«М әдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасының кітап сериялары


Түс  көруш і  басқа  қаланың  түрғыны  болатын;  ол



Pdf көрінісі
бет6/43
Дата03.04.2017
өлшемі17,69 Mb.
#11051
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   43

Түс  көруш і  басқа  қаланың  түрғыны  болатын;  ол 

баласын  Венадағы  бір  тәрбиелеуші  мекемеге  орналас-

43

тырған  ж әне  қызы  Венада  болған  кезді  пайдаланы п,  өзі 

маған  емделуге  келіп  ж үр етін .  Түс  көретін  күні  әйелге 

мекеме  меңгерушісі  баласы н  енді  бір  ж ы л ға  қалды руға 

кеңес  берген;  бүл  жағдайда  ол  өзінің  де  емделу  уақытын 

тағы  бір  жылға  соза  алуш ы  еді.  “Уақыт  —  ақша"  екендігін 

еске  түсірсек,  түстегі  сандар  мәні  аш ылады.  Бір  ж ы л  365 

күнге тең,  бір крейцерде  365  кр.  немесе  3  фл.  65  кр.  бар;  21 

крейцер  3  аптаға  сәйкес  келеді;  ол  болса,  түс  көруден  оқу 

аяқталғанға  дейінгі,  сәйкесінш е  ем д ел у   со ң ы н а  дейінгі 

уақы т  аралығына  тең.  Бүл  ханымның  меңгеруш і  үсыны- 

сынан  бас  тартуы  қарж ы   мәселесімен  байланысты  көрінеді 

ж ән е  осыған  сәйкес  түс  көруде  біраз  ғана  ақ ш а  сомасы 

орын  алған.

З.Ж ас,  бірақ  түрмыс  қүрғаны на  бірнеш е  ж ы л   болған 

бір әйел араласатын қүрдасы Л.  Элизаның атастырылғанын 

естиді.  О сыған  байланы сты ,  мына  ж ағд ай   оны ң  түсіне 

кіреді:

Ол өз жарымен театрда отыр,  ж ән е партердің бір жағы 



мүлдем  бос  қалған.  Ері  оған  Элиза  Л.  ж ән е  оның  жігіті  де 

театрға келмекші болғандарын,  алайда  Іф л.  50  кр.  түратын 

тек нашар  үш  орынға  билет ала алғандықтарын,  ал  мүндай 

орындарды  олардың  қораш   көргенін  айтады.  Ә йел  "онда 

түрған  ештеңе  жоқ"  деп  ойлайды  екен.

Бізді  бүл  сандарды ң  ж асы р ы н   ой  м атер и ал д ар ы н ан  

қ ал ай   ш ы қ қ ан д ы ғы   ж ә н е   о л а р   қ а л а й   ө з г е р г е н д іг і 

қызықтырады.  Іф л.  50 кр.  қайдан пайда болды? Түс көретін 

күні  оның  келіні  ж ары нан  сыйлыққа  150  фл.  алған  ж әне 

оны  тезірек  ж үм сауға  тырысып,  сол  ақш аға  өзіне  сәндік 

бүйым  сатып  ала  қойған.  Ескертейік,  150  фл.  1  фл.  50  кр.- 

ден  100  есе артық болады.  Театр  билеттеріне  қатысты  “үш" 

санының  көрінісі  Л.  Элизаның  түс көрген  әйелден тура  үш 

айға  кіші  болуымен  ғана  түсіндіріледі.  Түс  м азм үны нда 

болымсыз  бір  ж ағд ай д ы   қай та  ж аң ғы р ту   оры н  алады . 

Сондай  бір  жағдайды  әйелдің  ж ары   ж иі  еске  алып,  оны 

қағытып  отырады  екен.  Бірде  әйел  бір  қойылымға  ертерек 

қамданып,  алдын  ала  билет  алып  қоймақ  ниетпен  әбігерге 

түсіп,  қ ат т ы   а сы қ қ а н   к ө р ін ед і.  А л  ен д і  ол  қ о й ы л ы м  

болатын  күні театрға  келгенде,  партердің бір  ж ағы   мүлдем 

бос  түрғаны н  көреді.  Бүлай  болғанда  оған  әу реге  түсіп, 

күні  бүрын  билет  ала  қоюға  соншама  асығудың  қаж еті  де 

ж оқ екен. Түстегі екі адам театрға үш билет алғысы келетін 

түсініксіз  жайтты  да  назардан  тыс  қалдырмайық.  М үның 

астарында  “Ерте  түрмысқа  ш ығу  мәнсіз  болды  ғой,  маған 

соншалықты  асығудың  қаж еті  ж оқ  еді.  Элиза  Л.  жағдай- 

ынан  мен  кез  келген  уақы тта  ж ар  таба  алатындығымды 

және,  біраз  күте  түрсам,  тіпті  100  есе  ж ақсы сы н  кездес-



44

тіруге  б о л аты н ы н   көрдім .  Ө з  ақ ш ам а  (ж асау ы м а)  мен 

м үндай  к ү й е у д ің   ү ш е у ін   саты п   а л а р   едім   ғой"  д еген  

жасырын  ой  бар.

VIII


Өткен тарау арқылы  түспен ж үмыс ж асау  белгілі болған 

соң,  оқырман  оны  ерекш е  процесс  ретінде  қарасты рады. 

Түспен  ж ү м ы с  б ізд і  п с и х и к а л ы қ   п р о ц естер д ің   бірім ен 

алғаш   р е т   т а н ы с т ы р а д ы .  О н ы ң   н е г ізін д е   и с т е р и я л ы қ  

симптомдар,  қорқыныш ,  санды рақтар  пайда  болады.  Бүл 

процестерге  үнемі  әсірелеу,  ығысу  тән.  Ал  көрнекті  түстер 

түспен  ж үм ы сты ң  ерекш е  нүсқасы   болады .  Егер  осыған 

қаты сты   б ер іл ет ін   т ү сін ік т ем е  түсті  а у р у   п си х и к ан ы ң  

салдары м ен  тең естір се,  о н д а  түс  си яқ ты   п р оц естерд ің  

пайда  б о л у   ж а ғ д а й л а р ы н   б іл у   біз  ү ш ін  аса  м аңы зды . 

О қы рм ан   м ү н д а й   ж а ғ д а й ғ а   н е   т ү с т е г і  о қ и ғ а н ы ң ,  не 

аурудың  қатысы  болмайтынын  естігенде  таңғалуы  мүмкін. 

Сау  адамның  күнделікті  өміріндегі  үмытшақтық,  жасырып 

қалу,  қ ател есу   ж ә н е   адасу  қүбы лы стары   түстің  психи- 

калык,  м еханизмдеріне  тәуелді  болады.

Түспен жүмыстың ж еке  функцияларының ішінде ығысу 

басты  н ү кте  р етін д е  қарасты ры лады .  М әселені  зерттеу 

бары сы нда  ы ғы су   қ ү б ы л ы сы н ы ң   т а з а   п си х о л о ги я л ы қ  

негіздерін 

байқаймыз:  ол түс себебін көрсету (мотивировка) 

тәрізді  болады.  С ебебін  көрсету  упіін  түсті  талдауда  кезі- 

гетің  дәйектерді  ж екелей  қарасты ру  қажеттілігі  шығады. 

Сонымен, 

алғаш қы  түсті  талдау  барысында  мен  жасырын 

о й л ар д ы   б а я н д а у д ы   т о қ т а т у ғ а   м ә ж б ү р   б о л ған м ы н . 

Олардьщ 

арасында  басқалардан жасыратын мәліметтер бар 

екеңдігін  м ой ы н д ай м ы н .  Егер  б ерілген   түстің  орны на 

басқасын 

алып,  т а л д а у   ж үргізсек,  оны ң  іске  еш   көмегі 

болм айты ны н  еск е р тк е н   едім:  түсініксіз  м азм үнды   кез 

кел ген   т у с т е   қ ү п и я   са қ т а у д ы   қ а ж е т   ететін  ж асы р ы н  

ойларға 


кезігем із. 

