«М әдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасының кітап сериялары

сіңілісінің  дүниеге  келуі  болған.  Таңғаларлықтай  көрінген 

инф антильді  сексуалды лы қ  ж айлы   оймен  бірден  келісе- 

тіндіктеріңізге  ешбір  күмәнім  ж оқ.  С іздерге  тек  Ц ю рих 

психиатры  Блейлердің мысалын  көрсетіп  өтейін.  Ол  бірнеше 

ж ы л  бүрын  баспада  менің  сексуалды лық  теорияларымды 

мүлдем  түсінбейтіндігін  ж ариялаған  еді,  ал  кейін  инфан- 

тильді  сексуалдылықты  өзінің  ж еке  бақылаулары73 арқылы 

толық  көлемде  мақүлдаған  болатын.

Егер  де  көптеген  адам дар,  дәр ігер л ер ,  тіпті  дәрігер 

б о л м аса  да,  б ал ан ы ң   сек с у ал д ы   өм ірі  ж а й л ы   еш тең е 

білгілері  келмесе,  онда  ол  түсінікті  ж ай т.  О лар  мәдени 

тәрбие  әсерімен  өз  бастарындағы  инфантильді  іс-әрекетті 

үмы ты п  кетті  де,  ы ғы сты ры лу  ж ай л ы   еш теңе  білгілері 

келмейді.

Күмәнді  шетке  ысырып  қойыңыздар  да,  өте  ерте  жас- 

тағы 74  и н ф ан ти л ьд і  сексу ал д ы қ ты   зе р т т е у   үш ін  м аған 

ілесіңіздер.  Баланың  сексуалды   инстинкті  ж оғары   дәре- 

ж ед е  күрд елі  болып  келеді;  ол  әр  тү р л і  б астау л ар д ан  

шығатын  көптеген  компоненттерге  ыдырауға  ж о л   береді. 

Ең  алдымен,  сексуалды  инстинкт  кейінгі  м ақсатқа  қызмет 

ететін  көбею  функцияларына  мүлдем  тәуелді  емес.  Ол  әр 

түрлі  қанағаттану  сезімдеріне  ж етуге  ғана  талпынады.  Бүл 

қанағаттану  сезімдерін  үқсасты қтар  негізінде  біз  сексуал- 

дық  л әззат  деп  қарастыра  аламыз.  И нфантильді  сексуал- 

дықтың  негізгі  көзі  —  дененің  белгілі  бір  ерекш е  қозғыш 

б ө л ік тер ін ің   сәй кесін ш е  тітір к ен у і,  д ә л ір е к   ай тқ ан д а, 

гениталийлерден  басқа,  ауы з  қуысы,  тік  іш ек  ж ән е  зәр 

ш ы ғару  ж олы ,  сонымен  қ а т ар   тері  ж ә н е   басқа  да  шы- 

рышты  қабаттардың  тітіркенуі  болып  табылады.  Баланың 

сексуалды   өмірінің  осы  бірінші  ф азасы н д а  қан ағаттан у  

өзінің  денесін е  қаты сты   б о л аты н д ы қ тан   ж ә н е   сы ртқы  

объектіні  керек  етпейтіндіктен,  біз  бүл  фазаны  Х.Эллистің 

аутоэротикалы қ  терминімен  атаймыз.  С ексуалды қ  ләззат 

а л у   р ө л   а т қ а р а т ы н   д е н е д е гі  б е л гіл і  бір  а й м а қ т а р д ы  

эрогенді  зоналар деп  атаймыз.  Кішкентай  балалардың  copy 

әрекеті  эрогенді  зона  арқы лы   осындай  аутоэротикалы қ 

қан ағаттануды ң  ж ақсы   мысалы  бола  алады .  Б үл  қүбы- 

лысты  алғаш   ғылыми  түрғы дан  бақы лаған  Будапеш тегі 

Аинднер  есімді  балалар  дәрігері  оны  сексуалды  қанағат- 

тану  ретінде  дүрыс  қарасты рады  әрі  оның  сексуалды  іс- 

әрекеттердің  басқа,  ж оғары   ф орм алары н а  өтуін  толық- 

қанды  суреттейді.  Осы  өмір  кезіндегі  басқа  жыныстық  іс- 

әрекет  гениталийді  м астурбациялы   тітіркендіру  болады; 

ол адамның болаш ақ өмірі үшін де өте үлкен мәнге ие ж әне 

оны көптеген  адамдар  толық  ж еңе  алмай  кетеді.  Осы  ж әне 

басқа  д а  ау то эр о ти к ал ы қ   әр ек еттер ім ен   қатар,  балада

251

сексуалды  ләззатты ң  немесе  либидоны ң  объект  ретінде 

б а сқ а   ад ам д ы   қ а ж е т   е т е т ін   к о м п о н е н т т е р і  ө те  ер те 

байқалады.  Бүл  компоненттер  белсенді  ж ән е  енж ар  жұп 

түрінде  пайда  болады;  бүл  топтың  басты  өкілдері  ретінде 

басқа  адамға  ауы ртудан  қанағат  алу  (садизм)  мен  оның 

енжар  жүптасы  мазохизм  қарастырылады;  сонымен  қатар 

сы ғалау ға  деген  белсен ді  ж ә н е   е н ж а р   қ ү ш тар л ы қ тан  

тануға  деген  қүш тарлық  тарайды,  ал  енж ар  жүптастан  — 

суретші  ж әне  әртіс  болуға  үмтылыс  пайда  болады.  Бала- 

ның  сексуалды  іс-әрекетінің  басқа  көріністері  махаббат 

объектісін  т аңдауға

  ж атады .  Ондағы  сексуалды   сезімде 

басты  рөлді  басқа  адам  ойнайды.  Бүл  ең  басынан  өзін-өзі 

сақтау  инстинктісінің  әсерінен  тәуелділікте  болады.  Осы 

б алалы қ  кезең де  ж ы н ы сты қ  айы рм аш ы лы қ  айқы н  рөл 

атқармайды.  С онды қтан  да  әрбір  б алаға  гомосексуалды 

бейімділік  элементтері  тән  болатын  сияқты.

Басқасынан  тәуелсіз  қанағаттануға  қызмет  ететін  әрбір 

ж ек е  талпы ны сы   бар,  м азм үны   ж ағы н ан   б ай   баланы ң 

сексуалды  өмірі  басты  екі  бағыттарға  қосы лу  мен  үйым- 

дасуды кешеді. Соның арқасында жыныстық даму кезеңінің 

соңы нда  индивид у умны ң  түпкілікті  сексу ал ды   сипаты 

пайда  болады.  Бір  жағынан,  ж еке  талпыныстар  генитальді 

аймақтың  үстемдігіне  бағынады,  соның  арқасы нда  бүкіл 

сексуалды  өмір  көбею   ф ункциялары на  бағытталады.  Ал 

ж еке  компоненттердің  қан ағаттануы   ж ы ны сты қ  актінің 

дайындығы  ж ән е  қолайлы   ж ағдайды   ж асау   мезеті  ғана 

болып  қалады.  Басқа  жағынан,  объектіні  таңдау  аутоэро- 

тизмді  жояды,  сондықтан да махаббат өміріндегі  сексуалды 

инстинктің  барлық  компоненттері  басқа  бір  сүйікті  адамда 

қанағаттанды рулары   қаж ет.  Бірақ  бүған  алғаш қы   ж еке 

талпыныстардың  барлығы  қатыспайды.  Пубертатты  кезең- 

ге дейін  кейбір  айқын  талпыныстар  тәрбиенің  әсерімен  аса 

батыл  ығысуды  бастан  кешіреді,  дәл  сол  кезде  үят,  жиір- 

кеніш,  мораль  сияқты  ж ан  дүние  күш тері  пайда  болады, 

олар,  күзетші  тәрізді,  осы  ығыстыруларды  үстап  түрады. 

П убертатты   кезең де  ж ы ны сты қ  қ аж еттіл іктің   тасқы ны  

болған  ж ағдайда  бүл  реактивті  қүры лы м дар  өзіне  бөгет 

ж асайды .  Бүл  бөгеттер  оның  дүры с  ж о л ға  түсуін  қам- 

там асы з  етеді  ж ән е  ы ғы сты руға  тап  болған  талпыныс- 

тардың  қайта  ж ан дануы н а  мүмкіндік  бермейді.  Әсіресе 

копрофильді,  яғни  дәретке  отыруға  байланысты  балалық 

ш ақтың  ләззаттануы ,  сонымен  қ атар   бірінші  таңдаулы  

адамдарға шегендену аса радикалды түрде ығыстыруға тап

Қүрметті  мырзалар,  ж алпы  патология  кез  келген  даму 

процесі  өз  ішінде  патологиялық  бейімділіктің  үрығын  да

252

қоса  қамтитынын  пайымдайды.  Ал  дәл  даму  процесінің 

тежелуі,  баяулауы  ж ән е  жеткілікті  болмауы  мүмкін.  Бұл 

да  сек суал д ы   ф у н к ц и я н ы ң   кү р д ел і  дам уы на  ж атад ы . 

Сексуалды  даму  барлық  индивидуумдарда  тегіс  жүрмейді, 

кейде  ол  кері  даму  (регрессия)  бойынша  аномалияларды 

ж әне  бейімділіктерді  қалдырады.  Барлык,  ж еке  әуестіктер 

гениталдық  айм аққа  бағынбауы  мүмкін;  тәуелсіз  болып 

қалған  компонент  перверзия  болып  келеді  ж ән е  қалыпты 

сексуалды   м ақсатты   ж еке  өзінікімен  алм асты ра  алады. 

Аталып  өткендей,  аутоэротизм  толық  жойылмайды.  Бүл 

әр  түрлі  бүзылыстарға  әкеледі.  Екі  жыныстың  сексуалды 

объектілер  ретіндегі  алғашқы  теңдігі  де  өз  мағынасын  сак,- 

тап қалуы мүмкін.  Осыдан  есейгенде қолайлы жағдайларда 

таза  гомосексуалды лы ққа  дейін  баратын  гомосексуалды 

әрекеттерге  бейімділік  қалыптасуы  мүмкін.  Бүл  бүзылыс- 

тар  қатары   сексуалды  функцияның  дамуындағы  тежелу- 

л е р г е   сәй к ес  к е л ед і.  О сы ған  п ерверзиялар  ж ә н е   ж и і 

байқалатын  сексуалды  өмірдің  инфантильдігі  жатады.

