұқаны Төлегетайдан тараған 3-5-ші буын ретінде келтіреді. Мұхамеджан 

Тынышбаевтың «История казахского народа» атты кітабында (Алматы, 1993 

жыл)  айтылатын  белгілі  рубасы  Төлегетайды  ежелгі  шежірелерде 

көрсетілетін  найман  тайпасының  арғы  аталарының  бірі  —  Төлегетаймен 

шатыстырады. 

Тынышбаев  кітабында  айтылатын  Төлегетай  Кетбұқадан  400  жылдай 

кейін  өмір  сүрген  адам.  Оның  баба  Төлегетаймен  руы  мен  есімі  ғана  бір. 

Кейінгі  Төлегетайдың  шикі  кірпіштен  салынған  мазары  Қызылорда 

облысындағы  Жанақорған  қалашығынан  оңтүстік-батысқа  қарай  отыз 

шақырым жерде тұр («Егемен Қазақстан», 13.03.1993 ж.). Бұл бүгінгі-кейінгі 

зерттеушілер назар аударарлық жәйт.

 

Кетбұғының шыққан елі — наймандар жайлы сөз қозғап отырған соң, 

сәтті  тұста  тағы  бір  қызықты  деректі  көпшілік  назарына  ұсынғым  келеді. 

1996  жылы  «Қазақ  елі»  апталығының  қазанның  18-і  күнгі  санында  Қытай 

шежіреханасынан  табылған  Шыңғысхан  империясы  хандарының  Бөрте 

ханым  бастаған  7  ханымының  бейнелері  басылған  мақала  жарияланды. 

Хандардың  бірнеше  әйел  алғандығы  белгілі.  Бұл  суреттер  Шыңғысханнан 

Ауыр  Балбет  ханға  дейінгі  қағандардың  үлкен  әйелдері,  яғни  бәйбішелері. 

Жеті ханымның бесеуі қоңыраттың, біреуі найманның, біреуі эчимери деген 

тайпаның қыздары. Мақалада найман қызы Бе бу че ханымның қай қағанның 

әйелі екендігін зерттеушілердің анықтай алмағандығы айтылады 

Осы еңбегімде баяндалып отырған деректерді қазбалап жинау, зертеп-

зерделеу  барысында  Ұлы  қағандарға  әйел  болған  бір  ғана  найман  қызының 

есімін  үш  жерден  кездестірдім.  Ол  —  Өгейдейдің  ұлы,  Алтын  Орданың 

билеушісі  Күйіктің  әйелі  —  Огул  Гаймыш  ханым.  Ең  ғажабы  сол,  осы 

ханымның өзі де күйеуі Күйік 1248 жылы қайтыс болғаннан соң, 1251 жылы 

Мөңке  ұлы  құрылтай  шешімімен  таққа  отырғанға  дейін,  ордабасы  болып 

қағанның орнына отырып, байтақ империяға билік жүргізген (А.А.Астайкин, 

Опыт  составительного  исследования.  Монгольская  империя,  Москва,  1995 

жыл, 559 бет). 

Қадырғали  Жалайырдың  «Шежірелер  жинағанда»:  —  «Күйік  ханның 

хатундары өте көп еді. Барша хатундарының ұлысы Оғыл Қаймыш атты еді» 

— деп жазылған (Алматы, 1997 жыл, 100 бет). 

Огул  Гаймыштың  найман  қызы  екендігін  анықтап,  сөздің  соңғы 

нүктесін,  топырағың  торқа  болғыр,  Гумилев  қойып  отыр.  Ол:  —  «...в  его 

(Михайла  Ярославина  Тверского)  судьбе  был  виноват  не  Батый,  а 

центральное  правительство  в  Каракоруме,  где  правила  —  найманка  Огуль 

Гаймыш»  —  деп  жазады  (Древняя  Русь  и  Великая  Степь,  2  том,  90  бет). 

Меніңше, найман қызы Бе бу че ханым — осы Огул Гаймыш апамыз. Қазақы 

жорамал-жосыққа салсақ, Огул (Оғыл) — оның есімі, ал Гаймыш (Қаймыш) 

— кәдімгі үлкен әйелге айтылатын бәйбіше (қытайша құбылтқанда — Бе бу 

че)  сөзінен  мүлдем  алшақ  жатпағандығы  көзге  ұрып,  құлакта  қонып-ақ 

тұрған жоқ па?! Тіпті жорамалымыз дұрыс болмағанның өзінде Кетбұғыдай 

кемеңгерді  тудырған  жұрттың  қыздары  да  қилы  кезеңдердегі  тарих 

сахнасының нақ төрінен көрініп, әлемді билеген Шыңғыстың қара шаңырағы 

мен алтын тағына үш жыл бойы иелік еткендігінің өзі неге тұрады?! 

Бүкіл  саналы  ғұмыры  ¥лытауда  өткен  бабамыз  —  Кетбұғының  есімі 

ауызекі аңыз бен шежіре шеңберінен шығып, ғұлама Гумилевтың арқасында 

ғылыми  айналысқа  түсті.  Ендігі  жерде  оның  тарихи  бейнесін  өз 

ғалымдарымыз  зерттеуге  тиіс.  Құдайға  шүкір,  Гумилев  салған  даңғыл  жол, 

дана 

бағыт 

қолымызда. 

Ұлтымыздың 

тарихына 

теліп 

айтсақ, 

тәуелсіздігіміздің тәтті жемістерінің бірі — осы мүмкіндік! 

Президентіміз  Нұрсұлтан  Назарбаев  алға  тартып  жүрген  евразиялық 

идеяны,  меніңше,  орысымыздың  да,  қазағымыздың  да  99  проценті  түсініп 

отырған  жоқ.  Соны  жан-жүрегімен  ұғынуға  тек  Ұлытау  төңірегіне  таянта 

баяндалған осы әңгіменің аспаннан тақыр басқа тамған тамшыдай ғана әсері 

болса, қолға қалам алғандағы мақсатымның орындалғаны деп білемін.

 

Әңгімемізге осы жерде нүкте (дұрысы — көп нүкте) қоя салуға болар 

еді, алайда тәуелсіздік тұғырына қонған кезде халқымыздың кемеңгер ұлы — 

Кетбұғының есімін ұрпақ санасына өшпейтіндей етіп сіңіру жағын  да тиісті 

орындар әбден ескеруі қажет деп ойлаймын. Жезқазғандағы әкімшілік үйіне 

кірер  беттегі  Ленин  ескерткіші  алынды.  Болашақта,  оның  тұрған  тұғырын 

теп-тегіс  қылып  тегістеп  тастамаса,  әйтеуір  сол  жерге  бір  ескерткіш 

қойылатын  болса,  менің  пікірімше,  оған  ұлы  бабамыз  Кетбұғыдан  басқа 

бейнені орнату орынсыз сияқты.

 

«Даланың Ұлытауы» , Омбы, 1999 ж. 38-57 б

 

жүктеу/скачать 1,64 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: