М э д е н и м у р а «Мэдени мұра»

“Ң /н г”  сөзінің тұрақсыздығы нәтижесінде (схема көр- 

сетілген өзгеру ретгіліктері және “н/нг” сөзінің мүлде жойы­

лып  кетуі  немесе  тек  “г”  дыбысының  қалуы)  көрсетілген 

сөздер  калыптасады.  Олардьщ жеке  мағыналарымен  қоса 

барлығы ортак мағыналық, сипаттық белгілері де бар.  Енді 

кейбір мысалдарды қарастырып көрейік.

Ж урек  пен  кеуде  угымдары.

  “К өң ”  праформасының 

жүрнақ жалғанған  әр  түрлі  комбинациялары  нөтижесінде 

“кокірек”, “кокей”, “коңіл”, “когіс”, т.б. сөздер қалыптасқан.

Кокірек — тірі пенденің кеудесі (кеуделік қуысы) және 

осы  куыста  орналасқан  жүрегі.  Қазақ  пен  қарақалпақта 

“кокірек”,  қырғызда  “кокүрек”,  ноғайда  “көькрек”, татар 

мен  башқүртта  “күкрәк”,  қүмықта  “көьюорек” деп айты­

латын осы создің бір-бірін ж оққа шығармайтын екі ықти- 

мал этимологиясы бар: біріншісі бойьпппа, магыналары үксас 

келетін “кок” және  “жүрек”  создерінің қосылуынан шық- 

қан композит соз болса,  екіншісі бойынша,  “коң-үң”  пра- 

формалық  нүсқасының  “когүң”  >  “когүн”  >  “когүл”  > 

“когүр”  — “кокүр+ек”  болып  озгеруі  нәтижесінде  калып- 

тасқан;  “жүрек”  (йүрек)  созінің түбірлік праформасының 

“ңүр/нгүр”  екендігін  ескерер  болсақ,  екінші  түспалдың 

ықтималдығы жоғары болмақ.

13-14 ғ.ғ. қьшшақ тілінде,  “Кодекс куманикустың” создік 

мәліметіне  қараганда  “когіс”  (ковс,  кокс)  созі,  коне  орыс 

дереккоздеріндегі қы пш ақ (половец)  ономастикасын зерт- 

теген  Н.  Басқаковтың корсетуіне қарағанда “жүрек”,  “кеу­

де” деген мағыналарға ие болған12.  Осыған қарап казактың 

эпостық Когіс батырдың есімінің этимологиясьш да,  “Когез” 

топонимінің  де13  этимологиясын  анықтауға  болады.  Бүл 

создер  “коң” праформасына  “еңт/оңт/уңт/іңт”  (>  “еш /ош / 

үш /іш ”) праформасының жалғануынан шыккан (“ Еңт” сөзі 

жоніндегі арнайы мақаламды қараңыз).

К өкей  —  қ азақ   тіліндегі  “к ө кір ек”  ж әне  “ж ү рек” 

создершің тагы бір баламасы.  Ол “көң-ең”  праформасының 

озгеруінен (коңең >  кокей)  шыккан.

12  Н.  А.  Баскаков.  Имена  половцев  и  названия  половецких  племен 

в  русских  летописях.  / /   Тюркская  ономастика.  Ғылым.  1984.  С.  67.

13  Осындай  топоним  Маңғыстау  облысында,  Шетпе  кентінен  солт- 

батыста  12  км  жерде  бар.

440

Mil»:, бір мағыналык ұядағы “көкірек”,  “көгіс”,  “көкей” 

сөздері: 

а)  “тек,  тамыр,  түбір,  негіз”,  б)  іс  жүзінде  абақ 

т а ң б а л ь  

қ  (шеңберлік, сфералық) сипатқа келтіріле алатын 

fcybic  Ki 

ңістікгі  жөне  сол  кеңістіктегі  тіршілік  қайнарын 

Йілдіре глады.

— 

>ІКүрек (кокірек,  когіс,  көкей)  — тіршілікті  қамтама- 

сыз етуші ең негізгі нысан болып табылады. Яғни, тіршілік 

куаты н: >щ  бастауы,  символы  ретінде  жүрек  тек  қана  тірі

?

енделе рдің омір сүруін ғана емес, бүкіл ғаламның да омір 

үруін  :;амтамасыз  ететін  кіндік,  орталық,  әзек,  Нүрдың 

эманацпясы, символы болып табылады.

] 

— Ф ;ының негізінде жүректің, яғни, коктің геометрия- 

Ііык  сш іволы анықталады;  бүл жағдайда  “кок”  (“жүрек”) 

бір  мезі ілде  абақ таңбаның  кіндік  нүктесі  (тіршілік  субс- 

танцияс ы) түрпатына ие болса, туынды “кокірек”,  “кокей”, 

f‘K o r i c f  

создері  абақ  таңбаның жалпы  озін  де,  оның  шең- 

Ьерінің  (қабығының)  да  атауы  бола  алады.  Кок  (кокірек, 

көкей,  i :oric) — әлдебір оқшау, бітеу, іші қуыс кеңістік және 

ірның іг ііндегі тіршіліктің қайнар-козі,  ойткені,  шеңбер  — 

бір мезіілде, шекара, қабық та, қуыс та бола алады.  Мүның 

өзі атал -ан сөздердің барлығын да таңба символикасы ауқы- 

мында i ;арастыруға мүмкіндік береді.

Осіь:  қатарда түрған создердің бірі — “көңіл”.  Бүл соз де 

/к о ң - i t ”  (немесе  “көң-үң”,  “көң-оң”,  “коң-ең”)  прафор- 

масынь: ң соңғы компонентінің “ің” >  “ін” >  “іл” өзгерісінен 

шыккаи.  “Коңіл” созініңде мағынасы, ісжүзінде “көкірек”, 

“когіс” ,  “кокей”  создерімен  қарайлас  болып  келеді,  тек 

бүл  с ф   аталғандарға  Караганда  басқа  да  мағыналарға  ие 

болып иы ккан.

; 

“Кеңш ”,  “көкірек” ,  “кокей”,  “когіс”  создерінің мағы- 

!налык ' юлмысы  “коз”,  “қуыс”,  “ылғал”,  т.б.  үғымдармен 

біте Kgf насып жатыр.

“Кеңілдің козі”,  “кекейдің кезі”,  “кокіректің көзі” де­

ген соз тіркестерінің бар болуына қарап бул жерде “көңілдің” 

(көкейлң,  кокіректің)  “коретін  козі”  немесе  “көру  (сезу) 

іқабілет нің” болатындығын да,  “коңілдің”  (кокейдің, көкі- 

ректің) әлдебір “ылғалдың (сүйықтың) қайнары” болатын- 

Дығын  іа аңғара  аламыз;  жүректің,  сондай-ақ,  жалпы тір- 

шілікті: i негізгі символы қан (сүйық) болатындығын ескер- 

сек, сф  тіркесінің екінші мағынасына таң қалуға болмайды,

441

ал,  “жүректің  көру қабілеті”  бізді мүлде басқа таным дең- 

гейіне көтереді.

Пенденің екі көзі бар екендігін білеміз, ал,  көңілдің (кө- 

кейдің,  көкіректің)  көзі  —  “үшінші  коз” .  Яғни,  басқа 

дәстүрлердегі  “үшінші  коз”  (третий  глаз)  немесе  “бәрін 

коруші  көз”  (всевидящее  око)  дегеніміз  де  осы  —  “коңіл 

(көкей,  кокірек)  козі”  немесе  “көніл”  (кокірек,  кокей). 

Тіліміздегі “коңіл соқырлыгы” деген соз тіркестің болуы да -  

осының айгағы.

Yшінші (бәрін коруші)  коздің таңбалану түрпаты -  үш 

бүрыш ішіне орналастырылған коз, оның кәдімгі (оң және 

сол)  коздерден озгеше екендігін корсету үшін осындай таң- 

ба ойлап табылған.  Оның маңыздылығын корсету үшін ма- 

сондар осы  “үшінші козді” сол коз (ай) бен оң коздің (күн- 

нің)  арасына орналастырады, бірак коп жагдайда осы козді 

мандайға,  яғни,  ортаға орналастыру үрдісі жиі қолданыла- 

ды.  Генонның  анықтамасымен  айтар  болсақ,  үшінші  коз 

мәңгілік пен осы сәттікгің бірегей уақыттық кәмілдігі аясын­

да  “бәрін  кореді”  (“видит  все”  в  совершенной  единовре­

менное™ вечного настоящего”).  Бүл —  “үш үдайлы уақыт” 

келтіріміне байланысты, ягни...