Н евроздарға  бейім  болуш ы лы қ  ж ы ны сты қ  дамудың 

бүзы лулары нан  басқаша  ж олмен  пайда  болады.  Невроз- 

д ард ы ң   п е р в ер зи я л ар ға  қаты сы   негативтің  пози ти вке 

қатысы  тәрізді  болады.  Неврозда  перверзиядағы  сияқты 

кешендердің  иелері  ж әне  дәл  сол  компоненттердің  симп- 

томдарын  қүруш ылардың  бар  болуы  дәлелденуі  мүмкін, 

бірақ  мүнда  олар  бейсаналық  жағынан  әрекет  етеді.  Олар 

б ей сан ал ы л ы қ  айм ағы нда  бекітілуге  кедергі  болмаған 

ығыстыруға  жатады.  Психоанализ  осы  әуестіктердің  өте 

ж ас  к езд е  күш ті  көрінуі  өзгеш е  ж ек е  ш егенденуге  әке- 

летінін  ашады.  Ал  осындай  шегендену  сексуалды  функ- 

цияның  қүрылымындағы  әлсіз  бөлік  болып  келеді.  Егер 

кемелденген  жаста  қалыпты жыныстық  функцияны атқару 

кедергіге  тап  болса,  онда  дам у  кезеңінде  ығыстыру  дәл 

инфантильді  ш егендену  болған  сәттерден  өтеді.

Мүмкін,  сіздерде  мүның  барлығы  сексуалдық  па  және 

мен  бүл  сөзді  үйренш іктіге  қарағанда  аса  кең  мағынада 

ңолданы п  оты рған  ж оқп ы н  ба  деген  күм әндануш ы лы қ 

пайда  болар.  Оған  мен  толығымен  келісемін.  Бірақ  мынадай 

сүрақ  шығады:  мүмкін,  мүның  барлығы  керісінше  шығар? 

М үмкін,  сіздер  бүл  сөзді  тек  көбею  функциясы на  ғана 

қ олд ан ум ен   ш ектеліп,  өте  тар  мағы нада  пайдаланаты н 

ш ығарсыздар?  Осыған  байланысты  сіздер  перверзиялар 

түсінігін,  перверзия,  невроз  ж әне  қалыпты  жыныстық  өмір 

ар асы н д ағы   б айлан ы сты   ж о қ   ете  оты рып,  өздерің ізді 

балалардың  соматикалық  ж ән е  махаббат  өмірінің  айқын 

байқалатын  белгілерінің  шынайы  мәнін  білу  мүмкіндігінен 

ай ы р асы зд ар .  А лай д а  сіздер  қ ан д ай   ш еш ім  қаб ы лд а-

253

саң ы зд ар   да,  п си х о ан ал и т и к т ің   се к с у а л д ы қ т ы   толы  

мағынада  үғынуына  инфантильді  сексуалдықты  бағалауы 

әкелетінін  есте  ұстағандарыңыз  жөн.

Баланың  сексуалды  дамуына  тағы  да  оралайық.  Мүнда 

біздің  тағы түсініктеме қосуымызға тура  келеді.  Себебі  осы 

уақытқа  дейін  сексуалды  өмірдің  ж ан  көріністеріне  қара- 

ғанда,  соматикалык,  көріністеріне  көбірек  көңіл  аударған 

едік.  Бізді  бала  қаж еттілігіне  тәуелді  объектіні  алғашқы 

таңдауы   қы зы қты рады .  Ең  алды мен  м ахаббат  объектісі 

баланы бағып-күткен адам болып келеді,  кейін бүл адамның 

орнын  ата-ан ал ар ы   алады .  Б аланы ң  өз  ата-ан ал ар ы н а 

қатынасы  сексуалды   қ о зу   элем енттерінен  еркін  бостан- 

ды қта  болм айды .  М үны   б ал ал ар ға  ж ү р гізіл ген   тікелей 

бақылаулар  мен  кейінгі  ересектердің  психоаналитикалық 

зер ттеу л ер і  көрсетіп  оты р.  Б ал а  ата-ан асы н ы ң   екеуін, 

әсіресе  оларды ң  біреуін  өзінің  эро ти калы қ  тілектерінің 

объектісі  ретінде  қарастырады.  Әдетте,  бүл  жағдайда  бала 

ата-аналары   тарапы нан  болаты н  тілектерді  орындайды, 

себебі  олардың  мейірімділігі  өзінің  мақсаты  жағынан  басқа 

үстамда  болса  да,  айқын  сексуалдык,  көріністерін  береді. 

Әлбетте,  әкесі — қызын,  шешесі  үлын  қалайды;  ал  үл  бала 

болса,  ол  әкесінің  орнында  болуын  тілеуі  арқылы  осыған 

ж ауап  қайтарады .  Осындағы  ата-аналары   мен  балалары 

арасында,  сонымен  қатар  аға-бауы рларды ң,  апа-қары н- 

дастардың  арасында  пайда  болатын  сезімдер  тек  жагымды, 

мейірімді  болм айды ,  о л ар   үнам сы з,  өш пенді  д е  болып 

келеді.  Осының  негізінде  пайда  болаты н  кеш ен  ж ақ ы н  

арадағы  ығысуда  алдын  ала  болмайды,  бірақ  бейсаналық 

ж ағы н ан   ол  өте  м аңы зды   ж ә н е   ү з а қ   м ерзім ді  әр ек е т  

жасайды. Біз мынадай болжам жасай аламыз: туындысымен 

алғанда  осы  кешен  кез  келген  невроздың  ядролық  кешені 

болып  табылады  ж ән е  де  біз  оны  ж ан  дүниенің  басқа  да 

а й м а қ т а р ы н д а   о сы н д ай   ә с е р л і  т ү р д е   к ө р ін у ін е   д аяр  

болуымыз  қаж ет.  Өзінің әкесін  өлтіріп,  шешесіне  үйленген 

Эдип  патша  ж айлы   аңыз  инфантильді  тілектің  көп  өзгер- 

меген  көрінісін  береді.  Н әтиж есінде  оған  қарсы   инцест 

пай д а  б ол ад ы .  Ш експ и р д ің   Г ам летті  о й л ап   ш ы ғар у ы  

негізінде дөл сол инцест кешені жатыр,  алайда  ол  күштірек 

жасырынған  болып  келеді.

Баланы  әлі  де  ығыстырылмағын  ядролы қ  кеш ен  бас- 

қарған  уақытта  оның  ақыл-ой  іс-әрекетінің  маңызды  бөлігі 

сексуалды  сүрақтарға  бағытталады.  Ол  б алалар  'қайдан 

п а й д а  б о л ат ы н ы   ж а й л ы   о й л а н а   б аст а й д ы .  Б а л а   өзі 

түсінетін  белгілер  бойынша  шынайы  ж айттар  ж айлы   ата- 

аналарына сездірмей,  әлдеқайда көбірек біледі екен.  Әдетте 

баланың  пайда  болуы  ж ай лы   сүрақтарға  деген  зерттеу-

254

шілік,  қы зы ғуш ы лы қ  іні-бауы ры ны ң  немесе  қарындас- 

сің л ісін ің   д ү н и е ге   к е л у ін е   б ай л ан ы сты   о ян ад ы .  Бұл 

қы зы ғуш ы лы ғы   тек  қорқы ны ш пен  аны қталады ,  себебі 

бала  бірге  туған  іні-бауырын  немесе  сіңлі-қарындасын  тек 

өзінің  бәсекелесі  ретінде  қабылдайды.  Баланы  ерекшелен- 

діретін  ж ек е  әуестіктердің  әсерінен  ол  бірнеше  инфан- 

тильді  сексуалды  теорияларды

  құрады.

Қ ү р м е т т і  м ы р за л а р ,  осы   сек с у ал д ы қ   өм ірді  ж ән е 

баланың  психосексуалды  дамуын  талдаумен  айналысып, 

біз  п си хо ан ал и зд ен   ж ә н е   н евроти калы қ  бүзы луларды  

емдеуден  алш ақ  кеттік  деп  ойламаңыздар.  Егер  сіздерге 

қолайлы  болса,  психоаналитикалық  емдеуді  инфантильді 

қалдықтарды  ж ою   мағынасындағы  тәрбиелеудің  жалғасы 

деп  атаулары ңы зға  болады.

V

Р егрессия  ж әне  ф ант азия.

  —  Н евроз  ж әне  өнер.  — 

Ауыстыру.

  — Ыгыстырылған  ойлауды  иіығарудан  қорңу.  — 

Психоаналитикалық  жүмыс  салдары.

  —  Сексуалдылықты 

ығыстырудағы  зиян  иіамасы.

Қ ү р м е т т і  х ан ы м д а р   м ен  м ы р зал ар !  И н ф ан ти л ьд і 

сексуалды лы қты   зерттеу  ж ән е  невротикалы қ  симптом- 

дарды  эротикалык,  қүш тарлы қтарға  теңеу  бізді  невроти- 

к ал ы қ   ау р у л а р   м азм үны   мен  беталы стары н а  қаты сты  

кейбір  күтпеген  ф о р м ул ал ар ға  әкелді.  Біз  адамдардың 

эро ти калы қ  қаж еттіліктерін   сыртқы   кедергілер  немесе 

бейім делудегі  ішкі  кемш ілік  негізінде  иіынайы  қанағат- 

танды ра  алмайтын  кезде  ауыратынын  көреміз.  Олардың 

аурумен

  бүркенуге,  яғни  қанағаттана  алмауды  басқамен 

ауыстыру ү тттін науқастыққа талпынатынын байқаймыз.  Біз 

ауру  симптомында  науқастың  сексуалды  іс-әрекетінің  бір 

бөлігі немесе оның бүкіл сексуалды өмірі көрінетінін білдік. 

Бүл симптомдардың негізгі беталысы — науқастың шынайы 

д үни ені  елем ей,  өз  бетімен  кетуі  —  біздің  ойымызш а, 

ауруға  келтіретін  ең  үлкен  зиян  болып  табылады.  Біздін 

ойымызш а,  науқастарды ң  сауы ғуға  қарсы   түруы   қара- 

пайым  емес,  ал  кептеген  түрткілерден  түрады.  Сауығуға 

қарсы  науқасты ң  ығыстыруды  доғарғысы  келмейтін  тек 

Мен-

і  ғана  емес,  сонымен  бірге  сексуалды  қүмарлықтар  да 

емірдегі  шынайы  жағдайда  әлдеқайда  тартымды  бір  нәрсе 

бүйы рмайынш а  орын  басуш ы  қанағаттанудан  бас  тарт- 

қысы  келмейді.

