Мәшһүр Жүсіптің салыстыру өлеңдері

Қазақ лирикасының жанрлық сипатын, яғни оның бейнелеу өрісі тұрғысынан белгілі бір түрлерге бөлінетінін сараптағанда, әзірше арнайы айтыла қоймаған, әйтсе де, кейін жеке отау тігуге сұранып тұрған лирика түрінің бірі – салыстыру өлеңдері. Қазақ зерттеушісі С.Негимовтың мына бір пікірі осы мәселеге жарық түсіре алады: «Г.Гачевтің пайымдауынша, образдың алғышарттары нағыз көркем образдың өзі тумай жатып-ақ қалыптасады. Образдың негізінде байланыс, салыстыру бар. Шығыс ақыны сұлу төсін маржанға балайды» [50]. Көріп отырғанымыздай, С.Негимовте «салыстыру» сөзі белгілі бір жеке баламаға, атап айтқанда, «маржанға» ұқсатуға негізделіп қолданылса, біз бұл ұғымды кеңейтіп, тек дара өрнек емес жалпы бейнелеу үлгілері салыстырылуы арқылы өлеңнің өмірді қамту, бейнелеу көкжиегі кеңейіп, ұштала түскендігін бөліп саралағымыз келеді. Мәшһүр Жүсіпке дейінгі қазақ ақындары өлеңдеріне үңілсек, осы салыстырудың өзінің жіктелуі куәсы боламыз:

Асқар таудың сәні жоқ –

Алаң да алаң, алаң жұрт,

Ай не болар күннен соң,

Сырт қарағанда, мұнда да жеке сөздердің: «кәріп», «жұрт», «соң» қайталануы белгілі бір ойды неғұрлым әсерлі бейнелеуге қызмет ету ғана бар тәрізді. Біздіңше, қайта сол арқылы, яғни белгілі бір ойдың әсерлі жетуі нәтижесінде туындының жанрлық тынысы да кеңейіп, оның белгілі бір жанр түрі ретінде шаңырақ көтеруіне негіз қаланған.

... Адалға арам тамған несіп емес,

... Күйіндің бір нәрсеге, күйгенің кім?

Уа, дүние, әуреленіп, өте шыққан,

Көріп отырғанымыздай алтын жарқылдауына қарға қарқылдауы, бөктергінің тышқан іздеуі үлкен мәнді кәсіп болмағаны тәрізді адал адамға арам жеудің несіп еместігі, әркімнің опасыздан сүйгені болуы, мергеннен қорқып қоян болудан көрінген мүшкілдік – бәрі белгілі бір ой, идеяны өзіне ұқсас нақты көріністермен жарыстыра, салыстыра, ширата бейнелеуге бағындыруымен назар аудартады.

... Кедейлік кетіреді сыныңызды,

Міне, осындағы арыстандарды түлкінің жығуы, тіл сөйлемей, мал сөйлеуі – бәрі де белгілі бір жарыстыру, қарама-қарсы қоюлардың нәтижесінде барып, белгілі бір ой әсерлілігін күшейтумен бірге бейнелеу өрісінің, жанр түрінің кемелдену үлгісі де анық байқалып тұр. Белгілі бір идеяны неғұрлым әсерлі беру үшін де түрлі балама: салыстыру, жарыстырулардың көмегімен туындының бейнелеу құралдарын ғана жетілдіріп қоймай, оның жанрлық сипатын да дамыту, өзгерту үлгілері ақынның бұдан басқа: «Ағашсыз жапырақ», «Қазақты жамандаушыларға», «Жұт», «Дойбының ойыны» т.с.с. өлеңдерінен де көруге болады. Мұның бәрі туындының жанрлық табиғатын саралап ашу үшін оны белгілі бір жанр түрі ішіне енгізіп, сырттай таңбалап өте шығу жеткіліксіздігін, шығармадағы бейнелеу құралдары беретін әсерді белгілеумен шектелмей, қайта соның нәтижесінде ғана шығарманың жанрлық түрлеріне жол ашылатынын бағымдау керектігін дәлелдейді.