—  Пенденің сол козі (Ай) — откен ш аққа қарап түрады, 

болашақка сәйкес келеді.

— Пенденің оң  козі  (Күн)  — болашаққа  қарап түрады, 

болашаққа сәйкес келеді.

— Үшінші коз — откен шақ иен келер шақтың арасында 

түрып,  уакыттагы  мәңгіліктің  “жарқылы”  болып  табыла- 

тын  тап  осы  ш аққа,  ягни  болінбейтін,  ажыратылмайтын 

“сөтке”,  “қас қагым сәтке” сәйкес келеді14.  “Коңіл”  созі де 

сондай магынага ие.

Жалпы,  Р.  Генонның осы “бәрін коруші козге” қатысты 

айтқандарының  мен  қарастырып  отырган  мәселеде,  ягни 

қазақ (түрк) сөзінің байыргы универсал магына тудыргыш- 

тыгын айгақтауда түгелдей дерлік пайдалануга болады.

Коңіл  —  кору,  болашақты  көру,  сэуегейлік,  коріпкелдік, 

көрегепдік.

  Р.  Генонның создерін жалгастырсақ:  “Правиль­

ный треугольник соотносится именно с Первоначалом;  но 

когда он отражением опрокинут в проявленность, то взгляд

14 

Рене  Генон.  Символы  священной  науки.  М.  “Беловодье”.  2002. 

С.  462-465.

442

закл|

“ ВНР

НОС!

он oq 

ден*

барл 

“кор 

ты ;

созн

ТЫНІ

мағь|

лек’'

(үіш

шык|

СӨЗІ

ЯҒНИІ

ны, 

разо!| 

фор> 

геомі 

ром, I

K d J lb t

нем :

ТОЛЫІ

СӨЗ  “ J

тур.

емее,|

осы

алать

келге

ҚОЛЫІ

лык '

іенного  в  нем  глаза  кажется  как  бы  направленным 

[, т.е. от Первоначала (Принципа)  к самой проявлен- 

I и,  помимо своего общего смысла “вездесущности”, 

етает тогда более отчетливо особое значение “Прови- 

Бул жерде:

Гүшінпіі коздің”, ягни,  Коңілдің (көкейдің, кокіректің) 

жердегі  бір  мезгілдегі  көргіштігімен  қатар  оның 

гндігі”,  “коріпкелдігі”,  “сәуегейлігі”  (ягни, болашақ- 

ын-ала коргіштігі) де нақтыланып түр.

[сөуегей”  (“жәді-гой”,  “сәуе-гей”,  “дуа-гой”,  т.б.) 

^гі  “гей”  (“гой”)  компонентінің де  бастапқы түрпа- 

‘коң/конг”  >  “кой”  болгандыгын,  оның да  “кору” 

ісына ие екендігін айта кетуге болады.

Іргықазак (түрк) тіліндегі “бүрьпп” (угол) жөне “доңге- 

сруг)  деген  екі  үдайлы  магынага  ие  болган  “күл” 

торткүл)  созінің  де  “кө ң /күң ”  праформасынан 

|індыгына назар аудару керек.  Бул жагдайда  “үшкіл” 

бұрышты  да,  ортасында  козі  бар  үшбүрышты  да, 

[үшінші козді” де білдіре алады.

\іл  (көкей,  көкірек)  — Айна.  Кузуңгі.

  “С другой сторо­

га это отражение рассматривается более частным об- 

fi  человеческом  существе,  то  следует  отметить,  что 

I опрокинутого  треугольника  есть  не  что  иное,  как 

эическая схема сердца.  Глаз, являющийся его цент- 

Ігда является,  собственно,  “глазом сердца”  (

айн-уль

- 

Ісламского эзотеризма) со всеми подразумеваемыми в 

ичениями”.  Мүнысы “коңіл” (“кекей”,  “когіс”) созіне 

|ай сэйкес келеді, ойткені,  “коң” праформасынан бүл 

]’рек” деген де,  “коз” деген де магыналарга ие болып

ій-Саян түрктерінің тілінде 

“күзуцгу”  —

 жай гана айна 

|аспан  (кок)  айнасы”;  бақсыныц керемет коргіштігі 

іандық  айна  — күзүңгүніц  комегімен де  күшейтіле

I  болган.  Тувалыктар бақсы ойынын  (қамлауды)  кез 

адам  жүргізе  алады,  бірақ  күзүцгү  тек  бақсының 

ta гана болады деп есептеген15.  “Коз”  — “айна” атау- 

икестігінің болуы оз алдына,  бүл жерде соз прафор-

ТЮрко!