Қанағаттандырмайтын  шынайылықтан  аурумен  бүрке- 

ну  (біз  осы  күйдің  биологиялық  түрғыдан  зиянды  болуын

255

атап,  ескереміз)  науқас үшін қанағаттануға қатысты тікелей 

жеңіссіз  еш қаш ан  қалдырмайды.  Бүл  бүркену  өз  кезінде 

қанағаттанды ры лған  сексуалды   өм ірдің  бүры нғы   фаза- 

ларына қайта оралу жолы мен кері дам у  (регрессия) арқылы 

іске  асырылады.  Бүл  регрессия  екі  ж ақты   болып  көрінеді: 

біріншіден,  уақы тш а  регрессия,  либидоның,  эротикалық 

қ аж е тт іл ік тің   д ам у д ағы   б ү р ы н ғы   д е ң г ей л ер ге  қайтып 

оралуы,  екіншіден,  ф орм алды   эротикалы қ  қажеттіліктің 

көрінуі  қарапайым  алғашқы  қүралдар  арқылы  іске  асады. 

Осы  регрессияның  екі  түрі  балалы қ  кезеңге  бағытталған 

және  жыныстық  өмірдің  инфантильді  күйін  қайта 

қ үр уға 

әкеледі.

С іздер  неғүрлым  ж үйке  ауруы ны ң  патогенезін  білген 

сайын,  невроздың  өзге  адамдардың  ж ан   дүниесінің  көрі- 

ністерімен  байланысы  сіздер  үшін  соғүрлым  айқын  көріне 

бастайды.  Біз  м әдениетпен  ж оғары   талап тар  ж үктелген 

ж ә н е   іш кі  ы ғ ы с т ы р у л а р д ы ң   қ ы с ы м ы н д а ғы   ад ам д ар 

екенімізді  үмы тпаңы здар.  С онды қтан  өз  тілектеріміздің 

орындалуын  елестетіп,  қиялдар  әлемінде  өмір  сүреміз.  Осы 

ф а н та зи я л а р д а   көптеген  к о н с ти ту ц и о н ал д ы   тү л ғал ы қ  

қасиеттер  мен  ығыстырылған  талпы ны стар  оры н  алады. 

Қ уатты   ж ән е  ж о л ы   болғы ш   адам   —  бүл  өзінің  қиял- 

тілектерін  еңбек  етудің  арқасында  шынайы  іске  асырған 

адам.  Олар  сыртқы  дүние  тарапынан  болған  кедергілердін 

әсерінен  ж ән е  индивидтің  өз  әлсіздігінің  салдарынан  іске 

асп аған  ж ағд ай д а  ш ы н ай ы л ы л ы қ та н   к е ту   б ай қ алад ы . 

Индивидуум  өзін  қанағаттандыратын  қияли  әлеміне  енеді. 

А ур у   б о л ған   ж а ғ д а й д а   осы   қ и я л и   ә л е м н ің   м азм ү н ы  

сим птом дар  ретін д е  б ей н елен еді.  Б елгілі  бір  қо л ай л ы  

ж ағдайларда  субъект  өз  қиялдары нда  шынайы  дүниеден 

кетпейді,  ол  шынайы  дүниеге  өзге  ж о л   таба  алады.  Егер 

ақиқат өмірмен келіспеушілік танытқан түлға  бізге  жүмбақ 

бір  керкеменер  саласында  дарынды  болса,  ол  невроздан 

қүтыла алады  ж әне  шынайылыққа75  осындай  айналма  ж ол 

арқылы  оралып,  өз  қиялдарын  ауру  симптомдары  ретінде 

емес,  көркем  ш ығармалары  арқы лы   бейнелейтін  болады. 

Шынайы  дүниемен  келіспей,  кеңілі  қалып  ж үрген  жағдай 

үнем і  оры н  ал ған д а  осы ндай  аса  қ ү н д ы   д ар ы н д ы л ы қ  

болмайды  немесе  ол  жеткіліксіз  байқалады.  М үнда  либидо 

қ и я л д ы ң   т ү п т е гін е   ілесіп,  и н ф а н т и л ь д і  т іл е к т е р д ін  

регрессиясы  арқылы  қайта  шығады,  яғни  неврозға  келеді. 

Ьіздщ   заманымызда  невроз  әдетте  өмірден  түңілгендер 

немесе  өмір  сүру  үшін  өздерін  әлсіз  санағандар  баратын 

монастырьды  алмастырады.

М аған  осы  ж ерд е  психоаналитикалы қ  зерттеуім іздін 

негізінде  алы нған  ең  басты  н әти ж ен і  кел тір у ге  рү қсат

256

етіңіздер:  невроздар тек өздеріне ғана тән,  дені сау адамнан 

табылмайтын  ерекш е  мазмүнға  ие  емес  немесе,  К.Г.Юнг 

айтқандай,  невротиктерге де біз — сау адамдар — күресетін 

к е ш е н д е р   т ән .  Б әр і  сан д ы қ   қ а т ы н а с т а р ға ,  к ү р есу ш і 

күш тердің  ө зара  қаты настары на,  күрес  ж ағдайлары на: 

денсаулыққа,  неврозға  немесе  компенсациялайтын  жоғары 

ш ығармаш ылыққа  байланысты.

Қ үрм етті  ханы м дар  мен  м ы рзалар!  Мен  сіздерге  ең 

маңыздыны  айтқан  жоқпын:  бүл  —  тәжірибеден  алынған 

невроздың  қозғаушы  күші  ретіндегі  сексуалдылық  жайлы 

ілім.  Невротикті  психоаналитикалық  түрғыдан  зерттеген 

сайын,  онда  ж ағы м сы з  орын  ауы сты ру  қүбылысы  бай- 

қалады.  Н ауқас  дәрігерге  нәзік  ж ән е  көбіне  өшпенділік 

араласқан  қаты настары н,  үмты лы стары н  білдіреді.  Бүл 

қандай  да  бір  ш ынайы  қаты настардан  шықпайды  ж әне 

барлық  бүрынғы  қиял-тілекке  айналған  қүрылым  бөлік- 

терд ің   н егізін е  ж а т қ ы зы л у ы   тиіс.  Ө зінің  еске  түсіре 

алм айты н  сезім дік  өмірінің  бөлігін  ол  д әрігерге  деген 

қатынасы  арқылы  қайта  басынан  кешіреді.  Ол  тек  осындай 

күйзелістің  арқасында  ғана  орын  ауыстыру  арқылы  өзінің 

бейсаналы   сексуалды   талпы ны стары ны ң  бары на  ж ән е 

о л а р д ы ң   кү ш ін е  кө зі  ж етіп ,  м ойы н дайды .  Б үры нғы  

м ах аб б атты қ   кү й зелістер д ің   тү н б ал ар ы   —  хим иядағы  

салыстыруды  пайдаланайық  —  болып  келетін  симптомдар 

күйзелістердің  тек  ж оғары   температурасында  ғана  еріп, 

тек  сонда  гана  басқа  психикалық  өнімдерге  айнала  алады. 

Дәрігер  осы  реакция  барысында  ферменттің,  Ференцидің76 

керемет  бейнелі  атауы   бойынша,  өзіне  босаған  аффек- 

тілерді  тартатын  каталитикалық  ферменттің  рөлін  уақыт- 

ша  ойнайды.  Сіздерге  орын  ауыстыруды  зерттеу  сонымен 

бірге  гипноздың  иландыруды  түсіндіруге  кілт  бола  алады. 

Оны  алғаш ында  біз  науқастардағы  психикалық  бейсана- 

лылықты  зерттеудің  техникалык,  қүралы  ретінде  қолдан- 

ған едік.  Сол  кезде гипноз  терапиялық  қүрал  болған,  бірақ 

сонымен  бірге  ол  істің  гылыми  жағдайын  түсінуге  кедергі 

ж асады .  С ебебі  гипноз  белгілі  айм ақтағы   психикалы қ 

Қарсыласуды  ш ектесе  де,  осы  аймақ  шекарасын  оларды 

өтуге болмайтындай  көтерген.  Өкінішке  орай,  мен  көп  айта 

ал м ай ты н   оры н  а у ы с ты р у   қүбы лы сы   п си хоан ализдің 

ьіқ п ал ы м ен   қ ү р ы л а д ы .  О ры н  а у ы сты р у ,  н а у қ а с   пен 

дәрігердің  арасындағы  сияқты,  адамдардың  барлық  қаты- 

настарында  ырықты  түрде  жүреді;  ол  барлық  жерде  нағыз 

терапевтік әсерге ие ж әне оньщ бар екені жайлы  неғүрлым 

білінбесе,  соғүрлы м  ол  күш ті  эсер  етеді.  Сонда,  психо­

ан ал и з  оры н  ауы сты р уд ы   тікелей  қүрм айды ,  тек   оны 

сан ал ы   а ң ғ а р т ы п ,  п с и х и к а л ы қ   п р о ц естер д і  қ а л а у л ы

17—J530 

257

мақсатқа  бағыттау  ушін  басқарады.  Мен  бүл  тақырыптағы 

орын ауыстыру қүбылысы тек науқасты ғана емес,  сонымен 

бірге  д әр ігер д і  сен д ір ген д е  д е  рөл  атқ ар аты н ы н а  тоқ- 

талмай  кете  алмаймын.  М енімен  келісетіндердің  барлығы 

ойларымның  әділдігіне  орын  ауы сты ру  қүбылысын  бай- 

қауд ы ң   арқасы н д а  сенгенін  білемін.  С оны м ен  қатар  өз 

көзқарасыңа  сенімді  болу  үшін  өзіңе  бірнеш е  рет  психо­

анализ  жасамай  ж ән е  орын  ауы сты руды ң  өз-өзіңе  әсерін 

бастан  кешірмей  түрып,  мүмкін  емес.

Қүрметті  ханымдар  мен  мырзалар!  Менің  ойымша,  ой 

ж елісінің  пси хоан али ти калы қ  бары сы н  р астау   ушін  екі 

и н т е л л е к т іл ік   к ед ер гін і  е с к е р у ім із  к ер ек :  біріншіден, 

психика  саласына  қатысты  аса  қатаң,  бүлтартқысыз  детер- 

м инацияға  еш қан дай  ш ек  қойм айты н  әдеттің  болмауьі; 

екінш іден,  бейсаналы   п си х и калы қ  п роц естердің  жақсы 

таны м ал  сан алы   п р оц естер д ен   ер ек ш ел ен етін   айырма- 

ш ы л ы қ та р ы н   б а й қ а м а у .  С а у   ж ә н е   н а у қ а с   адам дарға 

психоаналитикалық ж үм ы сқа деген  кең  тараған  қарсылық- 

тарды ң  бірі  аталған  соңғы  ж ағдай ға  негізделеді.  Осыған 

орай  әр түрлі мәселелер бой  көтереді:  психоанализ арқылы 

ж арақаттаудан,  науқас  санасында  ығыстырылған  сексуал­

ды  әуестікті  оятудан  қорқу;  осы  ығыстырылған  материал 

ж о ғар ы   эти к алы қ  талпы н ы стард ы   күш ейтіп,  науқасты  

мәдени біліктілігінен айыруы;  науқастың ж ан  жарақаттары 

байқалғанм ен,  оларды ң  к ү й зел істер ін   к үш ей тп еу   үшін 

оларға  ж олаудан  қорқу.  Расында,  егер  осындай  жағдайда 

ау ы р ту д ан   басқа  қ олы м ы здан  еш тең е  келм есе,  жанды 

ж ерлерге  тимеген  дүрыс.  Бірақ  хирургтің  ж анды  жерлерді 

зерттеуден  ж ән е  олармен  ж үмыс  істеуден  қорықпайтыны 

белгілі,  ал  егер  пайдалы  болса  —  операция  жасайды.  Егер 

операция  өз  м ақсаты н а  ж етіп ,  н а у қ а с   өзінің  уақы тш а 

күиінен  сауы ғаты н  болса,  онда  х и р у р г к е  зе р т т е у   мен 

операциядан кейінгі реакциялық қүбылыстарға байланысты 

қ и н а л ы с т а р   ү ш ін  ж а л а   ж а б у   еш к ім н ің   о й ы н а  кіріп 

шықпайды.  Осындай  қатынастар  психоанализде  болады; 

ол  ла  хирургия  сияқты  талаптар  қою ға  қүқықты.  Емдеуде 

о р ы н   а л а т ы н   қ и н а л ы с т а р д ы ң   к ү ш е ю і,  х и р у р г и я ғ а  

қ а р а ғ а н д а   әд іс ті  ж а қ с ы   м е ң гер ген   ж а ғ д а й д а   д ер ттін  

ауырлығымен  санаспауы  тиіс.  Қауіптерді  болжайтын соңы, 

нақты  аитқанда,  ығыстырудан  босаған  әуестіктердің  мәде- 

ниліпн  жою   мүлде  мүмкін  емес,  өйткені  бүл  қауіптіліктер 

™   тәж іри б ем із  көрсететінм ен  санаспайды .  Тілектін 

к ЫҚ  ЖӘНе  сом ати к а л ы қ   қ у а т ы   оны   ы ғы сты ру 

™ ш р и и 5 ОЛкМағанда  сан ал ы қ қ а   қ а р а ғ а н д а   б ей сан ал ы қ  

тілоктіи

 

Гаила  ә л АеҚайда  күштірек;  сонда  осындай

наға  ӨТУ1  оны  әлсіретеді.  Бейсаналы  тілекке  біз

258

эсер ете алмаймыз. Саналы тілек осыған қарама-қарсы басқа 

саналы  талпы ны старм ен  теж еліп,  тыйылса,  бейсаналы 

тілек  қарама-қарсы  ағымдардан  шетте  түрады.  Психоана- 

литикалық  жүмыс  сәтсіз  ығыстырудың  жақсы  орынбасары 

бола  келе,  ең  ж оғары  ж әне  қүнды  мәдениетті  мақсаттарға 

қызмет  етеді.

П сихоанализ  арқы лы   босаған  бейсаналы  тілектердің 

тағдыры  қандай,  оларды  қандай  ж олм ен  индивидуумға 

зиянсыз  етуге  болады?  М үндай  ж олдар  көп.  Бүл  тілектер 

психоанализ  барысында  ең  күшті  қарама-қарсы  талпыныс- 

тарды ң  әсерінен  ж и і  ж оғалады .  Ы ғыстыру  кінәлаум ен 

алмастырылады.  Осылай  болуы  мүмкін,  өйткені  біз  көп 

жағдайда  тек  науқас Мен-інің  бүрынғы  даму  деңгейлерінің 

салдарынан  қүтылуымыз керек.  Кезінде  қолайсыз  әуестікті 

индивидуум  тек  ығыстыру  арқы лы   қүты луға  мүмкіндігі 

бар-ды,  себебі  ол  кезде  өзі  әлсіз  болған  және  оның  қүры- 

луы   ж еткіл іксіз  еді;  қазіргі  кем елденуде  ж ән е  күш тің 

бары нда  ол  зиянды   инстинкті  бары нш а  меңгере  алуға 

ж ағдай  болады.  П сихоаналитикалы қ  ж үм ы сты ң  екінші 

салдары  —  ашылған  бейсаналы  әуестіктер  басқа  мақсатқа 

б а ғы т т а л а д ы .  Егер  и н д и в и д у у м   к ед ер гісіз  д ам ы ған 

ж ағдайда  бүл  мақсаттарды  оның  өзі  ертерек  табар  еді. 

И н ф ан ти л ьд і  тіл ек тер д ің   қар ап ай ы м   ш ектелуі  психо- 

ан а л и зд ің   и д еал д ы   м ақсаты   болм айды .  Ө зінің  ығыс- 

тырылуының  салдарынан  невротик  өмірдегі  мінезі  мен  іс- 

әрекетінің  қүры луы   үшін  пайдалы  болатын  ж ан   дүние 

қу аты н ы н   көптеген  к өзд ерін ен   айы ры лады .  Біз  бүдан 

м ақсатқа  сай  даму  процесін  —  сублимацияны  —  білеміз. 

Соны ң  арқасы нда  инф антильді  тілектердің  қуаты   шек- 

телмей,  өзге  ж оғарғы ,  бірақ  сексуалды  емес  м ақсаттар 

үш ін  қ о л д ан ы л ад ы .  С ексуал д ы қ   әу естіктерд ің   компо- 

ненттері  сублимацияға,  яғни  өзінің  сексуалды  мақсатынан 

әлдеқайда  алш ақ  ж ән е  әлеуметтік  қатынаста  әлдеқайда 

қ ү н д ы л ы ғы   ж о ға р ы с ы н а   ал м асты р а  ал у   қ аб іл етім ен  

ерекшеленеді.  Ж ан  дүние іс-әрекетіндегі сексуалды әуестік 

тарапынан  осы  қуаттың  көбеюінен  ж еткен  жоғары  мәдени 

ж етіс тік тер ім із  үш ін  алғы с  ай туы м ы з  керек.  Ертерек 

аш ы лған  ығысу  ы ғы сты ры лған  әуестіктің  сублим ация 

мүмкіндігін  қамтымайды;  ығыстыру  тоқтаған  сон  субли- 

мацияға  ж ол  қайта  ашылады.

Біз  мүмкін  болаты н  пси х о ан ал и ти кал ы қ  ж үм ы сты ң 

ақырғысын  да  назардан  тыс  қалдырмауымыз  керек.  Ығыс- 

ты р ы л ған   эр о т и к а л ы қ   тал п ы н ы стар д ы ң   белгілі  бөлігі 

тікелей  қанағаттандырылуға  қүқықты  ж әне  оның  өмірде 

табылуы  тиіс.  Біздегі  мәдени  талаптар  талай  адам  ағзалары 

үшін  өмірді  қиындатып  жібереді.  Бүл  талаптар  шынайы-

259

лы қтан  кетуге  ж ә н е   неврозды ң  пайда  болуы на  жағдай 

жасайды.  М әдени  қатынаста  үлкен  ығыстырумен  зор  үтыс 

болмайды.  Біз  табиғатымыздың  ж ан уарлы қ  тегін  ескермей 

кетіп,  ө зім ізд і  ты м   ж о ғ а р ы ғ а   ш ы ғ а р м а у ы м ы з  керек. 

Сонымен  бірге  әрбір  ж еке  индивидуумнің  бақыты  біздегі 

ж ал п ы   м ә д ен и ет т ің   м а қ с а т ы н а   ен у і  тиіс.  С ексуал ды  

ком поненттердің  сублим ац ияға  деген  бейімділіктерінде 

б а й қ а л а ты н   п л а с т и к а л ы қ   м ү м к ін   б о л а т ы н   қар қ ы н д ы  

су б ли м ац и яға  ж ә н е   ж о ғар ы   м әд ен и   н ә т и ж е г е   ж етуге 

мүдделі  етуі  мүмкін.  С онда  м аш иналар  ж ы луды ң  белгілі 

бір  бөлігінен  арты ғы н  пайдалы   м ех ан и к ал ы қ   ж үм ы сқа 

аудара  алаты ны на  қан ш алы қты   сенім  аз  болса,  сонша- 

лы қты   б үкіл  сексу ал д ы   қ у а т   сал м ағы н   өзге,  оған  ж ат 

мақсаттарға  түгел  ауыстыру  мүмкіндігіне  сенуіміз  шамалы 

болуы  керек.  Егер  сексуалды   сезімді  тым  басып  тастаса, 

оны  іске  асыру  мүмкін  емес.  Осындай  қатынас  салдарымен 

де  санасуға  тура  келеді.

М ен  атап  өткен  сақтануларға  сіздер  қалай  қарайтын- 

дары ңы зды   білмеймін.  Ө здерің із  п ай д ал ы   қоры ты нды  

ж асайты ндай  ескі  анекдот  айтып  берейін.  Неміс  әдебие- 

тінде  тү рғы н д ары   ж ай л ы   неш е  т ү р л і  ш ағы н  оқиғалар 

айты латы н  Ш ильда  қалаш ы ғы   белгілі.  Ш ильда  азамат- 

тарын күшімен қуантатын ерен ж ылқы сы  болған екен. Біраң 

оларга  тек  ж ы лқы ны ң  өте  кәп  м өлш ерде  қы м бат  сүлы 

ж ей тіні  үнам аған.  Т үр ғы н д ар   оны ң  күн  сай ы нғы   ж ем  

мөлш ерін  біртіндеп  азай та  беріп,  м үлд е  сүлы   ж емейтін 

болғанша  осы  әдеттен  айырмақшы  болады.  Біраз  уақыт  іс 

сәтті  ж үреді  —  ж ы лқы   әдетінен  айы ры ла  бастайды;  тіпті 

бір күні ол  мүлдем сүлысыз ж үмысқа жегілген.  Осы күннің 

таңы нда  түрғы ндар  қы рсы қ  ж ы лқы ны ң  өліп 

жүктеу/скачать 17,69 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: