М э д е н и м у р а «Мэдени мұра»

“күй”,  “кей”,  “к ій ”  (“киг”),  “кір ”  сияқты   сөздерді  де 

туғызады;  бүл жерде сыртқы қабық,  қоршау, яғни шеңбер 

сипаты на 

ие  болған  “кию ”,  “кигізу”,  “киіндіру” ,  “киім”, 

“көйлек/көйнек” деген сөздердің қалай пайда болғандығын 

коруге 

болады.

“К өң” праформалы сөздердің дөңгелектік сипаты.

 Қарас- 

тырылган сөздердің барлыгы да абақ таңбадан шыққандық- 

тан, іс жүзівде, екі өлшемді кеңістікте шеңбер, үш өлшемді 

к с ң і с т і к т с

 

сфера  (куыс,  қабық,  шар,  доп)  пішінді  болып 

шығады.  Міне, сондықтан да осы пішіннің (шеңбер не сфе­

ра) осы сөз (“көң-”) арқылы осындай магынаны (доңгелек) 

білдіретін болуын табиги іс деп қарастыруга болады.

“К өң”  праформасы  тура  жолмен  де,  “көң-ең”  созінің 

озгеруі нәтижесінде де  “кол”  (круг, кругообразный объект) 

деген  сөзді  тугыза  алады.  Мөселен,  үсақ  малды  мойынан 

байлап  қоятын  мойынілгіштері  бар  арқанды  білдіретін 

“коген”  созі де,  балық  аулайтын  аудьщ  атауына  айналган 

“кокүл”  созі де идеал нүсқасында шеңбер  сипатты болып 

шыгады.  Сонымен катар,  “коң”  (“кің”,  “күң”,  “кең”)  пра- 

формасына  оньщ  туындысы  болган  “кол”  (“күл”,  “кіл”, 

“кел”)  созінің  жалгануы  арқылы  да  шеңберді  білдіретін 

Угымдар  жасалады:  “коңкол”,  “кіңкіл”,  “күңкүл”,  “кең- 

кел”.  Осы создердегі  “ң ” дыбысының жогалуы барысында 

мынадай ыңгайдагы создер қалыптасады:

Көңкөл

  — 

Көкөл.

Куңкіл

  — 

Кукул.

Кіңкіл  — Кікіл.

Кеңкіл  — Кекіл.

Міне, осы озгерінді нүсқалардың дей-түрк тілінде пайда 

болуы  уақытын  ең  бері дегенде  б.з.д.  4-3  мыңжылдықтар 

деп корсетуге  болады,  ойткені,  нақ осындай түрде  бүл соз 

“үндіевропалық”  делінетін  тілдердің  кейбіріне  ауысқан. 

Мәселен,  “доңгелек”,  “арба”  (“повозка”,  “телега”)  деген 

магыналарга ие болган фригия18  тіліндегі 

“Kiklen ”

 жэне то- 

харлық “Б ” диалектісіндегі 

“K okale

” деген создердің,  сон- 

дай-ақ,  бүгінгі  европалық  тілдерде  қолданылып  жүрген

18 

Фригия  -   Анадолы  түбегінің  солт-батыс  шетінде,  бүгінгі  Мормер 

теңізінің оңтүстік жағалауындағы тарихи аймақ, Трояның шығыс коршісі 

болған.  Байырғы  фригиялықтарды тілдік түрғыдан  “үндіевропалықтар” 

Деп  есептейді.