С-  ЮЛ

И- 

Сагалаев.  И.  В.  Октябрьская.  Традиционное  мировоззрение 

Эжной  Сибири.  Знак  и  Ритуал.  Новосибирск.  “ Наука”.  1990.

443

масының “болашақты немесе осы сәтті көру” мағынасына 

ие  болғандығын  білу — біз үшін аса маңызды. Алтай-Саян 

түрктерінің  келтірімінде  жай  пенденің  көре  алмайтынын 

көретін,  ерекше көргіштік қасиетке ие болған адамдардың 

болғандығы  айтылады.  Мүндай  адамдарды  “көрүгджи” 

(қазақша  -  көруші)  немесе  “көспөкчи” деп атайтын болг­

ан16; бүл жердегі атауға негіз болған “көр” және “көз” сөзінің 

нақты  козге  емес,  іс  жүзінде  жүрек  (көкей,  көңіл)  көзіне 

байланысты  екендігін  аңғаруға  болады.  Ж ай  адамның 

көрмейтінін тек жүрек көзімен,  “коңіл козімен” коруге бо­

лады (“көңіл соқырлығы” деген сөз тіркестің бастапқы ма- 

ғынасы  да  осы  жүрек  козіне  байланысты,  сондай-ақ, 

көкірекке  қатысты  айтылатын  “көкірегі  аш ы қ” ,  “көкірегі 

жабық” сияқты создердің де бастапқы мағынасы осы “көз- 

бен” байланысты болған).

Бүгінгі қазақ тіліндегі  “айна”  (зеркало)  сөзі,  сірә,  араб 

тілінен ауысқан сияқты,  бүл соз араб тілінде  “көз” дегенді 

білдіреді  (мәселен,  арабтың 

“айн-улъ-кхульд”

  сөзі  “мәңгі 

өмірдің  (көрер)  козі”  деп  те,  “мәңгіліктің  (қайнар)  көзі” 

деп аударылады, 

“айна-уль-кальб” —

 “жүрек көзі”, 

“инсан- 

уль-ай н” —

 “көздің қарашығы”). Ал, көне түрктілінде  (сон- 

дай-ақ,  бүгінгі  түрк тілдерінің  кейбірінде)  “айна”  сөзінің 

тол баламасы 

“кузуңгу

” деп аталған (М.  Қашғари сөздігінде: 

козңү  — айна,  козгі  (М Қ  3-507)).  Бүл  жерде де  осы  сөздің 

“коң/көнг”  праформасынан орбіген  “көз”  түбірі  негізінде 

жасалғандығын  көреміз.  “ Көзүңгү”  (“көзңү”)  сөзі  -   сірә, 

“коз” және “үң ”  (үңілу) деген создердің қосылуынан пайда 

болған; бүл жердегі “үңілудің” төменгі, түңғиық жаққа, ягни 

Ілкі Бастаудан (Принциптен) жан-жакқа қарау болып шы- 

ғатындығын айтуға болады.

Көкейтесті.

  “Кроме того, уместно добавить, что имен­

но посредством этого, согласно другому выражению, сердце 

“отверсто”  (эль-куальб-уль-мафтух); такое отверстие, глаз..., 

может символически изображаться как “рана”...”.  Бул жер­

де  қазақтың  “көкейтесті”  деген  сөзін  “тесілген  жүрек”, 

“жүрек тесігі” дегенді білдіріп түргандыгын коруге болады.

Осылардан  басқа,  Р.  Генон  үшбүрыш  ішіндегі  көздіҢ 

“үры қ”  (семя)  деген магынага да ие  болгандыгын айтады:

16  А.  М.  Сагалаев.  И.  В.  Октябрьская.  Т ради ц и он н ое  мировоззрение 

тю рков...  С. 100.