Ал 


егер  мен  көрген  түсіме  талдауды  

өзгелер 


емес,  өзім  үшін  ж алғасты рар  болсам,  соңында  ол 

мені  таңғалды раты н,  бүры н  еш қаш ан  анғарылмаған,  тек 

ғана  ж ат   емес,  сонымен  қатар  жағымсыз  ойларға  әкеледі. 

Мүндай 


ж асы р ы н ған ,  бір  тү р л і  оғаш   ойларға  қанш ама

бяс  таотқаны м м ен,  талдау

барысында  түзілген  и деялар  ассоциащпл^*-  —--і- 

иелігімді  тағайы ндайды .  Ш ындығында,  бүл  ойлар  менің 

ішкі  ж а н   дүнием е  тән,'  өздерінің  белгілі  бір  психикалық 

қу аты   болады .  Б ір ақ  өзіндік  ерекш е  бір  психологиялық 

жағдайда 

болғандықтан,  жасырын ойлар саналы емес.  Мен 

б ү л   ер е к ш е   ж а ғд а й д ы   ш етк ер і  ш ы ғар у   деп  атаи м ы н.


Т үстегі  т ү с ін ік с ізд ік   пен  к е й б ір   ж а с ы р ы н   о й л а р д ы ң  

ығыстырылуы  арасындағы себептілік  байланысты,  олардың 

санаға  жетуге  қабілетті  емес  екендігін  байқаймын.  Демек, 

тыйым  салынған  жасырын  ойларды  ашып  алм ау  үшін  түс 

түсініксіз  болуы  қаж ет  деп  қорытынды  жасаймын.  Соны- 

мен  түспен  ж үм ы сты ң  ерекш елігі  ж ә н е   бір  нәрселерді 

ж асы ру,  б е т п е р д е л е у   м а қ с а т ы   б о л ы п   к е л е т ін   түстің  

бүрмалануы  ж айлы   түсінікке  келемін.  Енді  тал д ау  үшін 

таңдап  алы нған  тү стегі  ж ас ы р ы н   ойды ,  о н ы ң   қан дай  

өзгеріске  үш ырағанын  аны қтағы м   келеді.  Т үске  талдау 

ж асау  үшін  таңдап  алы нған  мы сал  негізінде  түсте  бүр- 

маланған  жасырын  ойдың  қандай  екенін  қарасты рамын. 

Ал  ж ас ы р ы н   ой  т ү с к е   б ү р м а л а н б а й   ен се,  о н д а  оны 

мойындамай,  өз тарапымнан қарсы лы қ  білдірер  едім.  Түсте 

күймені  тегін  пайдаланған  ж айт  соның  алдында  отбасым- 

дағы  бір  адамды  ертіп,  қы м батқа  түскен  күйм емен  бірге 

жүргеніміз жайлы оқиғаны есіме түсірді. Одан әрі түс жору 

"мені  мүлде  шығындандырмаса,  онда  бір  рет  тегін  махаб- 

баттың дәмін  татып  көргім  келер  еді"  деген  ойымды  ашқан 

еді.  Соңы нда,  түс  көрер  ал д ы н д а  сол  к ү й м ем ен   бірге 

жүрген туысыма көп ақш а шығарғаным ойыма оралды. Сол 

кетк ен   а қ ш а л а р ға   іш ім  аш ы п,  ө к ін іш ті  о й д а н   ар ы л а 

алмаймын.  Тек осы күйзелісті мойындаған соң ғана,  түсімде 

шығындануымды  қаж ет  етпейтін,  тегін  махаббатты  аңсай- 

ты ным  м ән -м ағы н аға  ие  б о л ад ы .  Д еген м ен   с о л   к езд е 

шығынданып,  ақш а  ж үм сауға  келгенде,  мен  бүлтарм ай, 

мүдірмей  шешім  қабы лдағаны м ды   ад ал д ы қ п ен   мойын- 

дауым  керек.  Ал  осыған  кері  ниет,  яғни  опыну,  күйзелу 

менің  санама  келіп  ж етпеді.  А лайда  б ү л   басқа,  алы сқа 

бүрып  әкететін  м әселе  ж ән е  оның  м аған  белгілі  шешімі 

басқа  бір  идеялар  байланысына  қатысты  болады.  Өзімнің 

емес,  басқа  адамның  түсіне  тал д ау   ж асаған д а  өз  түсте- 

рімдегі  сияқты  қоры тынды   ж асайм ы н.  А лайда  оларды н 

негізделуі  өзгеше  болады.  Егер  cay  адамның  түсіне  талдау 

жасай қалсақ,  менде оның белгілі болған санасыз,  жасырын 

ойларын  қабы лдатудан,  м ойындатудан,  түстің  астары н- 

дағы  жалпы  байланысты  көрсетуден  басқа  амал  ж оқ.  Егер 

ж ү й к е  ж үйесі  ауы раты н  адаммен,  мысалы,  истерикпен 

ж үм ы с  ж үргізсем ,  онда  ол  ш еткері  ш ы ғар ы л ған   ойды 

м о и ы н д ау ға  м ін детті.  С еб еб і  ы ғы с ты р ы л ға н   ой   а у р у  

симптомдарымен  байланысты  болады.  Ал  ау р у   симптом- 

дарын санасыз ойлармен ауыстыру сауығудың басты белгісі 

олып  табылады.  Мысалы,  соңғы,  яғни  ау р у  әйелдің  1  фл. 

кр-ге  театрға  үш   билет  алатын  бір  түсі  бойынша  оньш 

ағаламайтындығын,  оған  түрм ы сқа  ш ыққан- 

на өкінетіндіпн ж әне оны басқаға оп-оңай ауыстыруға



46

даярлығын талдау қаж ет.  Ол,  әрине,  оны сүйем дейді,  бірақ 

оның  сан асы   ерін  төм ен   бағал ап ,  м енсінбей  ж үр ген ін  

білмейді  (100  есе  ж ақсы сы н!).  А лайда  оның  ауруы ны ң 

барлық  симптомдары  да  осы  түстегі  сияқты  қорытындыға 

әк ел ед і.  А у р у   ә й е л д ің   т ү с т е гі  ү н а тп а ған   кезі  ж ай лы  

ы ғы сты р ы л ған   е с т е л ік те р і  о я н ған д а  ған а  бары п  ау р у  

симптомдары  жоғалған.  Сонымен  бірге  оның  жоғарыдағы 

түсін  талдауға  деген  қарсылығы  да  ғайып  болды.

IX

ЬІғыстыру  үғымын  негізге  алып  ж ән е  түсті  бүрмалау 



жайын  белгілі  болған  психикалық  өзгешелікпен  байланыс- 

тырып,  түстерді  талдау  арқы лы   алынған  елеулі  нәтиже- 

л ер д і  ж а л п ы   т ү р д е   к ө р с е т е   ал а м ы з.  Т ү сін ік ті  ж ә н е  

мағыналы  түстер  ж асы рынбаған  арман-тілектердің  орын- 

далуы  болып  келетінін  білдік.  М үндағы  түс  жағдайында 

санаға  тан ы с  ж ә н е   к ү н д із  о р ы н д а л м ай   қ ал ған ,  б ірақ 

барынша  н азар  ауд ар у ға  түраты н  қандай  да  бір  арман- 

тілектің  орындалуы  көрінеді.  Ал  түсініксіз  ж әне  шатасқан 

түстерді талдау барысында  белгілі бір үқсастық байқалады: 

м үнда  д а   т ү с   ж а ғ д а й ы   ә р қ а ш а н   ж а с ы р ы н   о й л ар д ан  

шығатын  қандай  да  тілектің  орындалуын  көрсетеді.  Бірақ 

тілек  тікел ей   аң ғар ы л а  қойм айты н  түрд е  болады,  сон- 

дықтан  оны  тек  талдау  ғана  ашып  көрсете  алады.  Мүнда 

тілек  ы ғы сты ры лған  әрі  сана  үш ін  ж а т   болады   немесе 

ығыстырылған  оймен  бары нш а  тығыз  байланысты  ж әне 

сол  арқы лы   көрінеді.

Сонымен,  бүл  түстердің  формуласы мынадай:  түстерде 

ығыстырылган  т ілект ер  бетпердемен  орындалады.  Осы 

ретте  тү с ті  б о л аш ақ ты   б о л ж а у   ретін де  қар асты р аты н  

х ал ы қ ты қ   наны м ны ң  әділдігін  атап  өту  орынды.  Шын 

мәнінде  түсте  келер  болаш ақ  емес,  біздің  осылай  болуын 

Қалайтын  тілектеріміз,  армандарымыз  көрінеді;  халықтық 

рух  бүл  арада  үйреншікті  әдетін  танытады:  ол  нені  тілесе, 

соған  сенеді.

Тілектердің  оры ндалуы   түрғы сы нан  түстер  үш   түрлі 

болады.  Біріншіден,  ересектерде  сирек  болатын  бетпер- 

десіз,  ығыстырылмаған  тілектерді  көрсететін  инфантильді 

тип тегі  тү с т е р .  Екінш іден,  б етп ер д ел і,  ығыстырылған 

т іл ек тер д і  си п аттай ты н   тү стер :  түсін у  үш ін  тал д ау д ы  

қ аж ет  ететін,  біз  көретін  түстердің  басым  бөлігі  осындай 

болар.  Үшіншіден,  барынша  немесе  жеткілікті  бетперделі, 



ьігыст ырылган  тіл ек тер д і  бейн елейтін  түстер.  М үндаи 

тустерге үнемі үйқы ны  бүзатын қорқыныш кіреді;  бүл арада 

Қ о р қ ы н ы ш   т ү с т і  б ү р м а л а у   о р н ы н д а  б о л ад ы .  Екінш і

47


категориялы  түстерде  қорқы ны ш   түспен  ж үм ы с  арқылы 

жойылады.  М үнда  түстерде  қазір  қорқы ны ш   тудыратын 

көріністердің  бір  кездегі  тілек  болғанын,  олардың  кейіннен 

ы ғы суға  үш ы р аған ы н   еш бір  қ и ы н д ы қ с ы з  д әл е л д е у ге  

болады.

Сонымен  қатар  үрей  тудырмайтын,  бірақ  қорқынышты 



мазмүны  айқын  түстер  болады.  Оларды  түстердің  үшінші 

категориясы на  ж а т қ ы зу д ы ң   қ а ж е т і  ж о қ .  Б ү л а р   үнемі 

түстердің  ешбір  маңызы  мен  психикалық  қүндылыгы  ж оқ 

дейтін  пікірге  д ә л е л   р етін д е  қ о л д а н ы л ғ а н .  Б ір ақ   бір 

мысалға  ж үргізілген  тал д ау   м үндай  ж ағд ай л ар д а  ығыс- 

ты рылған  тілектердің  ж ақ с ы   б етп ер д ел ен іп   оры ндала- 

тынын  байқатады .  Онда  бүлар  екінш і  категори ялы   тус­

терге  ж атады .  Төменде  қарасты раты н   м ысал  тілектерді 

барынша  бетперделейтін  ыгысу ж үмысына  керемет  иллюс­

трация  ретінде  ңызмет  атқара  алады.  Бойж еткен  қыздың 

түсінде  апайының  ж алғы з  баласы  өліп  қалған  екен.  Түс 

мазмүнында  осыдан  бірнеше  ж ы л  бүры н  қы з  апайының 

бірінші  баласының  қайтыс  болғандағы  ж ағдай  қайталанып 

көрінеді.  М үнда  қы зда  еш бір  аяу ш ы лы қ ,  өкініш   сезімі 

бей н ел ен б ей д і.  Ә рине,  ол  б ал а н ы ң   өлім і  өз  тілегінің 

орындалуына  мүмкіндік  береді  деген  ойдың  орын  алуына 

қарсылық  білдіреді.  Оның  себебі  апайының  бірінші  бала- 

сының табыты  жанында  ол соңғы  рет сүйікті  адамын  көріп, 

тілдескен.  Егер  екінші  баласы  да  қаза  болса,  ол  апайыньш 

үйінде  сол  адаммен  тағы  кездесуі  ы қтим ал  еді.  Міне,  ол 

осы  кездесуді  аңсайды,  бірақ  м үндай  сезімге  қарсы лы қ 

білдіреді.  Түс  көрер  күні  ол  сүйікті  адам ы   х аб ар л аған  

дәріске  билет  алады.  Сонда  оның  түстері  әдетте  саяхатқа 

шығуды,  театрға  баруды  ж ән е басқа  да  рахаттануды  күтіп 

жүргенде болатын  "тағатсыз",  ж ай ғана  "шыдамсыз" түстер. 

Т үсте  қы зд ы ң   осы  үм ты лы сы н  ж а с ы р у   үш ін   қ у ан ы ш  

сезімдеріне  жат,  бірақ  бір  рет  қызметін  көрсеткен  оқиғаға 

қатысты  ж ағдай  қолданы лады .  Түстегі  эм оциялар  онын 

м азм ү н ы н а  емес,  ж ас ы р ы н   б о л са  д а  н а қ ты ,  ш ы най ы  

ж ағдайға  сәйкес  келетініне  назар  аударған  ж ән ;  түстегі 

жағдай  армандап  ж үрген  кездесудің  алды н  алады   ж ән е 

ауыр  сезімдерге  ешқандай  ж елеу  болмайды.

X

Ф илософтар  осы  күнге  дейін  ығыстыру  психологиясы 



ж аи лы  

мәселелермен 

ай н ал ы са  қ о й м а ған д ы қ т ан ,  бүл 

қү  ылыстың  беимәлім  мәніне  байланысты  түстің  қүрас- 

процесі  жайлы  көрнекті  түсінік  ж асауға  болады. 

Қаоылдаған  сүлбаның  күрделі  болуына  қарамастан,  олар-

48


дың  әлдеқайда  қарапайымдарымен  қанағаттана  алмаймыз. 

Біздің  пікірім із  бойы нш а,  адам н ы ң  ж ан   дүниесінде  ой 

қүрауш ы  екі  инстанция  болады .  Екінші  инстанция  өнім- 

дерінің  сана  саласына  еркін  ене  алатын  мүмкіндіктері  бар. 

Ал бірінші  инстанцияның  іс-әрекеті  санасыз ж әне  ол санаға 

екінш інің  көм егі  ар қ ы л ы   ж етед і.  Екі  ин станция  ш ека- 

расы нда  —  бірінш іден  екінш ісіне  өтер  аралы қта  —  тек 

өзіне  үнамдыларын  өткізіп,  ал  қалғандарын  бөгеп  қалатын 

ц е н зу р а   б о л ад ы .  Б ізд ің   а н ы қ т а у ы м ы з  бойы нш а,  осы 

ц ен зу р ад ан   ө тп еген д ер   ы ғы сты ры лу  ж ағд ай ы н а  үшы- 

райды.  Оның  бірі  —  түс  көру  болатын.  Белгілі  бір  жағдай- 

ларда,  екі  инстанция  арасындағы  күштердің  арақатынасы 

өзгеріске  үш ырайтындықтан,  ығыстырылғанды  енді  толық 

бөгеу  м үм кін  ем ес  б олад ы .  Т үсте  цен зуран ы ң   әлсіреу 

салдарынан  ығыстырылғандар  санаға  ж ол  ашуға  мүмкіндік 

алады.  Б ірақ  ц е н зу р а  еш қаш ан  ыдырамай,  тек  әлсірей- 

тіндіктен,  ол  ө зін е  ү н ам сы з  ж ағд ай л ар д ы   ж ецілдетіп, 

ж үм сартаты н  түстегі  өзгерістермен  қанағаттанады .  Осы 

жағдайда  саналы  аңғарылатын  бір  инстанция  мүддесі  мен 

екіншісінің  тал аб ы   арасы ндағы   мәмле,  келісім  болады. 



Ы ғыст ыру,  ц ен зур а н ы ң   әлсіреуі,  келісім нің  жасалуы 

түстердің  де,  б ар л ы қ   психопати калы қ  көріністердің  де 

пайда  б о л у ы н ы ң   негізгі  сүлбасы .  Бірінші  ж ағдай да  да, 

екіншісінде  де  ж асалуы нда  әсірелеу  мен  ығысу  қүбылысы 

б ай қалаты н   ж ә н е   бізге  түспен  ж үм ы с  бойынш а  таныс, 

үстірт  ассоциациялар  пайда  болады.

Біз  ж асаған  түспен  ж үмы с  ж айлы   түсінікте  демонизм 

элементі  м аңы зды   орын  алғандығын  ж асы руды ң  қаж еті 

жоқ.  Шын  мәнінде,  бір  адам  екінші  біреуге  тәуелді  болып, 

ол  соңғыға  ж ағы мсы з  болатын  дүниені  айтқысы  келетін 

жағдай сияқты түсініксіз түстер қүралады. Осындай үқсату 

арқы лы   біз  түстің  және  цензураның  бүрмалануы  ж айлы  

түсінік  ж а с ад ы қ ,  ж ә н е   одан  кей ін  ой-пікірім ізді  біраз 

түрпайы,  бірақ  көрнекті  психологиялық  теорияға  айнал- 

дыруға  тырыстық.  Одан  кейінгі  зерттеуімізде,  бірінші ж әне 

екінші  инстанциялар  қалай  біріксе  де,  екінші  инстанция 

с а н а ғ а   ж е т у   м ү м к ін д ігі  б а р   б а с қ а л а р д ы   ж ә н е   о ған  

біріншіні  ж іберм еуге  шамасы  ж етеді  деп  ж асаған  жора- 

малдың  дәлелденуін  күтеміз.

Ү йқы дан  оян а  салы сы м ен  ц ен зу р а  бүры нғы   күш іне 

қайта  енеді  де,  ол  әлсіреген  кезінде  айрылғандарын  түгел 

қайтары п  ала  алады.  Көпшілік  ж ағдайдағы   түсті  үмыту 

немесе  ішінара  үмыту  дәл  осылай  түсіндіруді  қаж ет  етеді. 

Бүл  тәж ірибеде  сансыз  көп  рет  дәлелденген.  Түсті  айтып 

беру,  оны  талдау  кезінде  үмытылған  үзінді  кенеттен  қаита 

еске  түседі.  Осы  үмытудан  кейін  қайта  жаңғырған  узінді,



4—1530

49

әдетте, түсті жорудың  ең тиімді ж ән е ықтимал  көзі  болады. 

Осыдан  соң  бүл  үзіндінің  үмытылуы  да  әбден  мүмкін.

XI

Түсті  тілек  оры ндалуы ны ң  бейн елік  көрінісі  ретінде 



қарастырған  соң  әрі  оның  түсініксіз  болуын  ыгыстырылған 

материалдағы  ц ензуралы қ  өзгерістерм ен  түсіндіре  оты- 

рып,  бізге  енді  түстің  атқараты н  қызметі  ж өнінде  қоры- 

тынды  ж асау  қиын  емес.  Түс  ү й ы қ тау ға  кедергі  жасай- 

тындығы  туралы   әдеттегі  пікірлерге  қар ам а-қар сы ,  біз 

түст і  үйқы  қорғауш ы сы   деп  е с е п т е у ім із   қ а ж е т .  Бүл 

түжырым,  бала  үйқысына  қатысты,  сірә,  ешбір  қарсылық 

тудырмас.

Үйқы келуі де,  үйықтаған кездегі сәйкесінше психикалық 

өзгеріс  те  әйтеуір  үйы қтау  шешімімен  түсіндіріледі.  Бүл 

шешім  балаға  сырттан  таңы лады   немесе  ш арш ау  салда- 

рынан  ерікті  түрде  қабылданады.  Үйқы  тек  адамға  сыртқы 

тітіркендіргіштердің  әсері  байқалмаған  кезде  ғана  келеді. 

С ы ртқы   тітіркендіргіш терді  ж ою   тәсілдері  бізге  белгілі. 

Б ірақ  ү й ы қ т а у ғ а   к ед ер гі  ж ас ай т ы н ,  п с и х и к а л ы қ   ішкі 

тітір к ен у д і  т е ж е у   үш ін  біз  қ о л д а н а т ы н   т ә с іл д е р д і  де 

көрсету  керек.  Мысалы,  баласын  үйы қтаты п  ж атқ ан   ана 

әрекетін  алайық.  Бала  үздіксіз  өз  тілегін  білдіруде:  ол  енді 

тағы  бір  рет  сүйіскісі  келеді;  тағы  да  ойнағы сы   келеді. 

Б ал ан ы ң   бүл  тіл ек т е р і  іш ін ар а  қ а н а ға т т а н д ы р ы л а д ы , 

кей б ір і  к ел есі  к ү н ге  қ а л д ы р ы л а д ы .  Ал  п а й д а   бо л ған  

т іл е к т е р   мен  қ а ж е т т іл ік т е р д ің   ү й ы қ т а у ғ а   к ед ер гі 

ж асайтыны  түсінікті.  Түнде  оянып  алып,  бөлмені  басына 

көтере:  "М үйізтүмсы қ  керек!"  —  деп  ай қайы н  салаты н 

тентек бала  туралы  Болдуин  Гроллердің  қызықты  оқиғасы 

әркімге  таныс.  Ж уас  бала  айқай  салудың  орнына,  мүйіз- 

түмсықпен  ойнап  жүрген  түсін  көріп,  үйықтап  ж атар  еді. 

Себебі  тілегінің  орындалуын  бейнелейтін  түстер  сеніммен 

қабы лданады .  Сенім  ғгегізінде  ол  тіл ек   оры ндалғандай, 

қанағаттану  сезімі  пайда  болып,  түстің  ж алғасуы   мүмкін 

болады.


Түске  сенудің  себебі  көріп  қабылдауда  жатыр.  Баланың 

кешннен дамитын галлюцинацияны немесе қиялды шынайы 

өмірден  аж ы рату  қабілеті  болмайды.

Ересек  адам  мүны  аж ы рата  алады :  ол  көңілі  со ққан  

тілеу,  қалауларының пайдасыз екендігін түсінеді ж ән е үзақ 

уақыт  жаттығу  арқылы  тілектерін  сыртқы  ж ағдайлардың 

әзгерісі  салдары нан  басқа  ж олм ен  ебін  тауы п  қан ағат- 

тандыра  алу  сәті түскенше  кейінге  қалдыра  алады.  Осыған 

сәикес  ер есек  адам   т ү сін д е  т іл е к т е р д ің   т у р а   ж о л м е н

50


орындалуы  сирек  кездеседі.  Тіпті  олардың  мүлдем  кездес- 

пеуі  д е  м ү м к ін .  Ал  б а л а   т ү с ін ің   ү л г іс ін д е   қ ү р ы л ғ а н  

түстердін  б арлы ғы   о л д е қ а й д а  тер ең   түсіндіруді  қ аж е т  

етеді.  Есесіне  рросоктер,  сіро,  барлы қ  ақыл-ойы  қалыпты 

ересек  адамдар  психикалы қ  м атериалдарды   —  жасырын 

ойларды  —  сар а л а й   алад ы .  П си х и каға  қ а таң   үстем дік 

ететін,  оны  кідіртетіндой  әсорі  бар  ж ән е  сана  мен  ырықты 

қозғалыстарга  қаты сты   күшті  психикалы қ  тәсілдерге  ие, 

өмірдегі  тәж ірибеден  үйренген  инстанция  пайда  болады. 

Осы  орайда  өмірде  гіайдасыз  ретінде  бала  эмоцияларының 

бір  бөлігін  ж аң а  инстанция  басып  тастайды.  С онды қтан 

бүл  эм оциялардан  ш ығатын  барлы қ  о йлар  ы ғыстырылу

күйінде  қалады.

Осы  инстанциядан  қалыпты  Мен-ді  танып  білеміз.  Бүл 

инстанция 

ү й ы қ т а у ғ а   ш еш ім  қ а б ы л д а ғ а н д а   ү й қ ы н ы ң  

психофизиологиялық 

жағдайына  байланысты  күнддз  ығыс- 

тырылған 

ойларды 



Достарыңызбен бөлісу:
1   2   3   4   5   6   7   8   9   ...   43




©emirsaba.org 2024
әкімшілігінің қараңыз

    Басты бет