М. Н. Баратова Мәшһүр Жүсіп өлеңдерінің жанрлық сипаты Оқу-әдістемелік құрал Павлодар, 2007
жүктеу/скачать 429 Kb.
|
b201 3
- Бұл бет үшін навигация:
- 1.11 Мәшһүр Жүсіптің арнау өлеңдері
| 1.10 Мәшһүр Жүсіптің мәснауи өлеңдері
Мәшһүр Жүсіп өлеңдерінің жанрлық түрі дегенде, оның бізге жеткенімен бір рет болса да, мәснауи үлгісін қолдануына да көңіл бөлгіміз келеді. Шығыс поэзиясын кең зерттеген Ө. Күмісбаевтың мына бір пікірі назар аударарлық: «Мәснауи (араб – сөзі – қосарланған) араб, парсы, түркі тілді әдебиеттердегі жанрдың бір түрі, қос тармақты шумақ қолданылып жазылады. Бұған Фирдоусидың «Шахнамасы», Низами мен Науаидың «Хамсасы» (бес дастаны) жатады. Жүсіп Баласағұнидың «Құтадғұ білігі» (ІХ ғ.) осы формамен жазылған. Мәснауи жанр түрінде болса осындай. Сонымен бірге шығыс поэзиясында - өзара ұйқасып келетін қос тармақты өлеңді де Мәснауи дейді» [44]. Енді Мәснауи түріне толық келетін, екі жолы өзара ұйқасып келіп, шумақ құруға арналып, 32 тармақтан құралған өлең де белгілі бір ойды өз биігіне жеткізіп берудің сәтті үлгісі ретінде келтіреміз: Туысқансып түрлі істі білетін де ағайын, Қолға тізіп қимылды, күлетін де ағайын. Жолы болып жортқанда, еретін де ағайын, Еріксіз ұстап қолыңнан, беретін де ағайын. Жан қысылса, жатырқап, үркетін де ағайын, Көлгірсініп көз жасын сүртетін де ағайын. Толып жатыр түрлі сөз, қайсы бірін жазайын, Әуел баста аңдамай, тартып жүрме сазайын! Түсінсе түйткіл сөзімді, улы тілмен шағайын, Өскен ордам жамандап, жақсыны қайдан табайын?! Өкпелерге орын жоқ, қараңғы еді маңайым, Өлмеген құл көреді-ау өзгерістің талайын [23, 265-266 б.]! 1.11 Мәшһүр Жүсіптің арнау өлеңдері Мәшһүр Жүсіп арнау өлеңдерді де біраз жазған. «Арнау» өлеңнің жанрлық сипатын зерттеуші Ө.Күмісбаев жете ашқан: «Арнау (посвящение) көркем шығарманың бас жағына кімге және қандай оқиғаға арналғандығы жазылады. Негізінен поэзиялық жанрға жатады. Лирикалық өлең кейде көлемді туындыға айналып кетеді. Арнау жазба поэзиясының мәдениетімен бірге келетін жанр. Абайдың «Әсетке», «Оспанға», «Ғабидоллаға», «Көкбайға», Сұлтанмахмұттың, «Оқып жүрген жастарға», «Шәкірттерге» өлеңдерінде де арнау сарыны басымдау» [45]. Орыс зерттеушісі Б: Эйхенбаум А.С. Пушкиннің 1828 жылғы «Гүл» («Цветок») өлеңінде сұрау ырғағының (интонациясының) белгілі түрлері көрінетініне көңіл бөлген [46]. Ал, Б.П. Гончаров болса: «Юбилейный» өлеңінде Пушкинге шартты монологты үндеу формасы лирикалық қаһарманның жоғары әсерленгіш байланысқа ұмтылуын бейнелейді, сонымен бірге толғаныстың толық ашылуына жол ашады» - [47] деген пікір арқылы үндеу-арнаудың мәнін ашарлық ой айтқан. Осы орайда орыс әдебиеттану ғылымында «үндеу» (послание) ұғымы бар екеніне назар аудартқымыз келеді. Онда үндеу жолдаманың (послание) ақынның өз арнаушысымен (адресатымен) әңгімелескендей болып, белгілі бір маңызды мәселе бойынша өз тұжырымын білдіретін монологты поэзияның көне жанры екені айтылады [26, с.219]. Мұның бәрі қазақ арнау өлеңдерін тұп-тұтас қайталамаса да, соған ұқсас түр арқылы әсерлілікті арттыру үлгісі басқа ел әдебиетінде де орын алатынын байқатады. Қазақ поэзиясында, оның ішінде XV-ХІХ ғ. қазақ ақындарында арнау өлеңдерінің ерекше орын алатыны белгілі: Әй, хан, мен айтпасам, білмейсің, Айтқаныма көнбейсің. Жайылып жатқан халқың бар, Аймағын көздеп көрмейсің! (XV ғ. Асан қайғы) Білер де білмес, не демес, Сұлтан ием, сен менің Бармай тапқан қағбамсың. Алтынды десе, сары бал Алсам, мен саған ұсынармын (XV ғ. соңы – ХVІ ғ. басы) Шалкиіз Тіленшіұлы [19,65-72 б.]. Алай ма, сұлтан, алай ма, Астыма мінген арғымақ ... Түсер жерін қарай ма?! (ХІХ ғ. Махамбет) [20,72 б.]. ... Әуелі сәлем берейін Сүлеймен сынды төреме! ... Еліне қорған болмаса, Ел төрені көре ме?! (ХІХ ғ. Дулат Бабатайұлы) [48]. Міне, бұл туындыларда ақындардың өз ойларын неғұрлым әсерлі жеткізу үшін, арнау өлеңдерін қаншалық шебер қолдана білу үлгілерін көрсек, Мәшһүр Жүсіп бұл дәстүрді әрі дамытқан: Ассалаумағалейкум, дұғагөйім, Өтініп хат жазайын мұнан кейін. Бармадық көңіл сұрай, ұяттымыз, Қағазбен дұғаңыздан мен тілейін! [22, 219 б.]. Арғы атаң мұсылманның ағаштай-ды, Қылғаның бір сапар ғамал жанаспайды. ... Сөйлейін, Жақып сұлтан, атаңызды Ту болған Орта жүзге жалғыз жеке. ... Қызыларыстан, Қырымнан бермен қарай, Атаңа төре, қара – қашан жетті?! Екі өлеңде де Мәшһүр Жүсіптің өз ойын әсерлі жеткізу үшін арнау үлгісін шебер пайдаланғаны көрініп тұр. Әсіресе, екінші туындыда, «Жақып сұлтанға» арнау өлеңінде, лирикалық қаһарманның, яғни Мәшһүр Жүсіп атынан сөйлеушінің екінші лирикалық бейнеге, яғни Жақып сұлтанға қаншалық баға бергенін бейнелеу үшін алдымен лирикалық бейненің, Жақыптың, арғы аталары еңбектерін тізіп таныстыру, соның заңды жалғасы ретінде Жақып еңбегін бөліп көрсету жүзеге асқан. Ақын шығарма соңында Жақып ізбасар Қоқышты мадақтауды алға шығарған: Жолдасың хұп ұнайды, іздеп тапқан, Тірлікте не бітірер ұйықтап жатқан?! Болаттай затың бөлек, құрыш едің, Қамалға ата-бабаң қарсы шапқан. Орта жүз кеше атаңды хан сайлаған, Халыққа хакім етіп мыңды айдаған. Орнында бала сұңқар сүт кенже едің, Жеті атаң тұлпар мініп, ту байлаған. Саф алтын, нәсілі болат – шыққан тегің, Жайылған Орта жүзге үшбу кебің. Аспаннан бұлт тартқан асқар таудай, Жұмаққа қор ғаламандай тартқан лебің! Баһадүр, затың бөлек дастаным-ай, Мехнатың түбі-рахат, көңілім жай. Арасын екі елдің көпір қылған, Естіген жұрт таң қалған арыстаным-ай! Осылай даңқың барған Орта жүзге, Тамаша кім іс қылды сізден өзге?! Ғұмырыңа бір тілеулес дұғагөйің Риза бол, Қоқыш жиен, енді бізге! [23, 216-218, 223 б.]. Міне, бұл үзінділерден көріп отырғанымыздай, Мәшһүр Жүсіп бұл туындыларында, негізінен алғанда, белгілі бір адамды мадақтауды мақсат еткен де, сол ойын әсерлі өрнектеу үшін, арнау үлгісін пайдаланып, оны бағыт берерлік тірек ретінде қолданған. жүктеу/скачать 429 Kb. Достарыңызбен бөлісу:
|