444

“  согласно одному из ее иероглифических значений, оли­

ц е т в о р я е т  

также  “семя”,  заключенное  в  сердце,  символи­

ч ес к и  

уподобляемом  плоду. 

И , 

кстати  сказать,  это  равно 

моЖет пониматься  в  смысле  макрокосмическом  и  микро- 

космическом...  “лобный глаз”  и “глаз сердца”, в конечном 

счете, 

олицетворяют две различные локализации и который 

является ядром или “зародышем бессмертия”. Ал, мен “кек” 

сөзінін “тек, тамыр, түп,  түбір,  негіз” деген де магынага ие 

болгандыгы  жонінде  айтып  өттім  (“кектем ”,  “коктеу” 

с

0

зд е р ін ің  

магыналарына да назар аудар);  “к е к ”  сөзінің де 

“іө ң /к ө н г”  праформасынан бастау алганын еске түсірсек, 

oçbi  праформаның  да  “үры қ”,  “жеміс  түкы м ы ”,  “тумақ” 

деген 

магыналарга ие болгаңцыгын, ал, праформаның гадам 

кіндігі,  тогысу  нүктесініц  атауы  болгандыгын  ескерсек, 

келтірілген  магыналардыц  алдына  “м әңгі”  деген  сөздің 

жалганатындыгын корсетуге болады.

Осындай салыстыру барысында біз қазақ (жалпы түрк) 

танымының бір кездері басқа,  бүгінде дамыган дәстүрлер- 

ден  әсте  кем түспеген  абстрактылы  ой  машыгына  ие  бол- 

ғандыгын көре аламыз,  бір үгымга қатысты басқаларда бар 

КЙсын мен келтірімнің аргықазақта да болгандыгы — осы- 

ған  куә.  Ең  бастысы  —  барлық  қисын  мен  магынаның, 

келтірімнің  іс  жүзінде  бір  тацбадан  және  таңбадан  бастау 

аііган  “көн/конг”  праформасынан өрбіп шыгуы болып түр, 

бүл  жагдай,  ягни  жай  гана  кескін-символдар  мен  сөз 

тіркестеріне қарап пайым жасау емес,  нақты сөз түбірі ар- 

Қьшы гана ауқымды пайым жасау — аргықазақтардыц (дей- 

түрктердіц) аргысы  -  үндіевропалықтарсыз да,  қытайлар- 

сыз да, бергісі -  араб-парсысыз да, өз алдына дербес, өз сөзі 

мен өз таңбасы негізінде арнайы нақтылы да,  абстрактылы 

Да  үгымдар  жасай  алатын  матрицага  немесе  жүйеге  иелік 

еткендігін корсетеді.  “Көціл”,  жалпы  “көц”  праформасы- 

Йан өрбіген басқа да сөздер — осындай байыргы жасампаз- 

дьіқтың  болгандыгын  дәлелдей,  айгақтай  алатын  куәгер- 

создердің біреуі гана.

Көңіл  сарайы  жэне  Патша  көңіл.

  Көціл  —  Ілкі  Төрдің 

Және Төретамның бір атауы, оларды “Көціл сарайы” деп те 

атауга болады;  мүнысы мен  қарастыратын  “галамдық үй ” 

Символикасына сэйкес болып шыгады. Жүрекгің және жүрек 

үРНаласқан  қуыстыц  атауы  болған  бүл  сөз  сонымен  бір

445

мезгілде  “ж ан”  (душа)  деген  магынага да  ие.  Көңіл  -   жан 

қоймасы (вместилище души). Парсы тілінен ауысқан, бүгінде 

“менталитет” деген үгымньщ қазақша баламасы ретіңде ауық- 

ауық  қолданысқа  ие  болып жүрген:  а)  “сердце,  душевное 

состояние, духовный  мир человека”,  б)  “ум,  мысль” деген 

магыналарга ие болган  “діл”  (дил) сөзінің байыргы түрктік 

тол баламасы да — осы “Көңіл”.