449

“цикл”,  “мотоцикл”,  “циклоп”  (“киклоп”),  “циклопрон” 

сияқты  т.б.  үғымдарға  негіз  болған,  “шеңбер,  доңплек” 

(круг)  деген  мағына  беретін  коне  гректік 

“k yk lo s”

 (латын- 

дық 

“cyclus”) w

  деген создерінің этимологиясын осындай ітүрк 

тілдік  реконструкция  барысында  корсетуге  болады.  Цей- 

түркгер,  “көң”  негізді  сөздердің,  үгымдардың,  сол  созбен 

байланыстырылган  “таңба оқудың”  авторлары болган зык- 

тан, нақ осы (шеңберлік) магынаны сақтамаган (ойткеі іі, ол 

сөздіц  негізгі  жэне  жалгыз  емес,  бар  болганы  магын ілық 

ауқымыныц бір деңгейі гана еді). Ал,  үндіевропалық ( Фри­

гия, тохар,  грек)  тіл тек осы  магынаны гана  сақтап к« дды. 

Соган Караганда,  бүл соз оларға абак таңбаның (ортас янда 

нүктесі  бар  шеңбердің)  атауы,  ягни,  кескін түрінде  т 

іныс

 

болса керек.

Міне, маган, тіл мамандарыны олгіндей “үндіевропа іық” 

қорытынды шыгарган кезде асыгыстық жасаган сияқті i бо­

лып көрінеді;  зерттеушілер осы создің байыргы грек,

гия, тохар тілдеріне б.з.д.  5-2 мыңжылдықтарда басқа і Дей- 

түрктік)  тілден  ауып  баруын  мүлде  есепке  алмаган,  б  рін- 

шіден, осы сөз, оның түбірі “үндіевропалық” деп есепте  іетін 

басқа тілдерде кездеспейді,  екіншіден,  “кокүл”  созінің нбақ 

таңба арқылы  “окылуы”  оның доңгелектік,  шеңберліі  ма- 

гынасының түрк тілі негізінде жасалып отыргандыгын  кор- 

сетіп отыр.  Бүгінгі түрктердегі “доңгелек”  (доңгалақ, д зма- 

лақ,  томалақ,  т.б.)  созі  “дөң”  жэне  “гелек”  деген  бі адей 

магынага  (круг)  ие  сөздердің  қосарлануынан  кейін  рек, 

бүгінгі,  “ресми” түрк тілінің калыптасуы заманында ж< сал- 

ган,  ал,  дей-түрктік  тілде  осы  магынаны  кандай  с« здің 

бергендігі үмытылып кеткен. Ал, коне жазба мәтіндерде  :ак- 

талып калган фригиялық, тохарлық, гректік мысалдар  иын 

монінде  түпкі,  жалпы  “үндіевропалық”  емес,  бір  ке: дері 

дей-түрк тілінен  ауысқан соз болуы мүмкін.  Мүны,  бү 'інгі 

түрк  тілдеріндегі  мифтік  магынага  ие  “көкүл”,  “ко;  ;үр” 

негізді сөздердің жеткілікті түрде сақталуьша қарап та түс  іал- 

дауга  болады;  үндіевропалық  тілдерде  “кикл”,  “ко  :ал"

зри-

19 

“Cyclus”  созі  латын  тіліне  грек  тілінен  (“kiklos”)  ауысқан,  : атын 

тілінде  осы  магынаны  (круг,  доңгелек,  шеңбер)  бере  алатын  “ci  "eus” 

(кирк,  цирк)  созінің  де  бар  екендігін  айта  отырып,  осы  создің  коне 

орыстың  “круг”  созінің  түрктік  “күрық”  созімен  бір  текті  екендіі  н  де 

атап  корсете  аламыз.

450

іегізді 

сөздер  тек  жалқы  мағынасында  ғана  қолданылып 

; )Тырған  болса,  түрк  тілдерінде  елеулі  мифтік  үғымдарды 

касауга 

негіз  болған,  бүған  алда  қарастырылар  мысалдар 

суә бола алады.

Осындай түйіндеуге көңіл бөлмей-ақ қоюға да балар еді, 

Зірақ, арғықазақтың мифтік келтірімдерін реконструкция - 

аауда осы сөздің аса маңызды  үғымдарды бере алатын ма- 

ңыздылығы  осы  сөздің  тегіне  деген  көзқарасты  өзгертуге 

итермелейді. Өйткені,  аталған сөздердің “үндіевропалығын” 

нақтылау дей-түрктік мифологияның бастауларының өрбу 

бағытын түсіндіруде басқаша бағыт беруге алып келіп отыр, 

оган Ю. Зуевтың тарихи кисындары (“байырғы түркгердің 

бар жақсысын, жетістіктерін іс жүзінде үндіевропалык кел- 

тірімдердің кошірмесі деп  қарастыру”  сыңайындағы)  куә. 

Сондықтан, бүл жерде сөз тегін дүрыс анықтап,  сөз жасау- 

тпы ортаның этникалық тегін аныктауды жай ғана еріккендік 

деп емес,  қажеттілік деп түсінуіміз керек.

АРУАҚ  ХАҚЫНДА

“Аруақ”  үғымы  қазак  танымының  негізін  қүрайды, 

өйткені,  қазақтардың,  оның көшпелі түрмыс  кешкен  ата- 

бабаларының сенім-нанымдарына катысты анықтамаларда 

жиі айтылатын жалпылама мөнді  “ата-баба культі”  үғымы- 

ның өзі іс жүзінде осы аруақ үғымымен сабақтасып жатыр. 

Бірақ, 

“аруақ  деген  к ім ? ”

 деген  сауалға  жауап  беру  оңай 

шаруа  емес,  бүған  түсіндіруге  қажетті  терминдердің  ала- 

қүлалығы мен түсінік беру принциптерінің белгілі бір діни 

;  наньщдық (мәселен, ислам, шаманизм, т.б.) шеңберінен шыға 

алмайтьш тар ауқымдылыгы кедергі больш отыр. Міне, осын- 

;  дай сипаттамалар қойылған сауалдарга толық жауап беріп, 

мәселені тиянақты етудің орнына жаңа сауалдар легін туты- 

зады. Олардың барлыгына бірдей жауап беру — аруақ конып 

кормеген,  аруақтың қүдіретінің куәсі болмаган,  осы мөсе- 

ледегі жеке тәжірибесі болмаган біз сиякты пенделердің қолы- 

I  нан келмейді, сондықтан да кейбір сауалдарды мәселе ретінде 

I 

көтеріп,  оның этнографиядагы,  мифологиядагы, тарихтагы 

сыртқы корінімдерін қарастырумен шектелуге тура келеді.

Тілдік-фольклорлык материалдарга карап “аруақ” үгымы- 

ның  оз  бойында  әр  замандагы  діни,  мифологиялық  кел- 

I  тірімдерді  қабаттастырып  жатқандыгын  аңгаруга  болады,

бүгінгі қазақы “де-факто” сенім-нанымдагы “аруақ” 

с ө з і н і

|

і

 

кем дегенде төрт түрлі анықтамасының бар екендігін, осьп 

дай ала-қүлалықтың көп ғасырлық түсін іктердің мидай ар: 

ласуы нәтижесінде қалыптасқандығын а ста аламыз.

Бірінші,  ең  қарапайым  мағынасыщ ағы  аруақ  — өлге 

адамның жаны немесе адам жанының 

өх

 геннен кейінгі тір 

шілік ету формасы; яғни, адам өлгенде аруаққа, сүлдеге 

ai 

налады,  “аруаққа  айналды” деген соз тіркесінің ауыспал 

мағынасы да  “өлді”  дегенді білдіреді.  Бүл жердегі  “аруақ 

сөзі “жан”  (душа) категория ауқымыңда қарастырылып тұр

Екінші,  тағы  бір  қарабайыр  магынісындагы  аруақ  - - 

халықтық демонологиядағы (жын-періле! э туралы хикаялар - 

дағы)  “тірі өлік”  (мертвец) жоне “жын-пері”  (рух, бүл жер - 

де  “рух” сөзі позитивистік мифтанудагы  арнайы категория - 

лық термин, ол “рух”  үгымына бір жақть: қате сипат беред® 

Осы екі нүсқалы магыналық түрлеп-түстеулердің байыргі і 

сенім-нанымның қарабайырлануы мен мидай араласьш кетз 

нөтижесінде  пайда  болган  қателесулер  деп  үгыну  керек 

“олген адамның жаны” мен “аруақ”,  “жын-пері”,  “тірі өлік 

деген  үгымдар,  озара  кейбір  сипаттамалық үқсастықтарг 

ие болганына қарамастан, бір-біріне шендес бола алмайды.

Үшінші  магыналық деңгейдегі  аруақ  — олген  ата-баб; 

рухы;  “ата-баба культі” деген сенім-нанымдық,  гүрыптьп , 

комплексі де осы түсінікпен сабақтасып жатыр, тек осын 

дай анықтаманың да алдыңгы екеуі сиякты  бастапқы түсінікт 

толық бере алмайтындыгын еске салып етеміз.

Тортінші  магыналық  деңгейдегі  аруақ  —  оз  алдын 

жеке, дербес  “омір сүретін”, адамга, оныд жаны мен тәнін< 

тікелей  қатысы жоқ,  козге  корінбейтін тіршілік формасы 

астам  текті  күш.  Оны  “рух”  деген  сөзбен  де  атай  беред 

(тек,  бүл  жерде,  “рух”  деген  создің  өзікің  коп  магыналь 

екендігін  ескеріп,  кейбір  сипаттары жагынан  “аруақ”  пеі 

“рухтың”  сэйкес келе бермейтіндігін де естен шыгармагаі 

жөн).  Бүл  жагдайда  аруақ дегеніміз  “Рух-Қамқорш ы”  де-

әзірге ең қисындь:

генге сэйкес болып шыгады. Осы анықтама 

анықтама болып табылады.

Аруаққа  қат ыст ы  ең  маңызды  мезет   —

 

“аруақ  қону 

мәселесі.

  Осы мөселені тек “аруақ”  үгымьі ғана қалдырыл-| 

ган, артық мифтік-этнографиялық егжейт;йлері (детальдері 

альшып тасталган, сүрыпталган мөселе ретінде қарастырмас

452

тан бүрын нақты этнографиялық мысалдар ауқымында қыс- 

каша түрде болса да қарастырғанды жөн көреміз.

Бірінші  мысал  —  “әулие  болу”  оқиғалары  (аңыздары). 

Бүл жөнінде оқыдық та, өзімізбен замандас емшілер туралы 

“хикаялардан”  естідік те.  “Маңғыстау мен  Үстірттің киелі 

орындары” деген кітапты жазу барысында жергілікгі баспа- 

сөзде жарияланған тірі кезінде не өлген соң “аруақты кісі”, 

“әулие”  атанып  кеткен  адамдар  — әулиелер,  көріпкелдер, 

емсектер (емшілер), сынықшылар, т.б. қасиет иелері хакын- 

дағы  аңыздардан,  сондай-ақ,  соңғы  жылдарға  дейін  өмір 

сүрген, қазір өмір сүріп жатқан халық емшілері туралы жа- 

рияланған, естіген өңгімелерден алынған қорытынды қисын- 

дарды былайша жіліктеп көрсетуге болады:

“Әлдебір күш (аруақ) белгілі бір адамды (не адамдарды) 

таңдап алады. Аруақ қону процесі әр түрлі мөлшерлі уақытқа 

(тез  арада  қонады  немесе  үзақ  жылдарға)  созылады  және 

тандалған адам үшін оте ауыр жағдайда өтеді. Адам өр түрлі 

(ең алдымен көңіл-күйіне қатысты) ауруларға шалдыгады, 

ягни “көтеріліп кетеді”,  қаңғыбас болады, мөңгіріп жүреді, 

т.т.  Шарт бойынша тандалған адам “аруақты үстау” керек, 

үстай алса оның денсаулығы реттеледі және жаңа қасиетке 

ие болады, емшілік етіп, көріпкелдік жасай бастайды.  “Үстай 

алмай”  қалган жагдайда ол аурушаң болады,  ішімдікке са- 

лынып,  ісінен де,  жеке өмірінен де береке кетіп,. ақыр со- 

ңында  оледі”.  Мүндағы  еске  сала  кетер  мезет  —  аталған 

емшілердің,  коріпкедцердің, яғни, әулиелердің барлығының 

да ислам (қазақы ислам) дінінің аукымында өрекет ететіндігі; 

олар  “де-юре”  ислам дінінің әулиелері болып есептелінеді. 

Ал,  “де-факто”  ше?  Бүл жерде арнайы соз қозғамас бүрын 

екінші мысал — “бақсы болу” аңыздары жөнінде өңгімелей 

кетуге болады.

Бақсылық  жетпектер  (шаманские  инициации)  туралы 

анықтамалықта  бақсы  болу  жолы  былайша  түсіндіріледі: 

“Шаманские инициации описываются или как избранниче­

ство неофита духами, которые преследуют его своими при­

тязаниями сексуального характера, или как пребывание души 

будущего  шамана  в  мире  предков,  на  особом  шаманском 

дереве,  в  колыбели,  гнезде  и  т.д.”.  Бүл  жердегі  түсіндіру 

тілінің (арнайы үгымдардың) озгеше болганына қарамастан, 

“бақсы болу” оқигасының іс жүзінде “әулие болу” оқиғасын 

қайталайтындыгын коруге болады.  Рухтар тарапынан таң-

453

дау жасалынып, тандалған адамның қысым көруі, тандалу- 

шьшың алғаньшың астам текті сыйлық болуымен қатар ауыр 

жүк  болып  шығуы,  тандалған  адамның  “ауруы”  да,  т.б.  — 

осының барлығы да екі оқиғада бірдей болып шыққан. Қарап 

отырсаңыз,  мүсылман  қалпесінің  (бүл жерде  “қалпе”  деп 

маңғыстаулық (сірө, жалпықазақтық) әулиелер жөнінде ғана 

айтып отырмыз.  Қалпе болу және оның іс-әрекеттері, оның 

“мүсылман діндары” деп есептелгеніне қарамастан, коп жаг­

дайда баксы болу мен бақсының іс-әрекеттеріне үқсас бо­

лып шығады)  “аруақты болу”  оқиғасы дәстүрлі бақсы (ша­

ман)  болу оқиғасын қайталап түр.  Мүсылман қалпесі мен 

бақсының кейбір  практикалық  (емшілік)  әрекеттеріндегі, 

күнделікті өмірдегі жүріс-түрысы мен киім киінісіндегі азын- 

аулақ  айырмаш ылықтары  болмаса,  іс  жүзінде  пәлендей 

айырмашылығы жоқ.  Тек түсіндіру  “тілі”  (терминология- 

сы) ғана озгеше, ал, іс-әрекетгің архетипі бірдей (бақсы ауру- 

дан жынды жындардың көмегімен қуса,  қалпе пері соққан 

адамды оқу,  ягни адамға кірген періні КУУ арқылы емдейді, 

екеуінің әрекеті іс жүзінде бірдей).

Жыраулық дарынға ие  болу оқиғасы да  осы  сарындас. 

Міне,  осындай  сәйкестіктер  ауқымында  “аруақ  қон у ” 

оқиғасының  өзін  жеке  түрде  қарастырып  коруге  болады. 

Бүл мәселені, біздің ойымызша, басқа зерттеушілерге Кара­

ганда жақсырақ,  үгынықтырақ түсіндіре алган парапсихо­

лог Гүлзат Қойшыбай (“Аруақ қону”, қасиет пе,  қасірет пе? 

/ /  “Жас Алаш” газеті.  21  мамыр.  1998 жыл), тек оның аруак 

бейнесі мен табигаты,  функциясы жоніндегі түсіндірмелері 

терминологиялық түргыдан  алганда  тым  қораштау болып 

шыққан, сондықтан, оның пайымдарыньщ дүрыстыгын қол- 

дай жене негізгі идеясын сақтай отырып,  баска сөздер мен 

терминдер арқылы толықтырып бергенді жөн көреміз.

“Аруақ  қону”  — тандалу мен  қайта  туу  (қайта жаралу) 

идеясына  негізделген,  іс жүзінде  кез келген тарихи діндер 

(конфессиялар)  ауқымында өмір сүре алатын, ягни,  нақты 

(мөселен,  ш аманизм,  ислам,  христиандық,  т.б.  сияқты) 

дін мен сенім-нанымның институционалдық формалары- 

мен  тікелей  байланысы  жоқ,  іс  жүзінде  олардан  тәуелсіз 

болатын  универсал  болмысты  “мәңгі  орекет”  —  архетип 

болып табылады.

“Аруақ  қону”  деген  деген  соз  “жер  бетінді  омір  сүріп 

жатқан адамга  аргы дүниеден үстаз,  жетекші тағайындал-

454

ды”  дегенді  білдіреді.  Мүндай  тандау  және  тағайындау 

көбінесе  шабыттану  (рухтану,  аруақтану,  нүрлану)  сфера- 

сына жақынырақ  болып шығады да,  “тандау/тағайындау” 

ici  тандалушы  (“избранный”,  “неофит”)  адамның  нақты 

қоғамдағы діни сеніміне,  атақ-мансабына,  күш-қуаты мен 

байлығына төуелді болмайды.

“Аруақ қону”  оқигасыныц реалды кейіпкерлерінің саны 

екеу.  Біріншісі  — тағайындаушы,  тандау жасаушы,  Үстаз- 

Жетекші (Өгер) немесе Рух-Қамқоршы, ол — арғы (қүдайы) 

дүниенің окілі. Екіншісі — тандалушы (“избранный”,  “нео­

фит”),  шәкірт-жетпекші, ол -  бергі (адами) дүниенің окілі. 

Яғни, бүл оқиғаны іс жүзінде “жетпек”  (инициация)  неме­

се “жетпектік сынақ”  (инициациалық сынақ) деп есептеуге 

болады.  Жетпекші  (инициациядан  өтуші)  ш әкірттің  -  

пенденің және оган жетекшілік жасаушы Рух-Қамқоршы- 

ның  болуы  “осындай  әрекеттің  өзі  не  үшін  істелінеді,  не 

үшін  тандау  жасалынады?”  деген  сауалға  жауап  беруге 

мүмкіндік  береді.  “Аруақ  қону”  әрекетінің  лейтмотиві  — 

“Қүдай тарапынан Рух-Қамқоршының делдалдыгы арқылы 

пенде-адамды Кәміл Адам (Жетік Кісі,  “человек совершен­

ный”)  деңгейіне  дейін  көтеру”,  мүндағы  тағы  бір  анық  — 

адамның  ілкі  (о  бастағы)  табиғатының  “кәміл  адам”  бол­

гандыгы; ягни, 

“бугінгі адам  — ілкі адамның деңгейінен ана- 

гурлым  төмендеп  кеткен  қалпы,  аруақ  қону  арқылы  адам 

өзінің о бастагы кәміл болмысына қайтып орала алады ”.

“Аруақ қону” немесе “аруақты үстау” процесі барысын­

да тандалган (“ығайлы” — “харизматичный”) адам астам текгі 

күшке,  қабілетке ие болады.  Бүл — “үлкен сы й”,  сонымен 

бір мезгілде — үлкен ауыртпалық, тауқымет, ауыр жүк. Ягни, 

сый міндетті түрде екі қырлы,  екі жақты болып келеді;  бүл 

сый адамга “дос” болып түрып-ақ “жау” бола алады. Ягни, 

аруақ — екі үдайлы (амбивалентті) табигатқа ие бейне, күш, 

қайнар.  Сондықтан да оны нақты бір діни дөстүрдің ауқы- 

мында түсіндіру қиынга түседі.

Тандалган адам, егер өзіне тандау жеребесі түскен болса, 

одан бас тарта алмайды,  қашып қүтыла да алмайды,  өйткені 

оган тандау,  алу-алмау еркі берілмеген,  сондықтан ол ару- 

ақты қабылдай отырып,  оныц қойган шарттарын орындай 

отырып оны жеңе білуі,  оз қажетіне пайдалана білуі керек. 

Тандалган  адамга  оз  бойында  басталган  психологиялық 

(коңіл-күйлік)  өзгерістерді  басынан  откізуге,  оны  жецуге

455

тура келеді.  Мүндай өзгерістерді қазақта,  өдетте,  “жында- 

ну”,  “есаландану” (“есіру”, “есеңгіреу”,  “есерлену”, “есауысу 

(есуастану)”)  немесе  “желігу”  (“елігу”,  “елеуреу”,  “еліру”, 

“елту”,  “елегізу”,  “елпілдеу”,  “желпілдеу” т.б.) деп атайды, 

мүнысы орыстағы “одержимость”,  “неистовство”  (безудер­

жное  буйство)  үғымдарына  сэйкес  келеді,  соңғысының 

көбіне-көп  “демон”,  “бес”  деген  сияқты  “жолдан  тайған 

періштелердің”  адамға жасаған ықпалына қатысты қолда- 

нылатындығын ескерсек, қазақтағы  “жындану” созінің ис- 

ламдық  сенім-нанымдығы  “жынға”  (ол  да  — демон,  бес) 

қатысты екендігін коруге болады, сондай-ақ,  “ес” жөне “ел” 

(“жел”,  “йел”)  үғымдарының  іс  жүзінде  “аруақ”  үғымы- 

ның  ілкі  қазақтық  (түркілік)  синонимдері  болып  табыла- 

тындығын да жорамалдауға болады.

Жел  (йел,  йіл)  —  “рух”  үғымының  байырғы  түркілік 

атауы, Махмүт Қашғари (11 ғасыр) өз сөздігінде коне түрктің 

“йел” деген сөзді келтіреді, оның мағынасы қазіргіше “жын” 

(шайтан) деп аударылыпты1. Коне түркілік “йел” сөзі бүгінгі 

қазақ  тілінде  “жел”  түрінде  айтылады.  Қазақтың  бүгінгі 

сенім-нанымында “жел” бейнесімен байланысты мифтік си­

пат  іс  жүзінде  сақталмаған,  тек  тіл  мөліметтеріне  сүйене 

отырып,  тілдегі 

“ж елігу”,  “ж елбуаз”,  “ж елпіну”,  “ж елеу” 

(еліру,  елігу,  еліктеу,  елеуреу,  елегізу,  елеңдеу,  елпілдеу,  т .б.) 

сияқты сөздердің мағынасына жөне  “жел”  >  “йел”  сөзінің 

коне мәтіндерде (текстерде) қалған сипаттарына қарап осын­

дай есімді мифтік түрпаттың болғанын реконструкциялауға 

болады.  Махмүт  Қашғари  мүсылман  дініндегі  түркі  тілді 

ортада өмір сүрген, сондықтан оның түсіндірмесіндегі “жын” 

(зүлым рух, демон) сөзінің қолданылуын ислам дінінің ықпа- 

лынан туған нақты заманғы анықтама деп қабылдау қажет, 

ал  исламға  дейінгі  түркілердің  келтіріміндегі  Йел  (Жел) 

бейнесінің тек зүлым болмай, жақсы бағамдауға да ие бол- 

ғандығын, басқалай айтқаңда екі үдайлы (амбивалентгі) бол- 

ғандығын топшылай аламыз.

“Ж ел”  (йел  —  ел)  сөзінің  мифтік  мағынасының  арғы 

қазақта  қандай болғандығын осы сөзден өрбіген мынадай 

сөздерге қарап білуге болады:

1  Махмұт  Қашһари.  Түрік  создігі.  А.  “Хант”  баспасы.  1997.  3-кітап. 

2 0 2

-

6

.

456

1)Ж ел-ек  (йел-ег)  жөне  ел-ек  (ел-ег),  мүндағы 

“к/т” 

дьібысы қазақ тілінде “у”  болып озгерген, мэселен:  Желеу — 

а) 

“сылтау,  ілік”  (бул жерде  “ілік” деген сөздің өзі  “желеу” 

сөзімен  б ip  тектес  болып  шығуы  мүмкін);  б)  “астам  текті 

куш  тарапынан  жэрдем  алу,  қолдау  кору,  сүйеніш  табу” 

(желеп-жебеу,  желеп журу);  в)  “қамқорсу,  аяушылық ету” 

(бул жерде орыстьщ “жаль”  угымы мен “жалеть” етістігінің 

дей-түрктік  негізі  бар  екендігі  айқын  корінеді),  Елеу  — 

“үмытпай,  ескеріп,  қатарга қосып,  күрметтеп жүру”  (елеп 

жүру, елеп-ескеріп жүру),  елеусіз -   “козге түспеу,  байқал- 

мау,  корінбеу”.  “Елее”  (призрак,  привидение)  сөзі де  осы 

түбірден шыққан. 

“Ж елеу” (елеу) сөзінің байыргы магынасы — 

“астам текті куиітің өзі таңдаган адамына қолдау көрсетуі, 

умытпауы ” (желеп-жебеп журу — аруақтың бір функциясы). 

Осы магынага  қарап-ақ  “жел”  сөзінің  “аруақ”  үгымының 

баламасы болгандыгына көз жеткізуге болады.

2)  Ел-ег-із:  Елегізу — “бірдеңеге есі кетіп, аландап, күтіп 

жүру”, Елгезек — жагымсыз магынасьшда “қажеті жоқ жерде 

инициатива корсету”.  Бул сөздердің байыргы магынасы бақ- 

сылык өрекетпен байланысты.

3) Елеуреу (елегірег) — жагымсыз магынасында “есі кетіп, 

аласүру”,  Еліру — “есі алаң болу,  аласүру,  қутырыну”.  Бүл 

сөздердің байыргы  магынасын  екі сипатта:  а)  “астам текті 

күштің адамға тікелей ыкпал етуі, оны әуейілендіруі” (“одер­

жимость”,  еліру,  елеуреу — “одержимый йелем”),  б)  “бақ- 

сыньщ ойыньшьщ сыртқы корінісі, оның трансқа не экстазга 

түсуі” деп қарастыруга болады.

4)  Ж ел-ік  (йел-іг)  және  ел-ік  (ел-ir):  Желігу  —  тура 

магынасында — “желдену, желге толу”, жагымсыз магына­

сында  —  “бос  іс-шарамен  айналысу,  кыдырымпаздық”, 

Еліктеу  -   “біреудің  істегенін,  айтқанын  сол  күйінде  қай- 

талау,  басқа  біреуді  үлгі  ету” ,  жагымсыз  магынасында 

“қүлдық психология, табынгыштық, қүлшылық ете қайта- 

лау”,  Елігу  — жагымсыз  магынасында  “ерме,  табынгыш- 

тық, конгіштік”.  Бүлар да мифтік астам текті күштің адамга 

тікелей  ықпал  етіи,  оны  оз  еркінен  тыс  әрекеттер жасауга 

мәжбүрлеуін білдіреді.

5) Ж ел-мі  (йел-м і,  йел-ме)  және  ел-м і  (ел-ме):  Ж ел- 

піну  —  тура  магынасында  —  “озін-озі  желпуішпен  жел- 

дету”, жагымсыз магынасында — “босқа мақтану, пандану”, 

Елпілдеу -  жагымсыз магынасында “жагымпаздана қызмет

жүктеу/скачать 13,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: