М. К. Ахметова Мәтін лингвистикасы
кім білсін) де осы мағынаға сәйкес сұрыптап колданған. Соңғы сөйлемдегі -ау
жүктеу/скачать 0,6 Mb.
|
М. К. Ахметова Мәтін лингвистикасы-emirsaba.org
- Бұл бет үшін навигация:
- Айнаның шамның сәулесімен боталаган жанары жасаурай, енесін цатты ңысып ңуіиақтады. Н еге екенін өзі де
- Съезд у-ш у болды. К ейбіреулер ңаша жөнелдй Кейбіреулері аңырайып турып қапды. Қалел де бұгып шыга жөнелді
| кім білсін)
де осы мағынаға сәйкес сұрыптап колданған. Соңғы сөйлемдегі -ау демеулігінің қолданысы күмэндану, болжау мэнін онан сайын басымдау етіп көрсету үшін жұмсалған. Егер төмендегі мәтіннің қыстырма қүрылымдарын алып тастасақ, онда сөйлем арасындағы байласым сақталған болар еді. Өйткені қыстырма кұрылымдар сөйлемдердің арасындағы құрылымдық байласымды күшейте түсу үшін қолданылады. Мысалы: Айнаның шамның сәулесімен боталаган жанары жасаурай, енесін цатты ңысып ңуіиақтады. Н еге екенін өзі де білмеді, екі иыгы сепкілдеп, агыл-тегіл ж ылаган. Байтаң ел, бақытпты күндерін аңсады ма, өз анасының жүпар иісін сагьшып, кең кеудесіне басын цойгысы келген шыгар, бәлкім. буган дейін көкірегінде бұгып жатып, әбден ңысылып, әбден сыздаган мұңның ененің еміренісінен кейін иіп, бүлак боп, көздің жасы боп, сарқырап ащаны ма екен... Кім біпсін. кімнің ішіне кім кіріп шықңан... бәрімізде де ашылмаган сыр, айтылмшан сөз бар-ау... (О.Бөкеев). Жоғарыда талданған мәтіндерден байқағаны м ы здай, шегендеуіиггер негізінен сөйлемдердің басқы бөлігінде орналасып, дербес сөйлемдердің арасындағы байласымды жүзеге асырады әрі түряі логика-семантикалық катынастардың грамматикалық көрсеткіші болып есеітгеледі. Етістіктің бірыңгай ш ақ тұлғалары да мәтіннің құрылымдык ұйымдасуын жүзеге асыратын әдіс-тәсілдердің біріне жатады. Мысалы. Съезд у-ш у болды. К ейбіреулер ңаша жөнелдй Кейбіреулері аңырайып турып қапды. Қалел де бұгып шыга жөнелді- Қаратілеуұлы пешке сүйеніп турган бойымен аңырайып цалшиып қарап тұрып ңалды. Кенжеүлы отырган бойымен қиеайып, бақырайып цатып цалды (С.Сейфуллин). Берілген мысалда бірьщгай жедел өткен шақтүлғалы етістіктердін қолданысы арқылы мэтін байласымы жүзеге асырылған. Бір мезгілде қалыптасып отырған жағдай жедел өткен шақтың —ды, -ді тұлғасы арқылы сипатгалып отьф. ^ ‘лд ' к б ф л ік тер д ің қ ай талан у ы арқылы д а мәтіндердін айласымы жүзеге асырылады. Дыбыстардың, қосымшалардый, 66 сөздердің, сөйлемдердің қайталануы мәтін қүрылымындағы ерекше қолданыстар ретінде қарастырылады. Мэтіннің белгілі бір бөлігінде не болмаса тұтас мәтін кұрылымында қайталаньт келетін элементтер мәтін бөліктерін байланыстыруда үлкен қызмет атқарады. Қайталамалардың прагматикалық қызметі де зор. Бір дыбыс не бір сөз қайталанган сайын оқшауланып, дараланып, оқырманның назары соған ауады да, сол тілдік бірліктер арқылы беріліп отырған мағынаға ерекше мән бере бастайды. Сөйтіп, қайталанған элементтің қатысымдық, эсер ету қызметтері аргатүседі. Р.Әмір, Ж.Әмірова«Жай сөйлем синтаксисі» атгы еңбегінде дара сөйлем келемінде бір сөйлем мүшесінің қайталануын синтаксистік амал ретінде қарастырьш, бір мүшені қайталап атау арқылы синтаксистік бірнеше коммуникативтік мақсапы іске асыратынын айтады. Ал тұгас мэтіндегі тіддік бірлікгердің қайталанып қолданылуын, олардың түрлерін, қызметін, сипатын О.Бүркіт «Қайталамалардың лингвостилистикалық жүйесі» агты монографиясында жан-жакты карастырды 13/. Бұл еңбекте мэтін байласымын жүзеге асырудағы қайталамалардың тілдің барлық деңгейіндегі (фонетикалық, лексикалы қ, морфологиялық, синтаксистік) қызметі аныкталды. Сонымен қайталамалар - мэтін байласымын арттыруға қатысатын тілдік амал-тәсілдер. Мысалы: жүктеу/скачать 0,6 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
|