Айтылган  ой  “кокейге  қонады”,  айтылмак  ойдың  өзі 

“кокейде  түрады” ,  осы  қатарга  “көкейтесті”,  “коксеу” 

(“коксеген”)  создерін  де  жаткызуга  болады;  бүл  жердегі 

“кокей”,  “көкіс” создері: а)  “ойдың түрақтаган орны, үясы”,

б)  “ойдың  багыты”  деген  магыналарга  ие  болып  түр,  осы 

магынаньщ  “коз,  кору”  үгымымен  байланысты  екендігі 

аңгарылып түр,  тек кокей  (көкіс)  козбен  кормейді,  оймен 

кореді.  Бүгінгі қазақ тілінде  “жаксы күй”  (хорошое, благое 

настроение) деген магынага ие болган “көңіл” сөзі де,  “көңіл 

сарай”,  “патша  коңіл”,  “коңіл-күй”,  “көңіл  соқырлыгы”, 

“коңіл  сыйса,  бәрі де  сияды”  деген  соз  тіркестерінің  бар­

лыгы да,  жинақтала  келе  “көң”  праформасының  сипатта- 

рын анықтап бере алады.

Коңіл  (көкірек,  кокей,  көгіс)

  — 

ьигалдың  козі.

  Аталған 

сөздердің барлыгына ортақ болган  “көң”  праформасы ыл- 

ғалға қатысты магыналарга ие бола алады, ягни,  ол:

— Сүйықтың  (ылгалдың)  өз  түлгалануы.  “С үйы қ”  де­

ген сөздің “сүй” деген түбірінің өзі “қ ү ң ” праформасының 

бір  фонетикалық  варианты  болып  табылатын  “сүң”  пра­

формасынан өрбіген (сүйылу,  сүйылту,  сүю);  қазақ (түрк) 

тілдеріндегі  “су”,  “сүт”  сөздері де,  сірә,  осы праформадан 

орбіп шыккан.  “К өң” праформасының “к ү ң ” деген вариан- 

тынан  “қ ү й ”  (күю,  қүйылыс,  күйын,  қүйма,  т.б.)  үгымы 

қальптгасқан.

— Сол  сүйықты  (ылгалды)  ондіретін  қайнар-коз  (ис­

точник).

—  Сол  сүйықты  (ылгалды)  сақтайтын  қуыс  кеңістік 

(ыдыс,  қапшық,  мес,  тостаған,  қазан,  саба,  т.б.).  “Көнек” 

созі де  осы  “көң”  праформасынан  ш ыққан;  көң  — сүйыК 

болса,  көнек — сол сүйықты сақтаушы.

Нақты  “көңіл”  сөзін қарастырар болсақ, оны таңба ар­

кылы оқуга болады:

446

Бүл жерде  шеңбер  немесе сәуле атауына  айналған  “іл” 

сөзі бір  мезгілде  “ылғал”  (сүй-ыл,  қүй-ыл)  және  “әрекет” 

(“айналу әрекеті”)  дегенді  білдіре  алады.  Мен  бүл  қисын- 

ның басқа да нақты мысалдарын кейінгі өңгімелерімде тоқ- 

талып  өтетін  боламын.  Ал,  таңбаның  озіне  келсек,  коң  -  

булак. козі болса (корілмес),  коңіл — сол бүлақтың туынды- 

)сы, сыртқы дариясы (коресіні) болмақ.  Бүл жағдай  “кокүл” 

сөзіне де қатысты.

Сонымен, дей-түрктік “коң”  (баска да фонетикалық ва- 

,рианттарымен бірге)  созі, жай ғана “бастау,  бүлақ,  коз”  ма- 

(■ганаларын ғана емес, универсал сипатты: а) “су,  ылғал атау- 

жьіньщ қайнар-козі”  (конек,  кол,  сондай-ақ,  қүю,  қүдық), 

|р)  “сезімнің қайнар-козі”  (күлу,  коңілді,  коңіл-күй),  в)  “үн 

мен  дыбыстың  қайнар-козі”  (күй,  коңіл  күйі,  күмбірлеу, 

күңгірлеу,  күңірену,  күңкілдеу), г)  “акыл мен даналыклың, 

ойдың қайнар-козі” , д)  “тіршілік атаулының қайнар-козі” 

(кок, коктеу), е)  “кеңістіктің қайнар-козі”  (кең), ж)  “уақыт- 

тың қайнар-козі”  (кез,  кезең) сиякты т.б.  үғымдардың бас­

тау алатын қайнары да,  коретін  козі де болып табылады.

“К ө к ” жәие  “К оңт ”.

  “К -ң ”  праформасы,  оған  “т ” деген 

|{ілкі жүрнақты жалғау барысында, жаңа орынға ие болады; 

ол енді  абақ таңбаның  шеңберінің  атауына  айналады.  Ал, 

нүктенің атауы қандай болмақ? Авдыңғы “таңба оку” қисын- 

дары бойынша,  ол  — “к-ңт/к-н гт”  (коңт,  күңт,  кеңт,  кіңт) 

түріңде айтылатын болады.

Кіндік  нүктелік  “коңт”  (күңт,  кеңт,  кіңт)  созі  “кош ” 

(күш, 

кеш,  кіш),  “кок”  (күк,  кек,  кік),  “кот”  (күт,  кет, 

кіт)  түрінде  озгере  алса,  шеңберлік/сөулелік  “коң”  (күң, 

КСЙ, кің) созінен кандай озгерістер туындайтындығын  (коз, 

кол,  кор,  т.б.)  айтып  оттік.

447

КӨҢТ/КӨ НГГ  (КҮЩ .  КЕҢТ,  КІҢТ)

КӨ Ң /К Ө Н Г  (КҮ Ц   КЕҢ,  КЗҢ}  >  к ө к

Қарап отырсаңыз:

1.  Бүгінгі  түрк  (сондай-ақ,  мадияр)  тіліндеіі:

:ІНІ [І(

"кіш кене",  “кішкентай”,  “кш ик”  сөздеріне  негіі 

“кіш”  (“киш”),  “кіндік” сөзіне негіз болған  “кінд 

масыньщда (европалық тілдердегі “центр”17  сөзінің д 

тіліндегі  “бала”  деген  мағына  беретін  “киндер 

сөзінің де  нүктенің  орталық  (центральное)  орнад{і' 

дайына және нүктенің мөлшерлік (кішкентайлық)| 

ына байланысты “кіңт” праформасынан өрбігендіг| 

болады.  “К үш ”  сөзі де  осындай  жолмен  ш ыққан; 

жерде нүкте  “қуат, энергия көзі” деген магынага ш

2.  Шеңбердің атауына айналган “кің/кінг”,  “кү 

немесе “көн/көнг” праформалық варианттары тиісі 

“күл”,  “кол” деген создерді тугызады;  бүл сөздердія 

гының да магынасы “дөңгелек, шеңбер” дегенге келр, 

гел-ек,  ай-гол-ек,  көл-ік). Жалпа таңба атауы немо 

бер атауының екі түрлі атауларының қосарлануы  “ 

(“кінг-кіл”  >  “кінгіл”  >  “кігіл”),  “күң-күл”  (“күңг 

“күнгүл”  >  “күгүл”),  “көң-көл”  (“көнг-кол”  >  “к 

“көгол”) деген создерді тугызады;  біз осы сөздерд] 

жагынан да, магыналык жагынан да “үндіевропалы 

делініп жүрген  әлгі  “киклен”  (фригиялык),  “кок; 

харлық),  “цикл”  (гректік)  сөздердің  расында  да  4' 

негізінде жасалгандыгын көрсетіп бере алады

3.  Шеңбердің атауына айналган “кің/кінг”,  “к 

немесе  “коң/конг”  праформалық  варианттары

кіш  , 

болган 

ірафор-

17  Немісше  “zentrum”,  французша  “centre 

грекше  “kentron”  —  “острие,  средоточие”

ce

<  латындық 

С оз  “кент”  я

создерінің  косылуынан  шыққан.  Қытай  тіліндегі  “орталық 

ғынаны  беретін  “чжун”  иероглифтік  атауы  (Чжун-го  —  “Ортіг 

лекет”)  да  дей-түрктік  “тунг/туң”  немесе  “кунг/куң”  прафс 

шыққан  деп  топшылауға  болады.

;),  неміс 

кинд” 

ісу жаг- 

жагдай- 

н коруге 

тек бүл 

болган. 

ң/күнг” 

іе “кіл”, 

барлы- 

;ді (дөң- 

се шең- 

кің-кіл” 

-күл” > 

інгөл”  > 

Н создік 

К түбір” 

:е”  (то- 

ей-түрк

ал1

үн/кү нг

гшсінше

ntrum”  < 

өне  “ур” 

деген  ма- 

жүктеу/скачать 13,67 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: