«М әдени мұра» Мемлекеттік бағдарламасының кітап сериялары
жүктеу/скачать 17,69 Mb. Pdf көрінісі
|
- Бұл бет үшін навигация:
- U nlust
- Ф р в й д 3 . Психология бессознательного: Сб. произведений / Сост., науч. ред. М.Г.Ярошевский. — М.: Просвещение, 1989, с.346 381.
- (1873, Abschn. 9, Zusatz
- Schreck
- Бірақ мен ж арақ ат неврозы мен сырқаттанған адамдар- дьщ с е р г е к к е з ін д е б а сы н а н ө т к ен қайғы лы оқ и ған ы
- Оларға түсін де дені сау кезіндегі сәттерін немесе ауруынан ай ы ғуы н к ө р с е б о л д ы . Егер б із ж а р а қ а т н е в р о зы б а р
- (Uberbesetzung)
- Arimttr/jume)
- (Straf
- М ен -қақт ы ғы сы н ы ң (Ісһ
ж атқ ан ы н көреді. Ш ильда азам аттары оның өлімі неден болганын түсіне алмаған екен. Сіздер, әрине, ж ы лқы н ы ң аш тан өлгенін ж ә н е сүлы жемеген жануардан ешқандай еңбек етуді күтуге болмай тынын түсінген боларсыздар. Сіздерге мені
қойып
тыңдағандарыныз үппн алғысымды білдіремін. 260
КДНАҒАТТАНУ ҢАҒИДАСЫНЫҢ АРҒЫ ЖАҒЫНДА* і П с и х о а н а л и т и к а л ы қ т е о р и я д а біз еш бір кідіріссіз психикалық процестердің автоматты түрде әрбір қанағат- танбауш ы лы ққа байланысты ш иеленістен қоза отырып, ж ә н е де оны б ә с е ң д е т у (U nlust) үш ін б ағы т-б ағд ар қабылдауға немесе рақаттануға (Lust) әкелетін қанағаттану қ ағи д асы м ен (L ustprinzip) р ет т ел е т ін ін қаб ы лд ай м ы з. Осындай сипаттағы психикалы қ процестерді қарасты ра келе, б із өз ең б егім ізге "эко н о м и кал ы қ" к ө зқ ар ас ты енгіземіз. Біздің ойымызша, топикалық ж әне динамикалық сәттерм ен қатар, экономикалы қ түрғы дан да ескеретін теория да дәл осы қазіргі кезеңде нағыз жетілген ж әне метапсихология атағына лайықты болады. С оны м ен, біз үш ін "қан ағаттан у қағидасы н" енгізу арқы лы белгілі бір тарихи негізделген ф илософ иялы қ ж үйеге сонш алықты ж ақы ндау немесе қосылу маңызды емес. М үндай алыпсатарлы қ ж ағдайларға біз күнделікті бақы лауларда кездесетін жайттарды тіркеу мен сипаттау арқы лы да келеміз. П сихоаналитикалы қ ж үмыста прио ритет пен түпнүсқалы қ маңызды емес, ж әне осы қағида- ларды енгізуге әкелетін қүбылыстар соншалықты айқын, оларды тіпті байқамауға болмайды. Біз, керісінше, қана- ғаттану немесе қанағаттанбау сезімдерінің маңызын түсін- діріп бере алатын ф илософ иялық немесе психологиялық теорияға ризаш ылық білдірер едік. Ө кініш ке орай , біз үш ін п ай д алы б о л аты н д ай бүл ж өнінде еш нәрсе ж оқ. Бүл психикалық өмірдің ең қиын, түсініксіз ж әне біз үшін өте маңызды саласы болғандықтан, менің ойымша, нақты бір ж орам ал ж асаған орынды. Біз қ ан ағаттан у мен қан ағаттанбауш ы лы қты тәуелділікте, яғни олардың ж ан дүниедегі мөлшерлі қозудан тысқары қарастыруды ж өн көрдік. Сонымен, қанағаттанбау қозуды күшейтсе, қанағаттану оның мөлшерін азайтады. Бүл түста біз осы сезім күш тері арасындағы ж ай қатынастар және осы сезім күштерінің әсерінен болатын өзгерістер жайлы
261
ғана ойламай, психоф изиологиялы қ мәліметтерге сүйене отырып, бәлкім тура пропорционалдықтар эсер ететін, осы ө зге р іст ер азд ы -к ө п т і б о л а р д еген б о л ж а м ж асады қ. үмюн, эксперимент ж үзінде бүл салада бір нәрсеге қол жеткізуге болар ма еді, ал біздер — аналитиктер үшін бүл мәселеге тереңірек үңілу қиынға соғады. Себебі бізде жет- илікті түрде нақты бақы лауларға сүйену мүмкін болмады. •Фехнердей зерттеуш інің жасаган қанагаттану және қанағаттанбау теориясы біздің психоаналитикалық жүмыс еткізген теорияға біршама сәйкес келуіне енж ар қарамау ерек. Ф ехнердің “Einige Ideen zur Schopfungs-und Ent- ?
9S9 lchte der Organismen" (1873, Abschn. 9, Zusatz, • j атты шағын м ақаласы нда бы лай делінген: “Белгілі р талпыныстар әр уақы тта қанағаттанум ен ж ән е қана- н ауш ьілы қпен б ай лан ы ста б олаты нды қтан, қана- МеН К,анағаті1анбауш ы лы қты ң түрақты лы қ және н « г 1_ти^ІЗА£^К’ ж а5АайлаРы мен п с и х о ф и зи к а л ы қ байла- жпр, п и аитуға болады; ж ән е бүл сана табалдырығынан біп , L QKe3 келген психоф изикалы қ қозғалы сты ң белгілі Р ж е де қан ағаттануы н а байланы сты болып, онын лял гол шеГ1НАе
тоаық түрақты лы ққа жақындайды әрі ітімлмкт Д г , ЯК,ТЫ лгілі ®Р шектен өткенде қанағаттанбау- кпдж Аа алыстаитыны ж айлы бф кездері мен жасаған сынлд т ’т!мІІӨГ13Аеуге МҮМКІНДІК береді. Екі ш екара ара- табаллыпмРмҚаНаҒаТТану мен Қанағаттанбауды ң сапалық көрсету сезімі о р щ “ л ™ . . " 3™ б'Р шека>>аАа д і г " ~ өміРлегі Қанағаттану қағидасының үстем- аппаваттын м ә ж б үр ететін ж а й т т а р психикалы қ үстап t y d v саньш төмен немесе түрақты деңгейде кіндік беорлі ЛЬІСЬШа Деген икемділігін б олж ауға мүм- Қ о з у л а о г я н и і психикалық аппарат жүмысыньщ бағыты А еңгейде ү ст ап т ү р у болса, ал қызметін 6 v
vniT, С епкеРДІИ бәрі ағзаны ң қалыпты ™ нба;ш ыбл ^ ^ яғни қанагат- Қ ан ағаттану кағи л я™ қ аб ы л л ан аДы леп түсін д ірілед ь stanzprinzip) ш ығады ПІ^гр ақ т ы л ы Қ Қ агидасы нан (Коп- дасына қанағастану ЛЫҒЬШла т ¥ р а Қ ™ л ы қ қағи- ж аи ттар себепкеп б о Л л ^ с M0HbIHAayf'a м әж бүр ететін арқылы біз жпг>Ал„а ад ы -. Е гж еи -тегж ей л і қ ар асты р у көрсеткең т у п п к т ы ^ аҒлН ІШКІ сезім аппараты Ф ехнер ж ән е қ а н ағаттан б ау *J>emaAblCblH?< оны ң қан ағаттан у екендігің таптық сезім ім ен б ай л а н ы с у ы н а тәу ел д і тердің ағы м ы н ^аскам л ы қағидасы психикалы қ процес- СҚаралы Деген түсініктің дүрыс еместігін
а й ту ға ти ісп із. С о л а й б о л ған ж а ғ д а й д а п си х и к ал ы қ процестердің басым көпшілігі қанағаттануға әкелер еді, ал біздің күнделікті тәжірибемізде олай емес екені мәлім. С ондықтан істің ж айы тек мынадай болуы мүмкін: іяікі сезімде қанагаттану қағидасының үстемдігіне деген күшті беталыс болады; бірақ оған қарсы басқа да күштер мен ж ағдай лар қатысады; осыған орай соңғы нәтиж е үнемі қан ағаттан у қағидасы на сай келе бермейді. Ф ехнердің салыстырмалы ескертуінде дәл осындай пікір айтылған {90-
"Дегенмен, мақсатқа талпыныс мақсатқа ж ету дегенді білдірмейді ж ән е мақсатқа ж ету тек оған ж уы қтау ғана болуы мүм кін..." Егер енді қ а н а ға т т а н у қағи дасы ны ң оры ндалуына қандай ж ағдай лар кедергі келтіреді деген с а у а л ғ а к е л е е к , о нда тағы да н ақ ты бір ж а ғд а й ға байланысты, өзіміздің аналитикалы қ тәжірибені кеңінен қолдануымызға болады. Қ ан ағаттан у қағидасы ны ң теж елуінің бірінші заңды жағдайы бізге белгілі. Қанағаттану қағидасы психикалық аппараттың жүмыс тәсіліне тән және ағзаның сыртқы орта кедергілерінен қорғануына ол бастапқыдан қажетсіз, тіпті қауіпті болады. А ғзан ы ң өзін сақтап қ а л у ғ а тал п ы н у әсерінен бүл қағида “шындьщ қағидасына” алмастырылады. Ол соңғы м ақ са т — қ а н а ғ а т т а н у д ы к ө зд ей оты ры п, у ақ ы т ш а қанағаттанбаушылыққа төзіп, үзақ әрі жанама жолдармен қанағаттану мүмкіндіктерінен бас тартады. Қанағаттану қағидасы әлі ү зақ уақы т "тәрбиесі" қиындық тугызатын ж ы н ы сты қ әуестігі саласы нда үстем дік етеді ж ән е ол шындық қағидасынан да жоғары орын алып, ағзаға зиянын тигізеді. Қ а н а ғ а т т а н у қ ағи д а с ы н ы ң ш ы нд ы қ қ ағи д асы м ен алмасуы тек біраз ғана, соның өзінде тәжірибенің алғашқы сатысында-ақ болмаған ж ағдайда кездеседі. Қанағаттан- баушылықтың тағы бір заңды көзі психикалық аппараттың ш иеленістері мен ы ды рауы болып табылады, яғни Мен кү р д ел і үй ы м д асты ру тү р л ер ін ен бүры н дамиды. Бүл ап паратты ң қүрам ы ндағы бүкіл күш -қуат ондағы әуес- тіктерден түрады , б ір ақ осы әуестіктердің бәрі бірдей дам ы м айды . С оны м ен қ а т а р кейбір әу естік тер немесе о л ар д ы ң б өліктері б асқал ар д ы ң талап-м ақсаттары м ен сыйыспайтындықтан, бәрін қамтитын Мен бірлігіне топтаса алмайды. Әуестіктер ығыстыру процесінің арқасында бүл бірліктен бөлініп, төменгі психикалық даму сатыларында қалады ж әне олар үшін ж уы қ арада қанағаттану мүмкіндігі болмайды. Егер оларға сәті түсіп, ығыстырылған жыныстық әуестігінен ж ан ам а ж ол арқы лы тікелей қанағаттануга 263
немесе оньщ орнын басуға қол ж етсе, онда бүл жетістік қанағаттану болып саналғанымен, Мен ушін қанағаттан- б ау ш ы л ы қ р е тін д е с езіл ед і. Ш и ел ен іс т ің бүр ы н ы рақ ығыстырылуы салдары нан, ж а ң а екпінді бүрынғы әуес- тіктер сол қағидаға сәйкес ж аң а қанағат алуға жақындаған сә т т е қ а н а ғ а т т а н у қ а ғ и д а с ы с е з ін е д і. Б ү л процестің бөліктері, яғни ығыстыру арқы лы қанағаттану мүмкіндігі қанағаттанбау көзіне айналуы әлі сипатталмаған; бірақ кез келген невротикалы қ қанағаттанбау осы тәрізді қанағат- танумен бірдей болғанымен, дәл сол сияқты болып қабыл- данбайды 77. Осы аталған қанағаттанбауды ң екі көзі біздің барлық әр қи лы ж ағы м сы з қ о б а л ж у л а р ы м ы зд ы ң көрінісі бола алмайды. Бірақ оның қалған бөлігіне қатысты жағымсыз қобалж уларды ң болуы қанағаттану қағидасыны ң үстем- дігіне кедергі ж асам айды . Көбінесе қанағаттанбауды біз түйсіну арқылы сезінеміз (Wahrnehmungsunlust). Ол қана- ғаттанбаған әуестікпен болған түйсіну немесе сыртқы түй- сіну, әлде "қауіп" деп есептелетін психикалык, аппараттағы жағымсыз күтулерді қоздыратын, немесе өз бетінше азапты түйсіну болса да жарайды. Осы әуестіктердің талаптарына орай реакция ж ән е психикалық аппараттың іс-әрекетінің көрінісі б олаты н қ а у іп -қ а т е р си гн ал д ар ы қ ан ағаттан у қағидасы мен ш ындық қағидасы арқы лы дүры с бағытқа қойы луы мүмкін. Осының өзі қан ағаттану қағидасының ш ектелуін м ой ы н д атп ауга ж ә н е сы ртқы қ ау іп -қ атер ге байланысты психикалы қ реакц ияларды зерттеу, талқы- ланы п о ты р ған м әселе н і ж а ң а т ү р ғы д а н қ ар ас ты р у ға мүмкіндік береді. II Адам өміріне қауіп төндіретін қайғылы оқиғалардын, мысалы поездар ды ң қ ақты ғы су ы н ы ң сал д ар ы сияқты , ауыр м еханикалы қ күйзелістерден кейін пайда болатын ж арақат неврозы" күйі бүрыннан белгілі. Ж у ы қ т а ғана бастан кешірген соғыстың салдары осы тәріздес сырқат- тардың көбеюіне әкеліп соқты ж әне бүл мүндай сырқаттын механикалық әсерлер78 арқы лы ж үйке ж үйесінің органи- калық зақымдануы есебінен болады деген пікірлерді ж оққа ш ы ғарды . Ж а р а қ а т н евр о зы н ы ң ж а ғ д а й ы б ай л ы қ тан оолатын белгілі истерия ауруының белгісіне үқсас келеді. Ьірақ аиқы н көрінетін ипохондрия нем есе м еланхоли я су оъ ектш к күйзелістермен ерекшеленеді. Сонымен бірге ж алпы әлсіздік пен психика қызметінің бүзы луы байқа- лады. и о ғ ы с н евроздары да, бейбітш ілік зам аны ндағы 264
ж арақат невроздары ж айлы да толы қ дәреж еде түсінік бере алм айты ны м ы зды айта кету керек. Соғыс невроз- дарына тән кейбір белгілердің кей кезде, қатты механи- калық зардаптар эсер етпеген жағдайларда да, көрініс беруі істі әрі айқындап, әрі шиеленістіре түседі. Әдеттегі жарақат н е в р о зы н д а м ы н а д а й екі негізгі м ү м к ін д ік тер н а зар а у д ар тад ы : бірінш ісі — негізгі эти о л о ги ял ы қ ж ағд ай ретінде кенеттен шошыну болса, екіншісі — бір уақыттағы ж а р а қ а т немесе зақы м дан у неврозды ң пайда болуына кедергі жасайтындығы. Ш ош ыну (Schreck), қорқы ны ш (Angst), үрей (Furcht) си нони м дер р ет ін д е алы ны п, дүры с қолданы лм ай ды . Олардың қауіп-қатерге байланысты өз мән-мағынасы бар. Қорқыныш деген белгісіз бір қауіп-қатерді күту, соған әзірлену күйін білдіреді. Үрей белгілі бір объектмен ғана байланысты күйді көрсетеді. Ал шошыну кенеттен болған қауіптен, яғни субъектінің бүл қауіпке әзір еместігіне қаты сты кү й ін б іл д ір ед і. М енің ойы м ш а, қорқы н ы ш ж а р а қ а т невро зы н туды рм айды , керісінш е қорқы ны ш шошынудан қорғайды, осыған орай ол шошыну негізінде пайда б олаты н н евр озд ан да сақтайды . Бүл айты лған жағдайға біз кейін қайта ораламыз. Күрделі психикалық процестерді зерттеудің ең тиімді ж о л д ар ы н ы ң бірі — тү стер д і зе р т т еу деп есептейм із. Ж арақат неврозы жағдайындағы ауру адамның түс көруі кезінде үнемі өзін апат жағдайында сезініп, қайта-қайта шошынып оянатыны белгілі. Өкінішке орай, бүған ешкім таңғала қоймайды. Әдетте, бүл ау р у адамның ж арақат күйзелісінен қалған әсердің күшінен деп саналады. Ауру адам психикалық түрғыдан осы ж арақатқа көңілі ауған деп айтуға болады. Осындай күйзеліске байланысты шығатын аурулар бізге бүрынғы истерия жағдайынан белгілі. 1893 ж ы лы Б р ей ер м ен Ф рейд м ы надай қ ағи д а келтірген : истериктер көбінесе өткенді еске түсіруден зардап шегеді. Ф ерен ци мен Зим м ель өз зер ттеу л ер і бойы нш а соғьіс невроздарының да кейбір белгілері ж арақат алу сәтінің есте сақталып қалу әсерінен болатындығын түсіндіреді.
265
тілекті орындау екендігін теріске ш ы ғарғымыз келмесе, оларды ң түс к ө р у қы зм еті де, м ақсаты да ауы тқы ғаны жайлы түжырым жасауымыз керек, немесе Мен-нің қүпия мазохистік үрдісі ж айлы да ойлауға тиістіміз. Осы бір келеңсіз ж арақат неврозы тақырыбын ысырып қойып, психикалы қ ақп ар атты ң ең бастапқы , қалыпты кезеңдегі қызметін зерттеуді үсынамын. М үнда балалар ойынын қарастырсак, деймін. Балалар ойынының түрлі теориялары ж уы қ арада ғана " Іт а д о " -д а З .П ф е й ф е р д ің а н а л и т и к а л ы қ к ө зқ а р а с ы түрғысынан қарастырылып, бағаланды (V.H. 4). Мен бүл ж ер д е т е к осы ең бекке сүйеніп д ә л е л келтірем ін. Бүл т е о р и я л а р бірінш і о р ы н ға з к о н о м и к а л ы қ к ө зқ ар ас ты қоймай, балалар ойынының түрткілерін айқындауды, яғни қанағат алуын ескеруді ж өн санаған. М ен ойынның көп т ү р л е р ін қам ты м ай , м ү м к ін ш іл ік к е о р ай , бір ж ары м жастағы сәбидің өздігінен ойлап шығарған ойынына түсінік беруді ж ө н көрдім. Бүл ж ай ғана тез өтіп, кететін емес, ү зақ қ а созылған бақы лау болып табы лады . С ебебі мен бірнеш е апта бойы осы баламен, он ы ң ата-аналары м ен бірге болып, баланы ң қүпи я әрі үнемі қайталаны п оты- раты н ә р е к е т ін ің м ән ін а ш у ға б а ғ ы т т а л ғ а н б а қ ы л ау жүргіздім. Сәбидің интеллектілі дамуы тым ж оғары деңгейде емес. Ол өзінің бір ж ар ы м ж ас ы н д а м аң а й ы н д ағы адам дар түсінетін көптеген дыбыстарды, бірнеше түсінікті сөздерді айта алды. Ол өзінің ата-анасын, күтушісін ж ақсы түсінетін. Баланы "жақсы" мінезі үш ін м ақтайты н. Ол түнде ата- анасын мазаламайтын, алуға болмайтын заттарға тиіспейтін ж әне баруға болмайтын жерді де білетін, тіпті анасы тек өзі ғана тамақтандырып, қарайтынына қарамастан, бірнеше сағатқа қалдырып кеткенде де ж ылап көрмеген. Осындай сүйкімді баланың тынымсыз әдетінің бірі — қолына түскен кіш кене заттарды ң бәрін өзінен ау л ақ бүры ш қа, төсек астына лақтыру болатын, сондықтан оның ойыншықтарын тауып, жинастыру аз жүмыс емес еді. Осы әрекеті кезінде бала о-о-о!" деп қатты қуанып, рахаттана айқайлайтын. Б үл бақы лауш ы ретіндегі менің де, анасы ны ң д а пікірі бойынша, ж ай ғана одағай емес, бірақ "аулақ" (Fort) дегенді білдіретін. Ақырында, мен бүл әрекеттің ойын екенін, бала °й ьін ш ы қтары н л а қ т ы р у д а ойын үш ін қ о л д ан ы л аты н аи қаи екенін түсіндім. Бір күні мен осы бол ж ау ы м д ы ан ы қтау үшін бақы лау ж асады м . Б аланы ң ж іп оралған ағаш катушкасы бар болатын. Бірақ оны жібінен сүйретіп ар а қылып ойнау баланьщ ойына келмейтін, оның орнына ол жюінен үстап төсегінен асыра лақтырып "о-о-о!" — деп 266
айқайлап, содан соң катушканы жібінен тартып, оны қайта көргенде "міне" (Da) деп қуанатын. Бүл ж оғалу ж әне пайда болу актілерінен тұратын аяқталған ойын еді, біраң бала үшін екінші акт қанағаттану сезімін әкелгеніне қарамастан, көбінесе ол алғаш қы актіні79 ғана ойын ретінде ж алық- пастан қайталай берген. Ойынға түсінік беру енді қиынға түспейді. Бүл баланың өзімен-өзі жүргізген мәдени жүмысына байланысты, яғни анасы ны ң өзін қал д ы ры п кетуіне қарсы лы қ білдірмей, бірақ өз қалауы н қанағаттандырмаумен байланысты. Осы олқылықтың орнына өз қол астындағы заттардың жоғалу және пайда болу көрінісін ойлап шығарған. Біз үшін бүл ойынды баланы ң өзі ойлап шығарғаны немесе біреуден үйренгені маңызды емес. Бізді бүл әрекет басқа жағынан қызықтырады. Бала үшін анасының өзін қалдырып кете беруі жағы мды немесе немқүрайлы болуы мүмкін емес. Сонда қ ан ағаттан у қағидасы қалайш а баланы ң азапты кү й зелісін ойы н ретін де қ ай талау ы м ен байланысады? Мүмкін, бүл сүраққа кету-оралу қуанышына кепіл болатын ойынның негізгі мақсаты да сол деп ж ауап берілер. Бүған ж үргізілген б ақы л ау л ар қайш ы лы қты аш ар еді. Себебі алғаш қы акт — к ету — баланы ң өзі үшін, ойын үшін ж асалы п ж әне, түтас ойынға қарағанда, тіпті ойынның соңына дейін өте жиі қайталанып отырған. Осындай жағдайларды талдау мәселенің нақты шешімін таба қоймайды. Ой толғанысынан баланың осы бір күй- зелісті ойынға айналдыруы басқа бір түрткілерден туын- дады м а д еген м ә с е л е ш ы ғады . О сы ған д ейін оны ң белсенділігі төмендеп, күйзелісте болған, енді ол белсен- ділік танытып, осы күйзелісі қанағаттанбаушылық әкелсе де, ойын бары сы нда қайталайды . Бүл, есте қалғанны ң жағымды не жағымсызына қарамастан, ойнау ниетін ием- денуге үмты лы сқа (Bemachtigungstrieb) ж атқы зуға болар еді. Бірақ басқаша да түсініктеме беруге болады. Мүмкін, затты лақтыру, оның жоғалуы баланың түнжыраңқы күйін Қанағаттандырып, өзін тастап кеткен анасынан өшін алу, Қыңырлық көрсетіп "иә, бар әрі, маған керек емессің, мен өзім сені кетіремін" дегені болар. III Ж и ы р м а бес ж ы л д ы қ қарқы н д ы ж үм ы с психоана- литикалық техниканың қазіргі заманғы міндеттері алғашқы кездегіден мүлде өзгеше екендігін көрсетті. Алғашқы кезде т а л д а у ж а с а у ш ы д ә р іг е р н а у қ а с ад ам н ы ң ж асы р ы н , бейсана процестеріндегі байланыстарды қарастырып, сәті 267
келгенде оньщ өзіне хабарлаумен шектелген. Психоанализ, ең алдымен, түсіндіру өнері болып есептелген. Бірақ тера- пиялык, міндеттер бүл ж олмен ж үзеге аспағандықтан, көп ү зам ай ж а ң а бір — н а у қ а с ад ам н ы ң есіне тү сір ул ер і арқылы психоаналитиктің қүрғандарын растау талпынысы ж асалды. Бүл ж олы негізінен науқас адамның қарсыла- суына көңіл аударылды, яғни ендігі өнер — қарсыласудың мәнін тезірек ашып, оған науқастың көзін жеткізіп, сендіру арқылы, достық қарым-қатынас ж асау арқылы қарсыласуға көндіру болды. Біртіндеп бейсаналы қты саналы ету м ақсаты на ж ету мүмкін еместігі аны қтала бастады. Н ауқасты сендіру де әрі оның жадында ізі қалған ж айттарды еске түсіре алмауы да кү р д ел і. Ол есінде қ а л м а ға н д а р ы н қ а й т а д а н ж аң а күйзеліс ретінде басынан кеш іруге м әж бүр болады, яғни дәрігер80 қал аға н д ай бүры нғы о қ и ған ы қ асір ет ретінде есіне тү сір е ал м ай д ы . Б үл н а қ ты л ы ғ ы мен ш ындығы күмәнді болып келетін қайталану (Reproduktion) әр уақытта өз қүрам ы нда инф антильді сексуалды қ өмірдің бөлігін, Эдип кешенін немесе оның м одификациялары н қамтиды және заңды түрде басынан кешіру аймағына, яғни дәрігерге д еген қ а р ы м -қ а т ы н а с ы н а әс е р ін ти гізед і. Егер ем деу барысында іс тереңдеп, алысқа кетсе, онда бүрынғы невроз жаңаш а бастан кеш у неврозына үласты дегенді білдіреді. Дәрігер неғүрлы м м үндай неврозды болды рмауға, яғни еске түсіруді көп қайталам ай тексеруге тырысады. Еске түсіру мен есте қалғандардың қатынасы эр кезде әрқалай болады. Дәрігер емдеу барысында осы кезеңнен аттап өте алмайды. Ол науқас адамды үмыт болған өмірінің бөлігін қайта басынан кешіруге м әж бүр етуге тиіс ж ән е үмытыл- ғанның бейнесі қабы лданаты н ш ындық тәрізді сақтала- тындығын қадагалауы керек. Осының бәрі мүмкін болған ж ағдайда сы рқат адамды қ аж е т нәрсеге сендіруге ж әне соған б а й л ан ы ст ы ти ім д і т е р а п и я л ы қ н ә т и ж е г е қо л ж еткізуге болады. Н евротиктерді психоаналитикалы қ ем деу барысында "әдейі қайталауды" (Wiedercholungszwang) дүрыс анықтау үшін, ең алдымен, қарсы ласуды ж ең уд е оны бейсаналы қарсыласу деп санайтын қате пікірден аулақ болу керек. Б ейсаналы , яғни есте қ а л м а ғ а н д а р д ә р іг ер д ің талпы - ныстарына ешбір қарсы лық келтірмейді, керісінше, оған көрсетілген қысымдарға қарамастан, сана-сезімде көрініс беруге тырысады. Емге қарсы ж иы ндарға кезінде естен шығып кетуге эсер еткен психика ж үйелері мен ж оғары қаоаттары жатады.^ Бізге емдеу барысында қарсыласу мен оның түрткілері бейсаналы болып көрінгендіктен, басқадай 268
тиімді әдістерді таңдауға м әж бүр болдық. Егер саналық пен бейсаналықты қарама-қарсы қоюдың орнына Мен ж әне естен шығып кеткенді қарсы қойсақ, түсінбестіктен аулақ боламыз. Әлбетте Мен-нің ішіндегісінің көбі, әсіресе, “Мен- нің ядросы" деп аталатыны бейсаналы. Тек осы Мен-нің біраз бөлігін ғана сана алды деп атай алам ы з. О сы ндай ж ү й е л і нем есе д и н ам и кал ы қ түж ы - рымның сипаттама түріндегісінде талдау жасалатындардың қарсыласуы олардың Мен-інен пайда болады ж әне "әдейі қайталау" санасыз естен шығып кеткенді емдеуге байла нысты жүмыстан кейін анықталуы ықтимал.
-нің саналы ж ән е сана алды қарсыласуы қанағаттану қағидасына қызмет атқаратынына күмән жоқ, ол үмытыл- ғандар әсерінен пайда болаты н қ ан ағаттан б ауд ан сақ- тайды. Біздің күшіміз шындық қағидасы арқылы туындаған қанағаттанбауш ылықпен ымыраға келуге жүмсалады. Ал бірак, естен шыққандардың қанағаттану қағидасына қандай қаты сы бар? "Ә дейі қ ай та л а у " м ә ж б ү р ететін бастан к еш ір у д ің басы м к ө п ш іл ік бөлігі М ен -ге қ а н а ғ а т - танбауш ылық әкеледі. Бүл естен шығып кеткен әуестік- тердің орындалуына ықпал ететіндіктен, біздің бағалауы- мызша, "қанағаттану қағидасына" қайшылық келтірмейтін қанағаттанбау бір мезгілде басқа ж үйе үшін қанағаттану болы п таб ы л ад ы . Енді біз си п аттай ты н әрі ж аң а, әрі қызыңты ж ай ттар өткен күндерде бастан кеш кендерден қанағаттануды ң, тіпті естен шығып кеткен әуестіктерді қ ан а ға тта н д ы р у д ы ң м үм кіндігі болм ағанды ғы н "әдейі қ а й т а л а у д ы ң " қ а й т а л а п еске т ү сір у і ж ай л ы б о л м ақ . И нф антильді сек су алды лы қты ң ерте көрініс беруі осы кезеңдегі тілектердің ш ы нды ққа үйлеспеуш ілігіне ж ән е баланың даму дәрежесінің жеткіліксіздігіне байланысты. Ол өте ау ы р н а у қ астан күйзеліп, қатты қиналып^ ж ан тапсырды. М енің бақы лаулары м мен М арциновскийдін81 зерттеулері бойынша невротиктерде ж иі кездесетін жет- кіліксіздік сезімінің элементі ретіндегі нарцистік жараның орны махаббат сәтсіздігінен болған көңіл-күйдін әсерінен болды. "Сексуалды зерттеу" баланың физикалық дамуына орай ш ектеулі болғанды қтан, қанағаттанарлы қ нәтиж е бермейді. Осы себептен: “мен еш теме істей алмаймын", "қ о л ы м н ан т ү к кел м ей ді" д е ген д ер ай ты л ад ы . Б асқа ж ы ны сты ата-ан ал ар ы н ы ң біріне деген нәзік сезімі де қанағаттануға әкелмеді, керісінше, ж аңадан өмірге басқа сәбидің келуі қы зғаны ш туғызы п, сүйікті әкесі немесе ш еш есінің ө зін е деген "адалды ғы на" кір келтірген дей сезінеді. Бауырынын кесірінен өзін еркелетудің болмауы, тәр б и е та л ап т а р ы н ы ң өсуі, қатты сөздер, ж а з а л а у 269
осылардың бәрі үлкен өкпе-наз ретінде шығады. Инфан- тильді м ахаббат кезеңінің соңы нда үнем і қайталанаты н осыған үқсас күйзелістердің бірнеше түрлері болады. Тәж ірибеде осындай сәтсіздіктер мен ауы р аффектілі жағдайларды невротиктер басынан қайталап өткізеді. Олар қайтадан өкпе-реніш терін еске түсіріп, қызғаныш тарына л ай ы қ ты о б ъ е к т т а у ы п алы п, и н ф а н т и л ь д ік к езең д е армандаған баланы үлкен сыйлыққа ауыстырады. Бірақ бүл да ш ындыққа үйлеспей, тілек ретінде ғана қ ал а береді. Осылардың бірі де сол кезде қан ағаттануға әкелмес еді. Егер бүл жаңадан бастан кешіру емес, тек еске түсіру болып шықса, онда ол аздап қанағаттанбауш ы лы ққа әкелер еді деп қарасты руға болады. М әселе, әрине, әуестіктердін қ а н а ғ а т т а н у ғ а ә к е л е т ін д е й к ө р ін іс б е р у і ем ес, оның қанағаттанбауға әкелетіні ж ай лы білімнің еш теңеге үй- ретпеуінде болып түр. Осыған қарамастан, бүл жағдайлар жетелеуш і күштің әсерінен қайталана береді. Дәл осының тек невротиктердің ғана емес, ж ай адамдар- дың өмірінде де кездесетінін психоанализ көрсетіп отыр. Оларда бүл қүбылыстар тағдыр тәлкегіне салатын сиқырлы күштің әсері сияқты көрінеді. М үндай тағды рды психо анализ ерте кездегі инфантильдік әсердің автоматты түрде көрін іс б ер у і деп есе п тей д і. Б ү л ж а ғ д а й д а ғ ы невро- тиктердің "әдейі қайталаудан" өзгеш ел ігі ж оқ. Бірақ бүл адам дарда еш қаш ан н евр о ти к ал ы қ ш иелен істің белгісі б ай қ а л м а ған . К е й б ір е у л е р д ің б а с қ а а д а м д а р ғ а деген қатынасы белгілі бір үлгіде ғана болады . О лар — жек- керінішті болған тастанды адамдар; тағдырлары әр түрлі болғанымен, еңбектерінің ақталмауына күйінетіндер; әрбір д о сты қ тар ы а қ ы р ы н д а о п а сы зд ы қ п ен а я қ т а л а т ы н ер адамдар; кейбір әз өмірінде үлгі түтаты н түлғасы болып, біраз уақыттан соң одан жерініп, ж аңасын іздейтін адам- дар; әйелге деген нәзік қарым-қатынасы әрқаш ан бір сәттік ған а болы п, а я қ т а л а т ы н с е з ім қ ү м а р л а р т .с .с . Осы адамдардың белсенділігі мен түрақты мінез-қүлықтарынын нәтиж есінде кәрініс беретін ездерінің ерекш еліктеріне орай күйзелістерінің қайталануы на, яғни өмір бойы бір нәрсенің қайта-қайта оралуына таңдана қоймаймыз. Бізге бүдан гәрі көбірек эсер қалды раты ны — осы ндай түл- ғалардьщ бір кездері күйзеліссіз өмір сүріп кетсе де, ешбір белсен ділік таны тпай, тағды ры тағы да сол қалп ы н д а қаиталанып, бір кездегі өмір ж ағдайы ны ң оралып келуі. Мысалы, үш рет түрмысқа шыққан, осы үш бірдей күйеуде ауруға шалдьіғып, оларды өле-өлгенінше күтуге м әж бүр олған^ әиелдің тағды рын есімізге түсірейікш і. Осындай ж ағдаиды Тассо езінің "А зат болған И ерусалим " атты 270
ром ан ти кал ы қ эп осы нда өте әсерлі су реттеген . Оның Танкред атты кей іп кері ш ай қас к езін д е өзінің сүйікті К лориндасы н аб ай сы зд а өлтіріп алад ы . Ө з сүйіктісін ж е р л е ге н соң, ол к р е с т ж о р ы ғ ы н а қ а т ы су ш ы л ар д ы үрейлендіретін, әрі қорқы ны ш ты , әрі сиқырлы орманға кіреді. Өзінің семсерімен бір биік теректі шауып қүлатқан кезде, ағаштың жарасынан қан атқылап, осы терекке жаны үялаған Клоринданың ж анайқайы н естиді. Ол Танкредке тағы да өзінің ж аны н қинап, азапқа салғаны үшін өкпе- назын білдіреді. О сы ндай адам тағд ы р ы н б а қ ы л а у л а р н ә ти ж есін д е кейбір жорамал жасауға болады: шынында да, психикалык, өмірде қанағаттану қағидасының шегінен тысқары әдейі қайталау беталысы болады. Енді невротиктердің түстерін ж ән е баланы ң ойы нға бейімділігін осы беталы сқа ж ат- қызуға болады. Тек сирек жағдайларда әдейі қайталаудың әсер ін б а с қ а т ү р т к іл е р д ің әсерін ен бөліп ал а алаты - нымызды ай туға тиіспіз. Б ала ойы ны ны ң ш ығуына әр ж ақ ты түсін іктем е б еру ге б о л атынын айтып өткенбіз. Қ айталауға деген қүм арл ы қ пен тікелей л әззат беретін әуестікті қанағаттандыру ішкі байланыс арқылы қосылатын т ә р із д і. Т а с ы м а л д а у қ ү б ы л ы сы М ен-ді ы ғы сты р у ш ы ж ағы нан қарсы ласуға қы зм ет ететін болу керек. Әдейі қайталау қанағаттану қағидасын толы қ қолдайтын Мен тар ап ы н ан к өм екке ш ақы рад ы . Біз осы ж ағд ай л ар д ы түбегейлі қарастыра келе, "тагдыр" деген үғымға сыйымды көп ж ай ттар д ы түсіндік ж ән е ж аң ад ан тағы бір қүпия түрткіні ойлап ш ы ғаруды ң қ аж еті ж о қ екеніне көзіміз жетті. Күдік келтіретін ж ағдай — қайғы-қасіретті алдын ала білдіретін түстер көру. Бірақ бүдан басқа мысалдардағы ж ай ттарда да түртілердің белгілі болуы шамалы. Әдейі қайталауды анықтайтын қанағаттану қағидасына қараған- да оның күші басым әрі қарапайым, әрі алғашқы екендігі туралы жайттар көп. Егер әдейі қайталау орын алса, онда ол п си х и калы қ өмірдегі қ о зу процесін басқарады деп есептеп, оның қызметі, қандай жағдайларда көрініс беретіні ж әне қанағаттану қағидасына қандай қатысы бар екендігі ж айлы білгіміз келер еді. IV Енді әркім н ің қ аб ы л д ау нем есе қаб ы л д ам ау еркіне жүгіне отырып, алыпсатарлыққа кірісеміз. Бүдан былайғы әр ек е тім із осы и д ея н ы ң қ а й д а әк еп согаты н ы н көру Қүмарлығына байланысты жасалады. П сихоаналитикалық алыпсатарлық бейсаналы процес- 271
терді зер ттеу д ен ал ы н ган ж а й т т а р ғ а ж ә н е саналы лы қ психикалық процестердің міндетті түрдегі белгісі емес, тек ерекше қызмет атқаруш ысы деген түсінікке байланысты. М етапсихологиялық түрғы дан сананы “Bw” деп аталатын дербес ж үй е жүмысы деп қарасты руға болады. Сана, ең алдымен, сыртқы ортадан келетін тітіркенулерді, сонымен қатар психикалық аппараттан ш ығатын қанағаттану мен қанағаттанбау сезімдерін қабы лдау болса, онда W —Bws2 жүйесінің кеңістіктегі орны көрсетілуі мүмкін. Ол сыртқы ортаға бет бүра ж әне басқа психикалық жүйелерді қамти отырып, сы ртқы ж ә н е іш кі ш ек а р ад а о р н ал асу ы тиіс. Осыларды қабылдай отырып, біз ешбір ж аң алы қ ашпага- нымызды байқадық. Бірақ біздің орталық аппаратымыздың сыртын қымтап түраты н ми қабаттары ны ң қыртысында сананы орналастырады деген ми анатомиясына қосылдық. Ми ан атом и ясы еш қаш ан өзіне: н е л ік тен сан а мидың сыртқы жағында орналасқан, керісінше, ол тереңірек ішкі ж ағы нда б олуға тиісті емес пе деген сүрақты қоймауы кер ек . М үм кін, біз осы м ә л ім е т т е р д і W —Bw ж ү й есін түсіндіруге пайдаланатын болармыз. Саналылық бүл жүйенің процестеріне тән жалгыз қасиет емес. Біз психоанализдің мәліметтеріне сүйене отырып, қозу процестері басқа жүйелерде, яғни санамен ешбір байланысы ж оқ естеліктер ретінде із қалдырады деп айта аламыз. Егер оларды жасаған процестер санаға жетпеген жагдайда, онда ү зақ кіретін түс тү рақты болады . Б ірақ м үндай ү зақ қ а созылган қозулар әсері W —Bw жүйесінде де сақталатыны ж айлы түж ы ры м ж асау қиы нға соғады. Егер естеліктер ә р қ а ш а н сан ал ы б олса, он д а б ү л а р ж ү й е н ің ж а ң а қо зу л ар д ы қ аб ы л д ау қаб іл етін ш ектеуш і еді. Ал олар керісінше, үнемі бейсаналы болып қалса, онда қызметі феномендік сана арқы лы ж үзеге асатын бейсаналы про- цестердің болуын түсіндіру міндеті шығады. Сананы дербес ж үйе түрінде қарасты рғанда еш нәрсе өзгермейді де, біз еш тем е ү тпай м ы з да. Бүл сонш ама ш еш уш і түж ы ры м болмаса да, сана ж әне есте із қалдыру бір жүйенің ішінде өзара сыйыспайтындығы ж ай лы ж о р ам ал қ ү р у г а итер- мелейді. Bw жүйесінде қозу процесі ешбір із қалдырмастан саналы түрде жүреді. Еске түсіруге негіз болатын процестер ізі қозуды ң тарал уы кезінде басқа, ж у ы қ арадағы ішкі жүйеге тасымалданады. Осы мағынада мен сүлба жасап, оны 1900 ж ы лы "Түс ж ору" атты еңбегімнің спекуляциялы қ бөлігінде жарияладым. Егер сананың пайда болуы жайлы өте аз білетіндігіміз туралы ойласақ, онда сана еске түсірудін ізі бар жерде ғана пайда болады деген дәлелді түжырымга біраз мән беруге тиістіміз. 272
Сонымен, Bw ж үйесі қозу процесі онда, басқа психи- калық ж үйелер сияқты, оның элементтерін ү заққа созы- латын өзгерістерге үш ы ратпауы мен ерекш еленеді, бірақ ол саналы аңғару қүбы лы сы на әкеп соғады. Осылайша, ж алпы е р е ж е д е н а у ы т қ у бүл ж ү й ен і тікелей зер т т еу кезінде, ойға келген бір жағдайды түсіндіруді талап етеді. Бүл ж ағдай басқа ж үй елер д е кездеспейтін Bw ж үйесінің сы р тқ а ш ы ң ға р ы л у , я ғн и сы р тқ ы о р т ам ен т ік ел ей байланысты болуы мүмкін. Tipi ағзаны өте қарапайы м түрде, сараланбаған, тітір- кенген көпіршік субстанция ретінде елестетіп көрейікші. Сонда оның сыртқы ортаға қараған беті сараланған болып, тіт ір к е н у д і қ а б ы л д а й т ы н м ү ш е қ ы зм ет ін а т қ а р а д ы . Эмбриология ф илогенездің қайталануы ретінде, нақты- лаған да, о р т а л ы қ ж ү й к е ж ү й е с і эк то д ер м а д ан пайда б о л аты н ы н ж ә н е м иды ң сүр қаб ы р ш ағы қарап ай ы м , сыртқы қасиеттердің түқы м қу ал ау арқы лы берілетінін қарастырады. С ы ртқы тітіркенуді көпіршік бетіне қарай тоқтаусыз ығыстырудың әсерінен белгілі тереңдікке дейін оның субстанциясының өзгеріске үш ы рауга толы қ мүм- кіндігі болады. Сондықтан қозу процесі терең қабаттарға Қ араганда сы ртқы қ аб а т т а өзгеш е ж ү р ед і. О сы лайш а тітіркендіруден әбден ш ирыққан қабьфіпық пайда болады және ол тітіркенуді қабылдауға тиімді ж агдайлар жасай отырып, өзі бүдан әрі өзгеріске үшырау қабілетін жоғал- тады. М үны Bw ж үйесін е тасы малдайты н болсақ, оның элем енттері қо зуд ы өткізу бары сы нда еш бір өзгеріске үшырамаушы еді. Себебі олар осындай эсер ден түбегейлі түрленген (м одиф и каци яланған). О нда сананы ң пайда болуына барынша әзірлік бар деген сөз. Субстанцияның ж ән е о н д а ж ү р іп ж а т қ а н қ о з у процесіндегі м одиф и- кацияның мәні ж айлы өзіндік пікір жасауға да болушы еді, бірақ оны тексеруге осы уақытқа дейін, әзірше, мүмкіндік жоқ. Енді жорам ал жасауға болады: қозу бір элементтен келесісіне өткен кезде белгілі бір кедергіні жеңіп шығады ж:әне осы кедергінің азаюынан қозудың үзаққа созылатын ізі (ж олдардың қайталануын) қалады. Bw жүйесінде^ бір элементтен келесісіне өткенде мүндай кедергі болмаиды. Бүл түсінікпен психикалық ж үйелердің элементтеріндегі ты ны ш ты қтағы (байланы сқан) ж ән е еркін-қозғалм алы эн ергияларды б рей ер лік аж ы р ату м ен байланы сты руга болады . М ү н д ай ж а ғд а й д а Bw ж ү й есін ін эл ем ен ттері байланыспаган, бірақ міндетті түрде еркін шығарымды энергия болушы еді. Бірақ мен бүл жайында әзірге нақты бір н ә р се а й ту д а н а у л а қ болуды ж ө н деп^ санайм ы н. Дегенмен осы талқылаудың арқасында Bw жүйесінің орна- 18-1530 273
ласуы на байланысты сананы ң пайда болуы н ж эн е оныц ер ек ш ел ік те р і м ен қ о з у п р о ц есін ің ж ү р у ін байланы с- ты рдық. Біз тітіркенуді қаб ы л д ай ты н қ аб ы р ш ақ қабатты тірі көпіршіктің тағы бір сәтін қарасты руға тиістіміз. Осы бір тірі м атерияны ң бір бөлігі алып күш ті қ у аттан түратын сыртқы ортада болады, егер оның тітіркенуден (Reizschutz) қ орғану қабілеті болмаса, ол баяғы да өліп қалуш ы еді. О ны ң қ о р ғ а н у ғ а б е й ім д іл ігі т ір і а ғ з а ғ а т ә н сы ртқы қабатының қүрылымын өзгертуіне, белгілі бір органикалық емес д әр е ж е д е болуы на байланы сты . Ол ерекш е қабат немесе мембрана ретінде тітіркенуді тежейді, яғни сыртқы орта қуаты ны ң ж ақы н орналасқан тірі қабаттарға біраз ғана д ә р е ж е д е эсер етуін қ ам там асы з етеді. Бастапқы тітіркендіру күш інен қорғалап қалған қабаттар, ездеріне бағы тталған тітіркендірудің бәрін м еңгеруге бой үрады. Өзінің ж ойылуы арқылы осы сыртқы қабат тереңде жатқан қабаттарды күші жеткенінше қорғауға тырысады. Тірі ағза үшін тітіркендіруден осылайш а қорған у тітіркендіргішті қ аб ы л д ау д ан д а м аңы зды м індет болы п табылады. Ол өзгеш е қ у а т 83 қоры м ен қам там асы з етіліп, оны сырттан эсер ететін ыдыратушы әрі күші басым қуаттан қорғауға ты рысады. Тітіркендіргіш ті қабы лдаудағы басты мақсат сыртқы тітіркендірудің бағыты мен қасиеттеріне бағдар ж асау болып табылады. С онда ол үш ін сы ртқы ортадан біраз байқап көріп, оны біраз бағалау жеткілікті екен. Ж а қ с ы ж е т іл г е н а ғ з а л а р д а б ү р ы н ғ ы к ө п ір ш ік тін қ а б ы л д ау ш ы қ а б ы р ш а қ қ а б а т ы н ы ң б ір аз б өлігі ған а тітіркенуден тікелей қорғаны іп ретінде қаб ат сыртында сақталған. Бүл — ерекш е тітіркендіргіш терге бейімділігі б ар ж ә н е өте к ү ш ті т іт ір к е н д ір у л е р д е н қ о р ған ат ы н , оларды теж ейтін қүралдары бар сезім мүш елері. Оларға тән қасиет: сы ртқы тітіркен д іргіш тер д ің б ір азы н ғана өңдейді, сы ртқы ортаны ш ам алы ған а бейнелейді. Осы сезім мүшелерін сыртқы ортаны сипап сезіп, қайта тартына қалатын қысқаш тармен салыстыруға болады. Осы арада мен өте тиянақты қарасты ры луға тиіс бір м әселен і қ о зғап кетпекпін . У ақы т пен к ең істік о й л ау формаларының қаж етті мәні деген Кант қағидасы қазіргі кезде психоаналитикалы қ м әлім еттердің әсерінен пікір- таласқа әкелуі мүмкін. Бейсаналы қ процестер уақы ттан тысқары болатынын анықтадық. Бүл, ең алдымен, олардын у ақ ы т бойы нш а тәртіпке келтірілм ейтінін, яғни у ақ ы т оларда ештеме өзгертпейтінін білдіреді. Сонда бейсаналық п р о ц естер үщ ін у а қ ы т ж а й л ы к ө з қ а р а с т ы қ о л д а н у ғ а бо л м аи ты н ы ш ы ғады . Б үл тер іс қ ас и е т т і т е к сан алы 274
психикалық процестермен салыстыру арқылы ғана түсінуге болады. У ақы тқа қаты сты көзқарас W —Bw жүйесіндегі жүмыстың қасиетіне тәуелді ж ән е осы соңғының өзін-өзі қ абы лдауы на сәй к ес б о л у ы қ а ж е т . Ж ү й е н ің осы ндай тәсілдегі тіршілігінде тітіркендіруден сақтанудың басқа да ж олы із д е с т ір іл у і к е р е к . Б ү л т ү ж ы р ы м д а р , әр и н е, бүлыңғыр көрінуі мүмкін, бірақ мен тек осындай жорамал ғана айта аламын. Біз осыған дейін тірі көпіршік сыртқы ортаның тітір- кеңдірулерінен қ о р ған у ға бейім делгенін айты п келдік. А лды н да б із о н ы ң қ а б ы р ш а қ қ а б а т ы сы р тқ ы тітір- кендірулерді қабылдайтын дифференциалды мүше болуға тиісті дедік. Бүл сезімтал қабырш ақ қабат та, болашақ Bw ж үйесі де іш тен к ел ет ін қ о зу л а р д ы қ аб ы л д ай д ы . Bw ж ү й е н ің с ы р т қ ы ж ә н е іш кі ә с е р л е р д ің ар ал ы ғы н д а о р н аласуы , о л а р ға қ а ж е т ж а ғ д а й л а р д ы ң айы рм аш ы - лықтары бүл жүйенің ж әне бүкіл психикалық аппараттың ж үмы сы үш ін ш еш уш і рөл атқарады . Тітіркендіргіш тің күшін өте аз мөлшерге дейін азайтатын, сыртқы әсерлерге қарсы келетін қорғаныш бар. Ал ішкі әсерлерден қорғану мүмкін емес, терең қабаттағы қозу ешбір кемімей-ақ тікелей осы ж үйеге таралады ж ән е олардың белгілі бір түрлері қанағаттану, қанағаттанбау сезімдерін туғызады. Барлық жағдайда олардан туындаған қозулар осы жүйенің жүмыс тәсіліне ж ы лдам ды ғы ж ә н е сапалы қасиеттері, мысалы амплитудасы, бойынша адекватты сыртқы ортадан келетін т іт ір к е н д ір у л е р г е қ а р а ғ а н д а т е п е -т е ң б о л ад ы . Осы ж ағдайлар екі нәрсені түпкілікті анықтайды: біріншіден, аппарат ішінде жүретін процестердің индикаторы болатын қанағаттану мен қанағаттанбау сезімдерінің басым болуы; екіншіден, қанағаттанбауды ң өте көбею іне әкеп соғатын ішкі қ о зу л а р ға қарсы әрекеттің байқалуы . С онда олар іштен емес, сы рттан эсер етеді ж ән е тітіркендірулерден сақтану ш араларын қолдана алады. Патологиялық процес- тердің пайда болуында үлкен рөл атқаратын проекциянын шығуы осылайша іске асады. Осы соңғы пайымдаулар арқылы, меніңше, қанағаттану қағидасыны ң үстемділігін түсінуге мүмкіндігіміз болған сияңты. Бірақ біз әлі оған қайшы жағдайларды анықтаған жоқпыз.
С онды қтан әрі қарай қадам жасайық. Тітіркен- Діруден қорғаныш ты бүзып өтетіндей өте^ күшті сыртқы Қозуларды біз ж арақаттануш ылы қ деп атаймыз. Меніңше, ж а р а қ а т үғымы тітіркен д іруд ен қорғаны ш ты ң б үзы лу түсінігін береді. Осындай сыртқы ж ар а қ ат жагдайы ағза қуаты ны ң б үзы луы н а әкеп соғуы мүмкін ж ән е барлы қ Қорғаныс қүрал д ары н іске қосады. Бүл ж ағдайда қана-
ғаттан у қағи д асы ә р е к е т с із қ ал ад ы . А ғза психикалы қ а қ п а р а т қ а ту скен о сы н ш ам а көп м ө лш ердегі тітіркен- д ір у л е р д ің ә с е р ін к ө т е р е а л м а й д ы ек ен . Енді осы т іт ір к ен д ір у д і ж е ң іп ш ы ғу, көп м ө л ш е р д е гі тітіркен- д ір у л е р г е п с и х и к а л ы қ т ү р ғы д а к ед ер гі ж а с а у міндеті қойы лады. Тіпті өте күшті қорғану әрекеті біздің түсіндіруге қайшы емес. Себебі ол реф лекторлы қ сипатта жүреді, яғни олар психикалық аппараттың қатысынсыз пайда болады. Біздің м етап си х о л о ги ял ы қ деп ат ал ат ы н п ікір л ерім із, әрине, п с и х и к а л ы қ ж ү й е э л е м е н т т е р ін д е г і қ о з у п р о ц есін ің табиғаты ж айлы ештеңе бідмейтіндігімізден шығады ж әне бүл жөнінде қандай да бір ж орам ал ж асауға қүқымыз жоқ сияқты. Бүл ж ағдайда біз өр ж аң а ф орм улаға үлкен Х-ті тасымалдау арқылы әрекет жасаймыз. Бүл процесс сандық түрғы да әр тү р л і қ у ат арқы лы ж ү зе ге асаты ны ж айлы ж орамал оңай жасалады. Ал оның тағы сапалы болатыны (мысалы, амплитуда түрінде) біз үшін дүдәмәл, сондықтан біз ж а ң а тү ж ы р ы м д ам а р ет ін д е Б р ей ер д ің б о л ж ау ы н қабы лдаймыз, яғни бүл ж ер д е қ у атты ң екі ф орм асы — ер к ін өтіп, б ә с е ң д е у ге ты р ы сат ы н ж ә н е п с и х и к а л ы қ ж ү й е л е р д ің н ем есе о л ар ға тән э л ем ен ттер д ің ты ны ғу қорындағы түрлері — болатыны ж айлы айтылады. Бәлкім, біз психикалық аппаратқа келетін қуатты байланыстырып, оны еркін ағатын күйден тыныш тық күйіне ауыстыруға болады деген ж орам алға да орын береміз. М еніңш е, кәд ім гі ж а р а қ а т н е в р о зы н қ о р ған ы сты ң т іт ір к е н д ір у л ер д ен к ең а у қ ы м д а б ү л ін у ін ің әсер і деп түсінуге қадам ж асау қ аж е т. М үны м ен психологиялы қ түрғыдан талабы күшті әрі механикалық емес, қорқыныш пен өмірге төнген қауіпке этиологиялык, мән беретін жаңа ілімнен гөрі, санды рақ ту р ал ы еж елгі қарапайы м ілімді қайта қалпы на келтіруге болуш ы еді. Бірак, бүл қарама- қарсылықтарды ымыраластыру қиын емес, себебі ж арақат неврозы ж ай лы психоаналитикалы к, түсінік естен тану туралы теорияның дөрекі түрімен тепе-тең болмайды. Егер соң ғы сы ест ен т а н у д ы ң м ә н і ж ү й к е э л е м е н т т е р ін ін м о л е к у л я р л ы қ н ем есе ги ст о л о г и я л ы қ қ ү р ы л ы м ы н ы ң б ү л ін у ін д е деп т ү с ін д ір с е , он д а б із о н ы ң "тітір к ен - дірулерден қорғаныстың" бүзылған жеріндегі әсерді ж әне осыдан ш ыққан міндеттерді түсінуге тырысамыз. Ол үшін, ең ал д ы м ен , т іт ір к е н у д і қ а б ы л д а й т ы н ж ү й е л е р д е г і қуатты ң көп мөлш ерінің (Uberbesetzung) пайда болуы на ж ағд ай болып табы латы н қорқы ны ш (A ngstbereitschaft) түріндегі даярлы қтың ж оқты ғы . Осындай энергетикалық п о т ен ц и ал д ы ң т ө м е н д е у ін ің ә с е р ін е н ж ү й е л е р ө зін е 276
келетін қ о зу л а р д ы ң ш ам асы н байланы стыра алмаиды, сондықтан аталған "тітіркенулерден қорғаныстын бүзы- луы о ң ай ж ү з е г е асады . С оны мен, біздің оиымызша, қорқыныш түріндегі қабылдаушы жүйенің энергетикалық потенциалын көтер уге бағы тталған даярлы қ тітіркенді руден қорғанудың соңғы ж олы болып табылады. Көптеген ж а р а қ а т т а р қ а т а р ы ү ш ін осы ндай д аяр лы қ сы з ж ән е даярлығы бар, потенциясы жоғары жүйелердін арасындағы ай ы р м аш ы л ы қ о н ы ң б а ст ап қ ы сәтін д е ш еш уіш рө атқарады. Яғни ол енді ж арақат күшіне тәуелді болмаидь. Егер жарақатты невротиктердің түстері оларды үнемі жағдайына оралтып отыратын болса, бүл арман-тіле орындалуы болып табылмайды. Басқаша аитқанда, гал цинациялық оры ндалу қанағаттану қағидасының Ү дігінің әсерінен болған қызмет. Бірақ біз түстердщ ертерек болатын басқа міндеттерді орындаитынын, ш и қанағаттану қағидасы өз үстемдігін іске асырғанғ айтуымыз керек. Бүл түстер жарақаттану неврозы болған қорқы н ы ш сезімін дамыту арқылы тітір лермен күресуге тырысады. „рл_ Осылайша, түстер қанағаттану қағидасына қ р . мей, психикалық аппараттың қызметіне мүмкі д Р және оған тәуелді болмайды. Қанағаттанбауд Р қ ан а ғат т ан у ға т ы р ы су ға қ ар аған д а алдым Осы орайда, бүрынғыдан басқаша, түс аР^ан тіа*жтін орындалуы болып табылады деген түжырымд Arimttr/jume) орынды болар еді. Бүған қорқынышты түстер [
л жатпайды. Мен бүл ж айлы бірнеше рет ж әне т;лек-
келтіргенм ін. С он ы м ен қ атар , тыиым сал1^ (Straf- армандардың орындалуына қарай, жаэалау- ү Р
ж а зал ау д ы уағы здайты нды қтан, ы ғы стар ы лм әуестікке ж ауап қайтаратын ерекше кінәлш к с орындалуы болып табылады. Бірак, ін арман- сетхлген ж а р а қ а т т ы н е в р о т и к т е р д ш тү Р йплмай-
тілектердің орындалуы түрғысынан қарастьру т _
ды. С оны мен қ а т ар психикалы қ инфантильді жарс тарды еске түсіретін түстердің психоанал А Р q asp
кебінесе қ ай талан у беталысына бағынад ■
. яғни болғанды , естен ш ығып кеткен ді а н ы қ т а у п п о ц е с і бейсаналы деп айтуға келмейтін тілек псих орын арқылы бекітіледі. Сонымен тілектердщ op J TbIH тү С алатын түстерге келтірілетін кедергглерді барлық . керу қызметі алғаш қьі болып е с е п г е л м д а психикалы қ өмір қ ан ағат т ан у қағидасы ны ң Ү 277
мойындаған ж ағдай да ғана, түс өзіне кедергі келтіретін қ о з у л а р д ы ж е ң іп ш ы ғу ы м ү м кін . Егер "қ а н а ғ а т т а н у қағидасы ны ң арғы ж ағы " бар болса, онда түсте тілек- арм анны ң оры ндалу б еталы сы н ан бүры н өткен кездер ж ай лы ай туға болады . Б үл тү стің ең соңғы қызметіне қайш ы лы қ келтірм ейді. Егер осы беталы сты ң бір бөлігі өзгерген болса, м ы надай с ү р а қ ту ы н д ай д ы : түстердің п с и х о а н а л и зін д е ж а р а қ а т т ы қ ә с е р л е р д і п си х и к а л ы қ байланыстыру арқылы қайта шығару беталысының шығуы мүмкін бе? Бүл сүраққа дәлелді түрде ж ауап беру керек. “Согыс" невроздары дертінің атауында аса үлкен мән бар. О ларды ң, п а й д а б о л у ы М ен -қақт ы ғы сы н ы ң (Ісһ- Konflikt) көмегімен жеңілдетілген, ж арақат неврозы болуы мүмкін екендігін мен басқа ж ерде дәлелдегенмін. Ж оғары да айтылған жайт, яғни терең ж аралану үлкен ж ар ақ ат неврозы ны ң пайда болу мүмкіндігін азайтады. Енді т ү с ін ік т ір е к б о л ад ы . Ә сір есе п с и х а н а л и т и к а л ы қ з е р т т е у л е р д е г і екі ж а ғд а й : бірінш ісі — м ех ан и к ал ы қ күйзелістерді сезімдік қозуларды ң кезі ретінде қарастыру (тербелу мен темір жолмен ж үрудің әсері "Три очерка по теории сексуальности") ж ән е екіншісі — ауы рсы ну ж эне безгектік күйдің либидоны ң таралуы н а әсерін тигізетіні ж айлы есімізге түсірелік. А лғаш ы нда ж ар а қ ат ты қ үшін сезімдік қозу қорқыныш түрінде болмайды, ал дененің жа- рал ан уы н арди стік либидо мен зақ ы м д ал ған ағзадағы қозудың артыгын байланыстырады. Ал меланхолия сияқты либидоның таралуындағы ауыр кеселдер қандай да бір ағзалық дерт арқылы ығыстырылуы мүм кін ж ә н е тіпті ете асқы н а ү д еген dem entia praecox күйінде аталған ж ағдай ларды уаңы тш а тоқтатуға, тіпті бүрынғы аздап ауыратын кездегі күйге оралуға болатыны ж а й л ы б ел гіл і т ү ж ы р ы м л и б и д о т е о р и я с ы н д а д үры с бағаланбаған. V Ішкі тітіркен улерді қабы лдайты н қы рты с қабаты н да олардан қорғаныс болмаудың нәтижесінде тітіркенулердін орын ауы суы үлкен эконом икалы қ б ү зы л у л ар ға түрткі болад ы . О лар ж ар ақатты к , н е в р о з ғ а сәй к ес к е л у л е р і мүмкін. Ағза талпыныстары ішкі тітіркенулердің негізгі қ ай н ар к ө зд ер ін ің қы зм етін а т қ а р у ш ы болы п кел ед і. О л ар ға ағза іш інде пайда б о л аты н ж ә н е п с и х и к а л ы қ аппаратқа кәш ірілетін барлы қ әрекеттен уш і күш тердін өкілдері ж атады. Д әл осылар психологиялық зерттеудін ең басты ж әне аса көмескі элементі болып табылады. 278
Осы т а л п ы н ы с т а р д а н ш ы гаты н ә р е к е т т е р ти п тер і бойы нш а байланы спаған, керісінш е, еркін-қозғалм алы процесс болып келеді деген болжамды аса сенімді деп айта алм айм ы з. Осы п р оц естер ж ай л ы ең ауқы м ды үлкен түсінікті түстерді зерттеу көрсетеді. Біз мүнда бейсана ж ү й е л е р ін д егі п р о ц естер тү п негізінде саналы (ілкі-) процестерден ерекш е болатынына, бейсанадағы қуаттың ж ек е зар я д та р ы толы гы м ен ж ец іл көш ірілуі, ауысты- рылуы, әсіреленуі мүмкін екендігіне көз ж еткіздік. Дәл осыған ілкі саналылық материал тап болса, онда бүл қисын- сыз нәтиж елерге әкелер еді. Сондықтан да бейсана зац- дарына сәйкес, өткен күннің ілкі саналылық қалдықтары қайта өңдеуден өткеннен кейін, түстің айқын мазмүнында таңғалдыратын ж ағдайлар пайда болады. Біздің қалыпты сергек күйімізге сәйкес келетін “қосалқы" процестермен салы сты рғанда бейсанадағы м үндай процестердің осы қасиетін мен "бастапқы" психикалық процесс деп атадым. Барлык, талпыныстар бейсана жүйелерінде пайда бола- тындықтан, олардыц бастапқы процесті үстануы жаңалык, бола қо й м ас. Б асқ а ж ағы н ан , б астап қ ы п си хи к алы қ процесті еркін қозғалатын зарядпен, ал қосалқы процесті б ай л ан ған нем есе Б р ей ер д іц 34 ж ү й к ел ік ш иры ғуы ны ң тоникалы қ өзгерістерімен тецестіруімізге еш негіз жоқ. Психикалық аппараттың аса жоғары қыртыстарының бүл жағдайдағы міндеті — "бастапқы" процесте пайда болған т а л п ы н ы ст ар д ы ө з а р а б ай л а н ы ст ы р у б олар еді. Бүл байланыстырудың сәтсіздігі ж арақатты қ неврозға үқсас бүзы луларга негіз болады. Егер осындай байланыс орын алса, онда қ а н ағаттан у қағи дасы ж ә н е оның модифи- кациясы — шындық қағидасыныц басымдылығы кедергісіз ж алгасуы мүмкін. Бірақ бүған дейін психикалық аппа- ратты ң басқа міндеті бірінші орынга шыгушы еді. Бүл міндет — қозуды ж ә н е оның байланысын игеру болып келеді. Ол қан ағаттан у қағидасы на қарам а-қарсы емес, алайда оған тәуелді де болмайды. Ерте б а л а л ы қ ш ақты ц п с и х и к а л ы қ өм ірінде ж ән е психоаналитикалык, тәжірибе жагдайларында кездестірген қайталаудыц көріністерін анықтауға мүмкіндік болмайды, бірақ ол қанагат қағидасына қарама-қарсы кезінде “демон- дық" сипатпен ерекшеленеді. Ойында бала әуелі жағымсыз толганыс, күй кеш улерді қайталайты ны н айта аламыз. С ебебі ол өзінің белсенділігінің арқасы нда қарапайым, ен ж ар тол ған ы стар кезіндегімен салы сты рганда күшті әсерлерді ж ақсы меңгере алады. Әрбір тілектің орында- луын ш егендеуге талпыныс болады ж ән е ж агымды тол- ганыстар кезінде де бала осы қайталауларға тоймай, дәл 279
сол әсерлердің қ ай тал ан у ы н қ а ж е т етеді. Н әтижесінде м інез-қүлықты ң осы қасиеті ж оғал у ы тиіс: себебі екінші р ет қ а й т а л а н ғ а н ө ткір сө з е л е у с із б о л ад ы ; театрл ы қ қойы лы мның екінш і рет көрсетілуі алғаш пайда болған әсерді бере қойм айды . С о л си яқ ты адам н ы ң өзіне өте ұнаған кітабын бірден тағы бір рет қайталап оқып шығуы екіталай. Сонда қаш анда қанағаттануды ң ш арты — оның ж аңалы ғы болып келеді. Ал бала болса, оған ер есек адам к өр сеткен ойынды қ ай та л а п с ү р ау д ан ш арш ам ай д ы ж ә н е , оған қызықты ертегі айтылатын болса, басқасының орны на қайта-қайта осы е р т е гін і т ы ң д а й б е р гісі к е л е д і. Ол б ір н әрсен ің қайталануы н талап етеді ж ән е ересек адамның жаңалық еңгізу м ақсаты м ен ө згерткен д ерін өзінш е ж өндеп оты- рады. Дегенмен м үнда қан ағаттан у қағидасы на қарама- қарсы лық ж оқ. Д әл осы қайталаулар, бір нәрсенің қайта т а б ы л у ы қ а н а ғ а т т а н д ы р у д ы іс к е а с ы р а т ы н ы н а зар ау д ар тад ы . Керісінш е, суб ъ ек тіге т ә н қ а й та л а н у оның байланы стары н ин ф анти льді кезең ге тасы м алдау бары сы н д а б а р л ы қ ж а ғ д а й д ы қ а н а ғ а т т а н у қ а ғ и д а с ы н ы ң ш егін ен ш ы ғар ат ы н ы т ү с ін ік т і с и я қ т ы . Н а у қ а с адам осындай ж ағдайда өзін бала тәрізді үстайды, оның ежелгі күйзелістері ж айлы еске түсіруін ығыстырған іздер байла- ныспаған күйде болады . Б үл қ аси еттер күндізгі күйзе- лістердің ізд ер ін е түстегі ар м ан -тіл ек тер д ің оры ндалу ф ан тази ясы н біріктіру ерекш елік тері ар қ ы л ы көрінеді. Осы қ ай тал а н у біздің терап евтік ж үм ы сы м ы зға кедергі келтіреді, яғни ем деудің соңы нда дәрігерм ен айрылыс- қанда, т ал д ау д ан хабары ж о қ ад ам д ард ы ң бір нәрсені ашып алуға қорқып, оларды сол бүйығы ж атқ ан күйінде қозғамауды ж өн деп санау негізінде әзәзіл қайталанудан пайда болған қорқы н ы ш ты ң с ақ тал у ы н б о л ж а у қ аж ет болады . Қ ай талан у мен әу естіктер қ ал ай ш а бір-бірім ен бай- ланы сады ? Б ү л біз үш ін әл і т ү сін ік сіз. О сы ған орай,
деп, ж ән е сыртқы кедергілердің әсерінен м әж б ү р л ікп ен сақталған , бы лайш а ай тқ а н д а, ағзал ы қ икемділіктің немесе ж арам ы на қар ай ағзалы қ өмірдегі85 оралымсыздықтың көрінісі деп атауға болады. Әуестікке берілген мүндай анықтама бір түрлі оғаштау көршеді, себебі біз әуестікте әдепті өзгеріске ж ән е дамуға үм ты лы с сәттер ін к ө р у ге үйр ен іп қ ал ған б ы з, ал енді, керісінше, бүған қарам а-қайш ы , яғни тірш ілік етуш інін керітартпалық табиғатының көрінісін мойындауға тиіспіз. ір ж ағы нан, бізге ж ан у ар л а р өміріндегі әуестіктердін 280
алдын ала келісіп алатындай тарихи көрінісін дәлелдейтін мысалдар алда кездеседі. Егер кейбір балықтар уылдырық ш аш у кезінде, әдетте, мекен ететін жерінен қаш ықтағы таныс ж ерге ж ету үшін қиын сапарға ш ыгатын болса, онда, биологтарды ң пікі- рінше, олар белгілі бір уақы ттан соң ауы стырған ежелгі орындарын іздеп т ау ы п ал ад ы . Д әл осы ж а ғ д а й ж ы л қүстарына да қатысты, бірақ алда басқа мысалдар келтіру .....................— . г Ь р н о МӨНДӨОІНДӨ Ж Ә Н 0 ЭМОрИОЛОГИЯНЫҢ Ж аИ 'П Ч Л рЬШ да а г ---------у . . жақсы м ы салдары н кө р ем із. Біз ж а н у а р д ы ң ү р ы ғы аз
ж е д е л д а м у ы н д а ж а н у а р л а р д ы ң б а р л ы қ формаларының қүры лы м ы н қай талауға м әж б үр болаты- нын көреміз, бүл ж ағд ай д а аз ғана түсінік беруге ж ән е тарихи түсіндірмеден алш ақтам ауға ты рысуымыз керек. Сонда ж ан уарлар әлемінің тарихында ж оғалтқан мүшені басқасының пайда болуы арқы лы орны н басу қабілеті байқалады. Қайгалауға м әж бүр ететін консервативтік әуестіктерден басқа, ж аң а ф орм аларды б еруге ты ры саты н ж ә н е про- греске талпы наты н әуестіктер бар дегенге қарсы лы қ та кездеседі. Б үл қ ар сы л ы қ кей інгі
жүктеу/скачать 17,69 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|