М э д е н и м у р а «Мэдени мұра»
жүктеу/скачать 13,67 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- “ж ел” (йел)
- Бірінші кедергі — урей
- Үшінші кедергі — мөлшер багамы.
- Тортінші кедергі — биологиялық уақыт.
- Н ұр, Кудайы к удірет, К асиетті Рух ііық
- 1 Т. Буркхардт. “Сакральное искусство Востока и Запада”. С. 26. элгі
219-30 457 көрсету”. Көне туркі тіліндегі “йелбі” — “сиқырш ы” деген термин осы етістікген бастау алған. “Йел-ме” сөз жасау моделі (түбірге ж оққа шығару етістігін жалғау арқылы жаңа үғым жасау) “ару ақ” сөзінің де осындай әдіспен (“ар -м а” > “ар-ба”, мүмкін, арбау(?)) жасалуын ықтимал ете алады; бүл жағдайда негізгі түбір “ар” сөзі болмақ. Келтірілген сөздердің барлығы да бүгінгі қазақ тілінде туынды, екінші мағыналарға ие болған, соған қарамастан олардың байырғы
деген мифтік бейненің бол- мысын реконструкциялауға мүмкіндік беріп отыр. Г. Қойшыбай аруақ қонудың, яғни, қүдіретті күшпен байланысқа түсудің торт жолының бар екендігін, осы торт жолдың, сонымен бір мезгілде тандалган адамның “торт жауы” болып шыгатындыгын атап көрсетеді. Мүндагы “торт” саны авторлық нүсқа, ақиқатында оның орнында “жеті” санының болуы әбден мүмкш, дегенмен, өз тәжіри- беміз болмағандықтан, әзірге осындай сандық нүсқаны ғана қарастыра отырып, “аруақ қонудың” инициацияның торт түрлі кедергісі туралы өңгімелеуге тура келеді. Бірінші кедергі — урей, бойды билеп, сананы жайлап ал ган үрей (қорқыныш) сезімі. Оның хал-жағдайы нашарлай- ды, басы мең-зең болып, шым-шытырық, қисынсыз ойлар шырмап алады, адам әлдебір мақсат-мүраттан айырылған- дай, әлденені іздегендей, күткендей күй кешеді. Коңіл-күйде болып жатқан күн сайынғы күтпеген озгерістер тасқыны үрей (қорқыныш) сезімін күшейтеді, ойткені, аруақ адам- ның ойлағаны мен күткенін бере салатын ертегілік сиқыр- лы таяқша емес, ол расында да әрбір “бүрылыста” шошы- тып, үркіте алады. Өз басындағы шым-шытырық, жауабы ж оқ (белгісіз) ойлармен арпалысып жүруге мәжбүр болған адам, егер ол оз-озіне мықтап ие болмаса ақыл-есінен айы- рылып, жынданып кетуі де мүмкін. Аруақ жолына түсу үшін алдымен бойдағы қорқыныш сезімін жеңу керек. Қор- қыныштың салдарынан белгіленген жолдан бас тартуга бо лады, бірақ, бүл жагдайда аруақ тарапынан
кешірім, аяушылық болмайды. Екінші кедергі —
иллюзия. Қорқыньпп сезімін жеңген адам кеңейген ой орісіне ие болады; ол енді жай адам коре ал майтын нәрсені коре бастайды. Басқаша айтқанда, онын “үшінші” — коңіл (кокей, жүрек) козі ашылады, “оймен кору” қабілеті пайда болады. Нәтижесінде күні кеше ғана 458 түсініксіз болып, оны қатты аландатқан сауалдардың жау- аптары анықталып, аруактың корсеткен жолы мен мақсат- тарының сүлбасы коріне бастайды. Ой анык болған соң үрей (коркыныш) сезімі де кетеді, бірақ “кокей козінің” коре бастағандарының барлығының бірдей ақиқат болмайтынды- ғын ескеру кажет. Корінгсннің біреуі ғана ақиқат, калган- дары алдамшы (иллюзия) болып шығады. Анық ой — ару- ақтың беретін керемет қасиетінің бірі ғана. Ой анығы — сол “анык ойдың” кішкентай түйіршігі, нүктесі ғана, қалғаны — алдамшы. Сондықтан тандалушының (неофиттің) ойында үнемі күдік болуы шарт, әр қадамды андып басып, өрбір іеті ойлап барып істеу ләзім болмақ. Егер ол өзінің әрбір ойын мүқият тексерш отырмаса, онда аруақ тарапынан оған берілер жаза да үзақ күттірмейді. Көрінген нөрсенің ақиқат- жалғандығын ажырату үшін күдіктенумен қатар шыдамды- лык та керек, ал бүл — “уақыт” дегенге пара-пар. Үшінші кедергі — мөлшер багамы. Аруақ қонған адам аруақтың астам текті күшін пайдалану мүмкіндігіне ие бо лады. Осы күштің әсері үлан-гайыр, сондықтан оны бір мезгілде қайырлы қуат деуге де, неофиттің үшінші жауы деуге болады. Осындай, тоңіректі тырп еткізбей, бір айт- қанды екі еткізбейтін аруақты күшке ие болған неофиттің айтқаны — жон, созі — үкім болып шыгады. Бірақ бүл жер де асып-тасуга, ой мен пейілдегі, әрекет пен тілектегі ас- тамшылыққа жол жок, ондагыны — оңга, солдагыны — сол- га жіберіп, ортасында озі гана үстемдік мәртебесіне ие бол ган адамның аруақ берген күш-қуаты шектеулі, олшеулі, санаулы. Бүл күш аруақтыкі болгандықтан, адамның озіне түбегейлі багынбайтын дербес куат козі, сондықтан да осы Күш кез келген уакытта аруақ қонган адамды жеңіп кете алады. Неофит оз омірін озі билей алмайды, ойткені оның бойына “қонган” аруақ күші — ботен күш, адам бойында түпкілікті болып қалмайтын тылсым куат, ол ойды жаулап, денені жайлайды, тандалган адамның іс-әрекетін басқара- ДЫ, сондықтан да, тек о бастан оз күшіне сену мен жігер арқылы гана аруақтың күшін де, сезімін де реттеп отыру, шамасына қарап абайлап пайдалану керек. Аруақ қонган адамдар, эдетте, ел арасында жүрттан ерекшеленбей, күн- делікті тіршілікге коптің бірі тэрізді, қарапайым болып омір сүреді. Аруақтың шарты да осындай, ойткені, күнделікті күйкі тіршілікте аруақтың күшін қайта-қайта пайдалануга 459 болмайды, мұндай әрекет аруақты ренжітеді, нөтижесінде аруақ қонған адамның жолынан адасып кетуіде мүмкін. Тортінші кедергі — биологиялық уақыт. Адам бойындағы аруақтың күшінің сарқыла бастайтын кезі болады, ол — карт- тык шақ. Бүл - неофитгің төртінші жауы. Қартгықты, яғни, уакытты ешкім жеңген емес, аруақ қонған адам да оны жеңе алмайды, адамның өз уақыттық өлшемі бар. Бірақ, қартай- ған кезде “шаршадым” деп алған бетген бас тартуға болмай ды, бүл жағдайда — аруақ қонған адам жеңіледі, аруақ өзі қонған адамның жанын алып кетуі мүмкін. Мәселен, маң- ғыстаулық Қапам әулие туралы аңызда, перілердің оны жеңбек болғандығы, бірақ қартаймаған өулиенің өзін жең- діре қоймағандығы айтылады. Пері: “Әй, Қапам! Күндердің күні болғанда, мінген атыңның көзі шығар, қолындағы то- былғылы қамш ың сынар, кәрілік келіп, қажырың қайтар, сол кезде менен қашып күтыла алмассың”, — депті. Расын- да да, Қапам тірісінде періні маңына пәлендей жақын келтірмеген, жеке дара қасиетімен олардьщ жолын кесіп, адамға залал салдырмаған екен. Күндердің күнінде, жасы жер ортасынан ауып, зайыры шамалы тартқанда оны пері ортаға алыпты, ажалы солардан болыпты. Бүл аңыздағы періні аруақтың екі үдайлы табиғатының екінші — “жау” жағы деп қарастыруға болады. Жалпы, “пері” үғымы астарында жасырылған келтірімдерден де аруақ болмысына қатысты сипаттарды іздестіріп корген жон сияқты. Міне, шаршағанды мойындамаған, күш пен қуатты кол- дан жібермеген адам әбден қартайған шағында аруақ (үстаз, жетекші) өзінің тандаған адамын өзі тағайындаған бү дүниелік міндетінен босатады. Адам жаны бостандыққа (?) шығады. Аруақ оның бойындағы қүдіретті басқа адамға ауда- рып береді, яғни, “жаңа тандау” жасайды. Мүндай тандау бүрынғы аруақ қонған кісінің үрпағына не мүлде богде адам га Түсуі мүмкін. “Жер басып жүрген тірі адамның екінші біреуге бата беріп үстаз болды” деген келтірім — шартты үғым ғана, бір адам екінші адамға аруақ бере алмайды, “аруақ беруші” — сол аруақтың өзі, адам тек тандау процесіне се- бепкер ғана болады. Аңыздардағы бір аруақты кісінің аруағы өзімен бірге кетіп, екінші аруақты кісінің аруағының онын үш немесе жеті үрпағына дейін жетуі жөніндегі әңгімелердій астарында осындай қисын жатыр.
Аруақ кону оқиғасынан инициациялық (жетпектік) сы- ныктың нышандары аңғарылады, бірақ осы процестің жеті сатьщан түратындығы көрсетілмей қалған, дегенмен, қарас- тырылған төрт кедергінің жекелеген сипаттарына (үрей, көкей көзінің ашылуы, т.б.) қарап “аруақ кону” процесінің де тандалган адамның өмірінің соңгы сәттеріне дейін созы- латын жеті инициациялық сынақ сатысына бөлінетіндігін түспалдауга болады. “Аруак қону”, “бақсы болу”, “әулие болу”, “жырау болу”, т.б. осы сияқты астам текті қабілетке ие болу аңыздарының негізінде жатқан архетиптік схеманың қатарына христиан- дык-мүсылмандық “шайтан азгыру” оқигаларын да жатқы- зуға болады. Г.Қойшыбайдың “аруақ әлгі күшті сыйға тар- тады, бірақ сол сыйы үшін оның жанын талап етеді” немесе “аруақ озі қонган адамның жанын алып кетуі мүмкін” де ген қисындарының, сол сияқты бақсы не жырау болуга бай ланысты “жанын талап ету” қисындарының іс жүзінде монотеистік діндердегі ібілістің (дьяволдың, демонның, шайтанның, жын-перінің) ерекетін еске түсіреді, бүл жерде қарабайыр деңгейде болса да мысал ретінде Фауст пен М е фистофель оқиғасын келтіруге де болар еді. Бірақ, аруақ — Ібіліс-Шайтан да, Мефистофель де емес, қалай болганда да қазақтың аруақ қонган адамдары, аруақты кісілері, бір созбен айтқанда әулиелері адамдарға зиянды қ жасамаган, олай болган күннің озінде казақ арасында “әулиеге сену”, “әулие бейітійің басына түнеу” деген болмас та еді. Аруак болмы- сын түсіндірудегі басты керегарлық та осында жатыр, ойткені мүсылман казақ осы мэселеге келгенде “озіне озі қарсы шыгады, озімен озі келіспеуге мэжбүр болады”. Ислам болсьш, христиандық болсын, басқа болсын, әрбір дамыган дін дүниеге деген оз ақиқатын, оз түжырымдама- сын жасақтайды. Осындай діни жасақтаулар (күрастырым- дар, конструкциялар) іс жүзінде озінен бүрыңғы ақиқат- тарды оз қалауынша, оз талаптарына сай ж оққа шыгару не өзгерту, түзету, толықтыру өрекеттерінің жиьштығын күрай- ды. Бүларды “жақсы деген немене, жаман деген немене?” деген ең басты сауалга жауап беруші морализаторлық “озім білемдік” (волюнтаристік) түсіндірулер, редакциялаулар деп те атауға болар еді. Осындай түсіндірулердің аргы жагында, Р. Генон, Г. Вирт сияқты дәстүршілердің пайымдарына күлақ асар болсақ, үмыт болған ілкі манифестациялық акиқаттар 461 жатыр, “аруақ қону” оқиғасының мүсылман әулиесіне де, бақсыға да, дуагер-абызға да қатысты болып шығуының өзі нақ осындай ілкі ақиқаттың болғандығын айғақтай алады. Қазақ — мүсылман үлты, бірақ оның дүниетанымының қай- нар көзінде “Ілкі Исламның” жагқандығын, бүгінгі ресми исламның бар болғаны сол “Ілкі И сламның” арабтарға жеткізілген тарихи варианты болатындығын да түсінетін уақыт жеткен сияқты. Аруақты дәстүрлі, қатаң ажыратылған дуалистік шартга- ры (қайырлылық пен зүлымдық) бар монотеистік діндердің (ислам, христиандық жэне иудаизм сияқты) қисындарына сай түсіндіруге, осындай діндер ауқымында белгілі бір кейіпкерлермен сәйкестендіруге болады, бірақ, “мынау — жақсы, мынау — жаман” деп нақтыланған кейіпкерлердің аруақ табиғатын толық түсіндіруге кедергі келтіретіндігін де мойындау қажет, өйткені, “қайырлы” делінетін періштенің де, “зүлым” делінетін демонның (бес, жын-пері, дию-пері) да сииаттарын қатар иемденіп отырған аруақты, бір-біріне қарама-қарсы бағытта әрекет жасайтын кейіикерлерге тән сипаттаулармен бере салу мәселені шеше алмайды, қайта, керісінше, одан әрі былықтырып жібереді. Міне, тағы да қайталап айтар болсақ, аталған: а) “шай тан азғыру, оның адам жанымен саудаласуы”, б) әулие болу, в) бақсы болу, г) “аруақ қону” мотивтерінің барлығының да астарында, арғы жағында бір ғана байланыстар мен қарым- қатынастар схеманың немесе қаңқасының, яғни, бір сөзбен айтқанда — архетпитің жатқандығын коруге болады. Осы архетипті мынадай түрде кескіндеуге болады: 462 . Осындағы аруақ пен өулие (тандалып алынған пенде) бір-бірімен тығыз араласқан (аруақ пендеге қонады, денесін, көңілін иемденеді) екі дүние, екі елшем арасындағы шека ра, өтпелі (“герметикалық”) белдеуді қүрайды; қүдай (арғы дүние) жағынан аруақ, адамзат (бергі дүние) жағынан әулие, бір-бірімен тете жолмен (төнімен, ойымен) байланысу ар кылы екі (ирреалды жэне реалды) дүниені жалғастыратын донекерге (медиаторға) айналады. Міне, осындай тізбектегі аруақтың орнын біз бақсылық- тағы (шаманизмдегі) “Рух-Қамқоршыға” берген болсақ, енді оны монотеистік діндердегі “Қасиетті Рух” (“руах-ха-го- деш” немесе “руах элохим” , “спиритус санктус”, “пневма агион”, “святой дух”) бейнесіне берген болар едік. Қасиетгі Рух — қүдайы қүдіреттің (шабыттың, нүрдың) порменді қуаты.. Мүсадан (Моисейден) бастап пайғамбарлар мен еулиелердің барлығына да дарыған Қасиетті Рухты расында да өулиеге не батырға “қонған” Аруақпен салыстыруға, сәйкестендіруге болады. Бірақ, Аруақ пен Қасиетті Рухты озара сәйкестендір- генмен, дөстүрлі діни қүрастырымдардағы терминдік-анық- тамалық деңгейдегі сәйкестендіруді абсолюттендіруге бол майды, ойткені, Аруақтың Қасиетті Рухтан басты айырма- шылығы — оның екі үдайлылығы. “Қасиетті Рух” үғымы жақсысы (шапағаты) мен жаманы (зүлымдығы) бір-бірінен қатаң түрде ажыратылған, қарама-қарсылығы (дуализмі) абсолюттік деңгейге котерілген монотеистік дін ауқымында “жақсы” жағынан ғана орын алса, Аруақ — жақсылы-жа- манды бағамдауы бір-бірімен ажыратылмаған, екеуінің о бастағы түтастығы сақталған ілкі сенімнің тоте жалғасы бо лып табылады. Бүл түрғыдан алып қарағанда Аруақтың Қасиетті Рухқа қарағанда конерек, бүрынырақ түсінік екендігін атап корсетуге болады. Кошпелілер, оның ішінде түркілер рухтарды жақсы, жаман деп болгенімен, бір созбен айтқанда, дуалислік үстанымды қолдағанымен, олардьщ қара- ма-қарсылығын ешқашан да абсолюттендірмеген; “жақсы” деп есептелген рух та жамандық істей алады, “жаман” деп есептелетін рух та жақсылық істей алады (жамандық істе- меудің өзі жаксылық). Бүл түргыдан алганда, аруақты — “қүдайы қүдіреттің немесе нүрдың”, ягни корілместің (непроявленность) коресіні (проявленность), сыртқы корінімі (внешнее проявление) деп
қарас Қүдір
кіндік [ іуға болады. — нүкте болс. [ кен шеңбер б Н ұр, Кудайы к удірет, К асиетті Рух ііық дсңгейдегі Нүр (Қүдайы ; (нүрдың корссіні) сол нүктені суретте): Ос дүние
бірікт бер) б
көрес ствснное Қүдаг жерде
волда мифтік к сөзінің Э'
қарастьц Бірін ан ол >іп шығады. 1 [Іеңбе і кескіндемедегі аруақтың орны екі а өлшем араіындағы әрі ажыратқыш шекара, өрі ш дәнекер, сс|ік ролі|і атқарып түрған сызық (шең- (аруақ) — қүдайы қүдіреттін ,үдайы осындалықты (боже- ы қ ” - “присутствие”), яғни ар, бір мезгіл|,е оның барлык; Іалығы” шеңб«|р түрінде симг шеңберлік” символйкасы аруақтың болғандықта присутствие, ң көрілместіг латындығы, ы. Аруақтың йілтенуіне (сймвол ф қы лы кескідіфлуіне), “аруақ шекар
ҮҒЫМЬЕНЬ кездеісо “ар д ' su мосел :сі лып и. ьп (“арба
негізді ақтың
аясында болуы!
де “ар> 464
”) бе
М' ;tyai
имологиясьш уға түрткі боф иіден, шеңбер, >щ бір атауьі ң шеңбер арк ; емес. IIIeHôî есі” (арғы д i қатысгы кейбір қоСаііқы мәселелерді a аладі
ідің немесе екі дүнінё аралығындағы| ар”. “Ар” үғымы мен “аруақ” ылы бір-біріне сәйкес келуі, біздіңше, ;рдің (шекараньш.) ішкі (“арғы”) жағы ^ние) юолғандықтаң,, “сөзбен атау ады да, шеңб юлмақ, яғни. яуы кисындь)] ісиетті рух” (й уах) бейнесімен шсндсс болып шығуы аруақ сөзіні сөзінің pi іе келгенде іфецбср кіндігіндегі нүкте - “ар” бо- р (шекара) сызығының өзі “ар-ма’ аруай қону” мен “апЬау” сөзінің бір болыц'шыгады. Сонымен қатар ару- 3 семиатік “руах” үғьщымен бір текті мкіндігін де i соққа іпығаруға болмайды. Бүл жер- х.” (руах) созінің жай ғана синонимі ем ес, екеуінің бір сөзден бастау алғандығын да топшылауға болады (бір терминнің екі түрлі айтылу нүсқасының еврей не араб тілінен иран және түркі тілдеріне қатар, бірін-бірі жокка ш ығармай-ақ енуі мүмкін, осы жолдардың авторы, кезінде өзінің үсынған “аруах” сөзінің “аруғ” үғымымен байланыстырылған түркілік этимологиясьшың қате екендігін мойындауға мәжбүр; бүл сездің аруақо үғымының белгілі бір мағыналық қабатын түсіндіруге пайдаланылғандығын мүлде жбқка шығармаймыз, бірақ, оның негізгі соз жасау шы болмағаны анык). “Аруақ” созінің пайда болуына үсы- нылып отырған екі-үш қисынның барлығы да себеп болуы мүмкін, бірақ, бүл мәселенің оз алдына дербес те күрделі болып шығатындығын ескере отырып, осылармен шектелу- ге мөжбүрміз.
аруақтың әрекеті “адамды шеңбердің (шека- раның) арғы (ішкі) жағына, яғни “Ар дүниесіне” еткізуі, іс жүзінде “о бастағы Кемел Адамды (Жетік Кісіні) қалпына келтіру” әрекеті болып табылады, бүл жердегі “ар” созінің “аруақ” сөзімен қарым-қатынаста болып шығуы — аса ма- ңызды. “Аруақ қону” оқиғасының жетпектік (инициация лык) сипатқа ие екендігі деген қисындар түсіндірер болсақ, “аруақ қону” процесі кезінде неофитке қойылатын талап- тар (үрейден арылу, кокей көздің коргендерінің ішінен ал дамшы мен ақиқатты ажырата білу, сыйланған астам текті күшті молшерімен, жонімен, ретімен пайдалана білу, асы- лык етпеу, материалдық ырзыққа кызықпау, қарапайым болу, т.б.) іс жүзінде нақ осындай адамға қойылатын шарттар бо лып табылады, бүдан шығатын екі негізгі түйін мынадай: біріншіден, аруақ озі таңдаған адамын (неофитті) түбегейлі түрде озгерткенімен, реалды дүниеде оның кәміл табиғатын сақтауға күш салады, яғни, бүл жерде, “шайтанның азғы- руы” жоқ, адамның адам қалпын сақтауға деген үмтылыс бар. Екіншіден, осылардың өзі сопылық ілімдегі “кәміл адам” түжырымдамасына үқсас болып шығады, арадағы айырмашылық таңдау ерісінде ғана: “кәміл адамды” қалып- тастыру жольшдағы аруақ таңдауы “кез келген” адамға түседі, ал, сопы болса, осы жолды оз еркімен тандайды (сопылар- дың бір атауының “диуана” болуы кездейеоқтық емес; де вона - “одержимый дэвом”, мағыналық деңгейде түркілік “желігу”, “елігу” созіне сәйкес келеді, дэв (дию) — жел (йел); “қүт” созімен сабақтас “қүтыру” сөзі де осы қатарда). 465
Үшіншіден, иудаистік терминологиямен бергенде мүндай “осындалық” шеңберді “ш екина” (арабша - “сақинақ”,И қазақтагы “сақи на” сөзі осыдан ш ы ққан) деп атауға да болар еді. Бүл шеңбер — сонымен бір мезгілде — оз қ ү й р ы -1 ғын озі тістеп, доңгеленіп жатқан жыланды (“оуруборос-1 ты”) символдай алады: “В исламе и каббале змея символи зирует Божественное присутствие (“ш екина”), она у к азы -1 вает путь Аврааму, сворачивается в кольцо вокруг места : будущей Каабы”2. Бүл жерде біз қазақты ң аруақ туралы келтіріміндегі өулие аруағыныңда, Қыдырдың да көбінесе жылан болып корінетіндігін еске сала кеткіміз келеді. Әулие Я аруагының жылан болып корінуі — іс жүзінде ; қүдайы қүдіреттің сыртқы корінімі болып табылады. “Аруақ — I жылан кескін” мысалы қазақтағы аруақ бейнесінің тарихи- мифологиялық қырларын тани білуге жол ашады. * * * '' « Біз абыздық, баксылық және исламдық доуірлерде де әр , заманның кебінін киіп алып, оңін танымастай етіп жіберген бір ғана бейнені коре аламыз. Бүл — архетиптен бастау ал ган, эр заманда, сол заманның дін келтірімдеріне сай жаңа : “киім” киіп отыратын бейне. Аруақтың архетиптік'болмы- сы оны мәңгі жасайтын бейнелер қатарына қосатын бола- I ды. Біз ежелгі замангы абыздың (абыз — жрец) немесе йелбінің де, одан кейінгі бақсының да, одан кейінгі мүсыл- [ ман әулиесінің де “аруақты” бірдей үрдіс бойынша “үста- гандыгын” коре аламыз. Бүдан шыгатыны — аруақ мәңгі өмір сүретін тіршілік формасы болып шыгады, ол ітек бір ] адамнан екінші адамга ауысып (“қонып”) қана отырыи, өзінің ■
тіршілігін үзбей жалгастыра береді. Осындай қисындардың түсініксіз түсы — қазақтардың молада жатқан өулиенің (ягни, өлген адамның) басына түнеуі арқылы “аруақ коруі сияк- ты әрекетінің айтылган жагдайга киыспауы. Егер, аруак бір адамнан екінші адамга ауысып қонар “жылжымалы” күш иесі болса, онда, қарапайым қисын бойынша, бүл ө(мірден откен аруақты кісінің (әулиенің) бейітінде ешкандаи аруак- тык күш қалмауы тиіс қой, ойткені, егер, аруақтық күш
элгі кісі өлгеннен кейін басқа, көзі тірі кісіге ауысып кететін болса, онда бүрынғы аруақты кісінің моласында қандай күш кдямақ? Бірақ, өмір тәжірибесі әулие бейіттерінің басына т ү н е у д ің д е аруақ көруге, оның қасиеттерін (емдік, дарын- жүктеу/скачать 13,67 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|