Ұлттық болмыс – ҚазақЫ Қалып indd
жүктеу/скачать 4,97 Mb. Pdf көрінісі
|
| Шешендіктің анасы – шындық.
Қазақ даласындағы шешендік жәйдан-жәй, еріккеннің ермегі, қол боста- ғы көңіл көтерер жеңіл әңгіме ретінде емес, қоғамдық өмірдің сұранысынан пайда болғанын көреміз. Шешендік билер сотының басты қаруы, ел ішін- деге дау-дамайдың, жанжал-керістің, әртүрлі түсінбеушіліктен туындайтын өкпе-араздықтың шешілер түйіні осы шешендікке байланысты болатын. Сондықтан да Шал ақын айтпақшы:
Байлам жасай білу – үлкен өнер. Ол алғыр ақылды, сезімтал жүректі, қайтпас қайсарлықты, турашылдықты, әділетті талап етеді. Бұлай болма- ған жағдайда даугердің сағы сынып, қиянаттың мерейі үстем болары сөзсіз. Осындай жағдайда екі даугердің тағдырын шешетін шешеннен қылдан тай- май, қақ жарып ақиқатын айту талап етіледі. Егер олай болмаған жағдайда би имансыз деп есептелген. Бұл жерде иман әлбетте құдайға деген сенім мағынасында емес, ұят мағынасында қолданылып тұр. Содан да болар «тура биде туған жоқ, туғанды биде иман жоқ» деген қағидаттың дүниегі келуі. Бұл принциптердің шығу тегін үңілсек, оның арғы жағы дінде жатқанын көреміз. «Кімнің әділеті жоқ болса, оның ұяты жоқ, ұяты жоқ адамның – иманы жоқ» деген хадис сөзімізге дәлел бола алады. Тоқ етерін айтқанда, қара қылды қақ жарып, қасқайып тұрып әділетін айтқан адам ғана халықтың ықыласына, қошеметіне бөленері сөзсіз. Бұл жайында Ақтамберді жырау: 33 Сары аязда қата ма, Қайнардың аққан тұнығы, Қап түбінде жата ма, Болаттың асыл сынығы, Халқы тозып кем болмас, Әділ болса ұлығы. Рақымсыз жақыннан Халқы қатты түңілер, Сырқат болсаң жат жерде Жаныңда кім бөгелер. Әділ туған жақсыға Екі даугер жүгінсе, Тізесін қисық бұрмаса, Асылдығы білінер, - дейді [24, 93]. Шешен – сөзінен сынады. Даналықтың сарқылмас бұлағы қазақтың тілі, сөзі. Сол сөздің қатығы, мәйегі іспеттес қазақ мақалы: «Ине көзінен сынады, шешен сөзінен сына- ды»дейді. Ендеше, «аңдамай сөйлеген ауырмай өледі» дегендей, шешендік әсте қалай болса солай көпіріп сөйлеу беру емес, әр сөзіңді аңдап сөйлеу, байқап сөйлеу. Олай болмаған жағдайда абыройынан айрылып, барған жері- ңе жедің үстімен барып, қайтқанда жердің астымен қайтарың айдан анық, күнен жарық. Шешендік көп адам ойлағандай көп сөйлеу емес, керісінше ортада тіліңді буып, тежеп, ойланып сөйлеу өнері болып табылады. Осы ойды дәл де ұтымды жеткізе білген Шал ақын былай дейді: Ойласаң мың бір пәле тілден туған, Шешендер топ ішінде тілін буған, Бір адам қателікпен сөз сөйлесе, Жабылып мың бір пәле соны қуған [24, 149]. «Басқа бәле қайдан? – Басқа бәле тілден» деп қысқа да нұсқа ой түйген қазақ халқы қашанда шешендіктің баста шарты – аузыңды бағып, қашан, қалай және қай жерде сөйлеу керектігіне баса назар аударған. Тыңдалмаса сөз жетім Шешендіктің тағы бір шарты – сөзіңді тыңдата білу. Өйткені шешеннің ашылуы тыңдаушыға тікелей байланысты. Тыңдаушының өресі биік, өрісі кең болған сайын айтушы да ашыла түседі. Осы мәселені жетік меңгерген қазақ халқы:
деп мақалдайды. Және бір мақал бар: «Ақпа құлаққа айтсаң, ағып кетер, ұқпа құлаққа айтсаң, ұғып кетер» - деген [26, 23]. Бұдан мағлұм болды: сөздің де өзінің тыңдаушысы бар екендігі. Енді шешендіктің тағы бір шарты: қашан, 34 Жатқа сөйлеме, Жаманға сөйлеме, Асырып сөйлеме, Батырып сөйлеме, Жасқа сөйлеме, Масқа сөйлеме, Ұрыға сөйлеме, Қарыға сөйлеме, Жаман сөзден жақсы сөз дұрыс, Жаманға айтқан сөзден, Жақсыға айтқан сөз дұрыс. Ойсыз сөзден ойлы сөз дұрыс. Ойсызға айтқан сөзден, Ойлыға айтқан сөз дұрыс. Айтылмай қалған сөзден , Айтылып қалған сөз дұрыс. Сөйлемес жерді білсең, Сөйлемес жерде сөйлемей қалуды білсең, Бәрінен де сол дұрыс, Олай болмаған жерде Қанша асыл деме – Сөзіңнің алды бұрыс, Арты – ұрыс [27, 41-42]. қалай және қай жерде сөйлейміз? деген сауалға жауап іздеп көрелік. Жауап- ты Бөлтірік шешен береді. Бұл мәселе төңірегінде ол кісі былай деп артына нақыл сөз қалдырған екен: Айтушы мен тыңдаушының толық үйлесімге жетуі – бұл шешендік өнердің идеалы болып саналады. «Айтушы судай төгілген, тыңдаушы бор- дай езілген» - міне шешендіктің шыңы. Әрбір сөз саптаушы осыны міндетті түрде ескеруі керек. Сөйлей, сөйлей шешен боласың... Шешендік жүре болатын өнер. «Халық айтса, қалып айтпайды» деген- дей, туған халқымыз бұл хақында былай дейді:
35 Бұдан ұққанымыз – шешендік кәсіби – жүре келе пайда болатын өнер. Оның шарты – сөйлеу, және бос, көпіріп сөйлей беру емес, орнын тауып жү- йелі сөз сөйлеу. Бұл хақында тағы да жұртымыз: «Ақын туа болады, шешен жүре болады» дейді. Егер біз шешендіктің осы алтын қағидасын, яғни ор- нымен сөйлеу ережесін» ескермесек рухани кеселдерге ұшырайды екенбіз. Ол рухани кеселдердің атауы қырт, мылжың, езген. Сондықтан осы рухани кеселдердің қайсысы ауырлау деген мәселеде халқымыз: «Қыртты езген же- ңеді, езгенді құдайдан безген жеңеді» деп ой қорытады. Қорыта айтқанда, болашақ шешендік өнерді меңгеріп, «ел бастап, жұрт алайын, сөз бастап, би болайын» деген жас жеткіншектер осы қағидаларды ескерсе ғана шешендік өнердің шыңына шықпақ. жүктеу/скачать 4,97 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|