лей шламдық қоймаларға көму практикаға енгізілуде

лей шламдық қоймаларға көму практикаға енгізілуде. 
Алайда, мүндай көму қоршаған табиғи ортаны ластауды 
тоқтатпайды,  өйткені  қалдықтағы ластағыштар топы- 
рақта миграцияланады  да,  онда кері үдерістер жүреді. 
Бүл бүрғылау қалдықтарын бір жерге жинақтаудың қол- 
жетерлік  және  көп жерде қолданылатын  әдісі,  тек  кө- 
мілген  масса  залалсызданған  жағдайда ғана  экология- 
лық түрғыдан дүрыс болады.
Жартылай сүйық жөне қатты қалдықтарды аалалсыз- 
дандыру төңірегіндегі жүмыстардың негізгі бағыттары 
ПБЕ  жөне  БҚ  физика-химиялық  бейтараптандыруға 
және қатайтуға негізделген. Соңғысы -  ластағыштарды 
залалсыздандырудың приоритеттік бағыты. Ол арнайы 
ңатайтатын  қүрамдардың  көмегімен  ж үзеге  асады. 
Қатайтңан кезде залалсыздандыру әсері бүрғылау ңал- 
дықтарын инертті қатты массаға айналдырумен жүзеге 
асады, оның қүрамында негізгі ластағыштар байланыс- 
қан  түрінде  қалады.  Бүл  массаны  табиғи  ортаға  зиян 
келтірмей-аң, жер ңоймасына тікелей бүрғылау алаңда- 
рында көмуге болады.
Қазаңстанның  барланған  ж әне  пайдаланудағы  кен 
орындарының  көпш ілік  мүнайлары  күкіртсутектің 
мөлшері жоғары болатын күкіртті және жоғары күкіртті 
кен  орындарына жатады.  Қүрамында күкіртсутегі  бар 
мүнай  кен  орындарын  қазу  қоршаған  ортаны  қорғау 
және ңызметкерлердің еңбегін қорғау жөнінде бірңатар 
мәселелерді тудырады. Күкіртсутек өте қауіпті улы зат, 
оның ауадағы рүқсат етілген концентрациясының шегі 
небары 0,008 м г/м 3 тең. Сондыңтан күкіртсутек бөлінуін 
тоңтату осындай кен орындарын пайдаланудағы маңыз- 
ды мөселе болып табылады.
Бүл  мөселені  шешуде  ңүрамында  күкіртсутек  бар 
флюидтерді  -  мүнай,  су,  газды жинау,  дайындау және 
тасымалдау сатысы аныңтаушы рөл  атңарады.  Осы са- 
тыда  "эксплуатациялық үңғыма-мүнай өңдеу зауыты" 
(мүнай үшін), "сығатын сорғы станциясы -  газ өңдейтін 
зауыт”  (газ  үшін)  және  "сығатын  сорғы  станциясы  -  
мүнайды дайындау қондырғысы -  айдама үңғыма" (қат
294

суы  үш ін)  аралы қтары ндағы   барлы қ  жабды қтарды ң 
толы қ  қы м талуы н   қарасты ру  қаж ет  ж өне  ол  газды  
қүкіртсутектен тазарту үшін ең қажетті үдеріс.
К үкіртсутек  бөлінуін  азайтуды ң  нақты   тәсілдерін 
таңдау  көп  факторлармен  анықталынады,  олардың  ең 
маңыздысы кен орнының ауқымы болып табылады. Ең 
радикалды  және  барлық  жерде  қолданылатын  тәсіл  -  
кен орнына үңғыманың өнімін автоматты түрде жинау 
және дайындау жүйесімен жабдықтарды толық қымтап 
қүрылыс  ж үргізу.  Пайдаланудан  бүрын  газ  күкіртсу- 
тектен тазартылады.  Күкіртсутек  мөлшерінің  көп  еке- 
нін  ескеріп,  этаноламиндер типті  адсорбенттерді  қыш- 
қыл газдарды Клаус қондырғысында элементтік күкірт- 
ке айналдыру үшін пайдалану ең тиімді болып санала- 
ды, онда қоршаған ортаны қорғаумен қатар, бағалы хи- 
миялы қ шикізатты (элементтік күкіртті) сақтауға мүм- 
кінш ілік  береді.
Соңғы  жылдары  Каспий  теңізі  қайраңының  қазақ- 
стандық бөлігінің мүнай-газ кен орындары активті түрде 
игерілуде.
Континенталдық қайраңда мүнай мен газ өндіру жү- 
мыстарының дамуының қоршаған ортаға қолайсыз әсер 
етуіне байланысты бірқатар теріс жақтары бар.
Мүнай мен газды теңіздік өндірудің ерекшелігі -  ат- 
мосфераға және сулы ортаға қауіпті ластаушылардың: 
көмірсутектер  мен  улы  газдар,  химиялық  реагенттер, 
бүрғылау ерітінділері, бүрғылау өнімдері (шлам), қаты- 
суы,  с.с.  бөлінуімен  қабат  жүретін  апаттардың  пайда 
болуының ықтималдығының артуы. Қайраңның мүнай- 
газ көсіпшілігінде ластаудың потенңиалдық көздерінің 
кең  номенклатурасының  болуы  (апат  кезінде  үңғыма- 
дан, қүбырлардан жөне мүнай қоймаларынан бөліну; су 
асты  қоймалар  мен  қүбырлардан  мүнай  өнімдерінің 
төгілуі;  технологиялық  жабдықтардың,  резервуарлар- 
дың  қымталмауының бүзылуынан  бөліну,  т.б.)  бүрғы- 
лау және эксплуатациялау платформаларында техноло- 
гиялық  жабдықтардың  және  өндірістік,  түрғын  және 
қоймалық  орындар жүйесінің,  суасты  коммуникация-
295

лары ны ң   дамы ған  ж үй есін ің   орналасуы ны ң  ж оғары  
ты ғы зд ы ғы н а  б ай лан ы сты   ап атты ң   ж ағд ай л ар д ы ң  
көздерін аныңтауда ңиындыңтар келтіреді. Осыған бай- 
ланысты ластау орнын, теңіз суы мен атмосфераны лас- 
тауды ң  дәреж есін  ан ы қтау-байң ау  мен  бақы лауд ы ң  
сенімді жүйесін -  қорш аған ортаның ластануыны ң мо- 
ниторингін жасауды  талап ететін  күрделі ғылыми-тех- 
никалы қ мәселе болып табылады.
5.2. Мүнай мен газды тасымалдаудың экологиялық 
мәселелері
Мүнай  мен  газды  тасы м алдау  үш ін  ж аң а  жерасты  
жөне суасты қүбырлары салынуда, танкерлік тасымал- 
даудың көлемі артуда.  Мүнай қүбырларының жөне газ 
қү б ы р л ар ы н ы ң   д и ам етрлерін   ар тты р у   ж өн е  м үн ай  
қүятын кемелердің су ығыстырылымын арттыру көзде- 
луде. Қ азіргі кезде дедвейті 500 мың тонна супертанкер- 
лербар, келешекте олардың ж үк көтергіш тігі 1 млн.тон- 
нага дейін  ж еткізіледі.  Ж аңа  мүнай  мен  газ  кен  орын- 
дарын  қазудың  күшеюі  жөне  соған  байланысты  мүнай 
мен газды алысқа тасымалдау планетаның көп ауданда* 
рында экологиял ық тепе-теңдіктің бүзылу қаупін туды- 
руы мүмкін. Технологиялық режимдердің бүзылуының, 
апаттар мен қауіптердің нөтижесінде ңүрлықтардың, су 
қоймаларының жөне тіпті елсіз А рктика мен Антаркти- 
даның мүзды массивтерінің мүнаймен (мүнай өнімдері- 
мен) ластануы жүреді.
Мүнай мен газды тасымалдаудың ең тиімді қүралы  -  
магистральдық қүбырлар, олардың үзындығы мен өнім- 
ділігі үнемі өсіп отырады. Қ үбы рларды ңбасқа тасымал- 
дау түрлерінен мынадай артықшылықтары бар: ауа райы* 
ның  ж ағдайлары   өсер  етпеуі;  қүбы рларды   ең  ж ақы н  
қаш ы қты қпен ж үргізуге болатындығы;  қалы пты  әксп- 
луатаңиялауды ң  ш арттары ны ң  бірі  болып  табылатын 
қымталудың болуы; кешенді автоматтандыруды кең ен- 
діруге  мүмкіндік  беретін  айдау  технологиялың  үдері-
296

сін ің  ү зд ік сізд ігі;  ң үбы рл ар ар ң ы лы  ү зд ік с із м үн ай  не- 
месе газд ы ң  ағуы .  Қ ү б ы р л ар д ы ң  ң ы м тал у ы  м үн ай  мен 
газды   тасы м ал д ау д ы ң   басң а  түрл ерін е  ң араған д а,  ш ы- 
ғы н н ы ң  м и н и м ал д ы   болуы н  ң ам там асы з  етеді.  Қ үбы р- 
лар д ы ң  ж а р ы л у ы  болғанда, оларды  сы зы ң ты  ңозғағы ш - 
тар көм егім ен  бөлектеп , төгілетін  м үн ай  көлем ін  айтар- 
л ы ң тай  аза й ту ға  болады .
Көп елдерде м аги стральды ң  ңүбы рларды  салғанда я к и  
пайдалан ғанда, оларды ң  ңауіпсіз болуын ж өн е ңорш аған 
ортаны  ңорғауды   ң ам там асы з ететіндей  талаптар ңойы- 
лады . М үнай  ж өн е газ ңүбы рлары ны ң  ЕЭЫ  комиссиясы - 
н ы ң  әзірлеген   ң үры лы с  н орм асы ны ң ж обасы нда  халы ң 
ты ғы зд ы ғы   өр  тү р л і  ж ер лер д е,  ң үб ы рл ард ы ң   ң аб ы рға 
ң ал ы ң д ы ғы н ы ң  белгілі бір ты ғы зды ғы  болуы керек екені 
көрсетілген.  Ү лтты ң  органдарға сулы   тосңауы лдар  мен 
су ң ойм алары ны ң  ж ан ы н ан  өтетін ңүбы рларға ң атаң  та- 
л ап тар ңою ға ңүңы ң тар берілген.
К ем е ж ү р етін  өзендер ар қ ы л ы  қүб ы рлар салы н у кез- 
інде "қүб ы р іш ін де ңүбы р" тәсіл і ңолдан ы лады . Б ү л  кез- 
де қүбы рдан   ты с к е ң іс т ік  ар қ ы л ы  ек і тү тік тің  де күй ін  
б ақы лауд ы   ж ү зеге  асы р у ға болады ,  ал  іш к і  қүбы рды ң 
қ ы м та л у ы   бүзы л ған   ж ағд ай д а,  оны   ал м асты ру ға бола- 
ды. С уасты өткелдердің  сенім ділігін  ар тты руға ж оғарғы  
с а п а л ы   б о л а т та р д а н   ж а с а л ғ а н   қ ү б ы р л а р д ы   қ о л д а н у , 
п ісірілген  ж ал ған ы м д ар д ы  ж етіл ген  б ақы л ау   қүралда- 
ры м ен  100%   тексеру,  қүбы рды   ж үм ы сты ң   ң ы сы м нан 
ж о ғар ғы   қы сы м д а ги д р а в л и к ал ы қ  сы н ақтан   өткізу,  су 
қ о й м алар ы н ы ң   ги д р о л о ги ял ы қ  р еж и м ін   үқы п ты   зерт- 
теу  ж ә н е   суд ы ң   түб і  м ен  ж а ға с ы н ы ң   м ү м к ін   болаты н 
ш ай ы л аты н   ш екар асы н   н егіздеу  көм ектеседі.  Өзендер 
ар қ ы л ы   өткелдерді  соң қан д а,  өсіресе,  қүбы рларды   тау 
ағы н дары   ар ң ы лы   ж ү р гізген д е  ж а ған ы   бекіту  ж үм ы с- 
тар ы н а ж ә н е қүб ы рлар ды ң  тү р ақ ты л ы ғы н  қам там асы з 
ететін ш а р ал ар ға ерекш е н азар  аударады .
Баты с Еуропаны ң көп елдерінде қүбы рларды  салу те- 
реңдігін 1 м-ге тең етіп алу қарасты ры лған. А лайда, ерек- 
ш е ж ағдайлар үш ін , одан да тереңірек болуы д а қарасты - 
р ы лған .  М өселен,  оған  тең із  дең гейінен  төмен  ж атң ан
297

Нидерландыдағы батпаңты жерлер, жолдар мен арналар- 
дың құрылысы болатын жерлер жатады.
Құбырларды коррозиядан қорғауға да көп назар ауда- 
рылады. Бұл мөселе бойынша бірқатар елдерде жеткілікті 
тәжірибе жинақталған. Коррозиядан қортау үшін мастик- 
тен немесе пластикалық таспадан жасалған өр түрлі қап- 
тамалар  қолданылады.  Оқшауландырғыш  қаптаманы 
қүбырға  жаппастан  бүрын оларды ұқыпты  тексереді. 
Өзендермен қиылысында құбырларды қосымша механи- 
калық қорғау үшін, әдетте, бетондың оқшауландыру қол- 
данады. Оның үстіне, әдетте, оқшауландырғыш қаптама 
зақымдалған жағдайда катодтық қорғау жүйесін қолда- 
ну қарастырылған.
Құбырлардан  өнімнің төгілуін анықтауға өте қатаң 
талаптар қойылады. Ол талаптар өнімдердің көп шығы- 
нымен  байланысты  болатын  ірі  апаттар үшін  де,  көп 
уақыт бойы байқалмай қалатын майда төгілулер үшін де 
бірдей.
Құбырлардан төгілудің себептері өр түрлі.  Оның ең 
көп  таралғаны  -   тесіктердің  түзілуіне  өкеп  соғатын 
қүбырлардың қабырғасының коррозиясы. Құбырлардың 
жарылуын болдыратын қымталудың бүзылуының себеп- 
тері: қысым толқындары, көшкіндер, жер сілкінісі, қү- 
рылыс  жүмыстары  кезіндегі  зақымдану,  т.с.с.  болуы 
мүмкін. Кей кезде өте майда төгілулер көп уақыт бойы- 
на байқалмай қалуы мүмкін, нөтижесінде ол өнімнің көп 
мөлшердегі шығынына жөне қоршаған ортаның ласта- 
нуына әкеп соғады.
Мұнайдың төгілуін анықтайтын әр түрлі өдістер қол- 
данады. Қазіргі заманғы көптеген төгілуді бақылайтын 
жүйелер  есептеу  машиналарымен  бірге  бір  кешенде 
жүмыс істейді.  Қандай да бір өдістің тиімділігі кемуді 
байқауға кеткен уақытпен жөне ңымталудың бүзылған 
жерін табу дөлдігімен анықталады. Қолданыстағы бар- 
лық  тексеру  өдістерін  екі топқа бөлуге болады:  мүнай 
қүбырларын тоқтатпай жүргізілетін үздіксіз динамика- 
лық бақылау жөне белгілі бір уақыт аралығында құбыр- 
ды тоңтатып жүргізетін статикалық бақылау.  Үздіксіз
298

тексеру төгілу 50 м3/сағат жоғары болғандағана байқауға 
мүмкіндік береді, ол  10 л/сағат дейін болатын аз кему- 
лерді айдауды тоқтатып қана байқауға болады.
Д и н ам и к ал ы қ   бақы лауды   м ы надай  төсілдермен 
жүргізеді:  ультрадыбыстық,  радиоактивтік,  сызықтық 
теңгерімді  есептеу  жөне теріс  соққы  толқындар тәсілі. 
С татикалы қ  бақы лау  дифференциалдық  қысым  әдісі 
және қысымның түсуі әдісімен жүргізіледі. Бүл екі өдісті 
көбіне біріктіруге тура келеді, өйткені қүбырлардан кет- 
кен үлкен кемуді де, кіш і кемуді де бақылау қажет бола- 
ды.
Кемуді ультрадыбыстық өдіспен анықтау сүйықтық- 
тың  қүбырдың  қабырғасындағы  өте  кіш кене  тесіктен 
аққанда, пайда болатын дыбыс эффектісін пайдалануға 
негізделген.  Кему кезіндегі дыбыс қарқындылығы мен 
кему болатын қүбырдағы мүнай қысымы, түтқырлығы 
арасында белгілі бір байланыс болады. Мүнай өтетін орта 
да айтарлықтай  өсер  етеді.  Қүбыр  тесігінен  сүйықтық 
аққанда, пайда болатын дыбыс эффектілерін зерттеу әр 
түрлі детекторларды жасауға алып келді. Мүнай қүбыры 
трассасының бойына,  белгілі бір қаш ықтықта тіректік 
ультрадыбыс  сигналдарын  генерациялайты н  арнайы 
қүрылғылар  орнатылды.  Детекторлардың  бір  түрлері 
қүбы рда  ағы нмен  бірге  қозғала  отырып,  сүйы қты қ 
төгілген  кезде  ш ығатын  сигналдарды,  сонымен  бірге 
м аркерл ік  генераторлардан  ш ы ғаты н  сигналдарды  
қабылдайды.  Детекторлардың басқа  бір  түрлері  өздері 
ультрадыбыстық тербелістер шығарады. Мүнай арқылы 
және қүбыр қабырғаларынан  шағылған бүл  сигналдар 
детектормен  үсталып,  маркерлік  сигналдармен  бірге 
тіркеледі.  Кему (төгілу) орнын қүбырдың зақымдалған 
учаскесінен шағылған сигналдарды,  маркерлік генера- 
торлардың сигналдарымен салыстыру арқылы анықтай- 
ды.
Магистральдық мүнай қүбырларында кемудің (төгілу- 
дің) болуын ғана емес, оның орнын да анықтау маңызды 
нөрсе.  Бүл  мөселені  радиоактивтік  өдісті  (трассерлер 
өдісін)  қолданып  шешеді.  Ол  қүбырдың тесілген  жері-
299

нен сыртңа өтетін заттың радиоактивтік сөулесінтіркеу- 
ге негізделген.  Қүбырға радиоактивті жарқырағыш зат- 
тың аз мөлшерін жібереді, ол сүйықтың ағынымен бірге 
тесіктер арқылы қабырғаларға өтіп сіңеді. Радиоактивті 
жарқылдағыштар  тесік маңындағы топырақта үсталып 
қалады. Кему (төгілу) орны радиоактивтілікті сырттай не- 
месе іштей анықтау аспаптарымен анықталады.
Жарқылдағыштың химиялық қүрамы маркирленетін 
сүйықтықтың  қүрамына  тәуелді  болады.  Маркирле- 
нудің екі төсілі болады: бір қалыпты маркирлеу, ол қү- 
бырдың салыстырмалы түрде үлкен емес учаскелерінде 
тесіктерді анықтау үшін, онда сүйықтықты қозғалтпай 
түрақты  қысым  үсталынады  (статикалық  әдіс)  жөне 
партиялармен  маркирлеу,  онда  екі  радиоактивті  емес 
өнімнің арасында радиоактивті  заттың  тығыны қозға- 
лады (динамикалық әдіс).
Радиоактивтілікті  сырттай анықтау қүбыр трассасы 
бойы қозғалатын индикаторларымен анықталады. Жар- 
қылдағыштың активтілігі онша жоғары болмауы керек, 
ал жартылай  ыдырау  периоды  кемуді  (төгілуді)  іздеу 
уақытына  тең  болуы  керек.  Радиоактивтілікті  іштей 
анықтау индикатор жөне жазатын қүрылғымен жабдық- 
талған  поршеньдік қырғышпен жүргізіледі.
Мүнай қүбырларында қымталуды анықтау үшін диф- 
ференциалдық қысым және қысымның түсу өдістері де 
қолданылады.  Дифференциалдық  өдіс  сызықты  ысыр- 
маның екі  жағында кему (төгілу)  болмағанда,  қысым- 
дардың теңдігіне негізделген. Өлшеулерді жүргізу үшін 
қүбырды тоқтатып, бірнеше ысырмамен бөгейді. Көрші 
секциялардың  қысымдарының  айырмашылығы  ысыр- 
маларда  бекітілген  дифманометрлердің  (0,5  атм.  ме- 
желігі бар) көмегімен тексеріледі. Бгер бір шектес көрші 
учаскелерде кему болса, онда теңгерім бүзылады да, ас- 
пап  сигнал  береді.  Алайда,  топырақ жөне  трасса  бойы 
мүнай температурасының түрақсыздығынан қысым тең- 
герімінің бүзылуы, кемулер жоқ болса да көп уақыт бой- 
ына байқалуы  да мүмкін.  Сондықтан,  дүрыс  мөлімет- 
терді алу үшін мүнай қүбырларын үзақ уақытқа тоқтату
300

керек  (бірнеш е төулік  бойы),  ол  өрине ж ұм ы с  уақы ты - 
ны ң ш ы ғы ны н а өкеледі.
Қ ысымны ң түсу өдісінің мәнісі мынада,  оператор дис- 
тан ц иядан  қүбы р бойындағы ы сы рм аларды  ж абады  да, 
15  м инут  бойы  қы сы м н ы ң   өзгеруін  байқайды .  Қ ысым 
өзгерсе,  оператор  оны   кем уден  (төгілуден)  болды  деп 
есептеп,  д и ф ф ер ен ц и а л д ы қ   қы сы м   өдісім ен   сы н ау ға 
кіріседі.
К еміп  қалуды   (төгілуді)  тексеру әдістерін  жасаум ен 
қатар,  оларды жою   тәсілдері  іздестіріледі.  Қүбырларды 
жөндеу үш ін м еханикалы қ қүралдарды (қысатын (тарта- 
тын)  қамыттар,  қалтамалар)  жөне ж елімдік өрі жылдам 
қататы н   заттардан   арн ай ы   қап там алар д ы   қолданады . 
АҚШ -та қүбьфды ң тесігінен мүнай төгілгенде, қоршаған 
ортаны ластамас үш ін,  өсіресе,  арктикалы қ  аудандарда, 
оны түтандыру өдісі патенттелген. Қүбырдың шеңбер бой- 
ымен диаметрі кіш кентай морт сынғыш  материалдардан 
бойлық түтіктер қояды, оның ішінде термиттік қүраммен 
қоршалғгін фосфордан жасалған өзекше болады. Термиттік 
қүрам  ретінде алю миний  мен темір  оксидінің  қоспасын 
қолданады.  М агистральдық  қүбыр үзілгенде  (тесілгенде) 
термиті бар  түтік  те  зақы м далады ,  нәтижесінде фосфор 
ауамен жанасып түтанады да, термитті қүрамды жанды- 
рады,  одан  қүбырдан  ш ы ғы п ж атқан   мүнай да жанады. 
Осылайша қорш аған ортаның ластануынан қорғайды, ал 
ы стық  мүнайдың  ж алы ны   мүнай төгілген жерді табуды 
ж еңілдетеді.
Теңіз  мүнай  кен  орындарымен  қүрлы қтағы   түтыну- 
ш ы ларды   қосаты н  суасты   м агистральды қ  қүбы рлары- 
ның айтарлы қтай өсуіне жөне танкерлік тасымалдаудың 
көлемінің артуына байланысты, өсіресе дедвейті 500  мың 
тонна дейінгі супертанкерлермен  тасы м алдауды ң өсуі, 
т е ң із д е р д ің   ж ө н е   іш к і  су  қ о й м а л а р ы н ы ң   л а с т а н у  
қ а у іп тіл ігі  артады .  С арапш ы ларды ң  ай ту ы н ш а,  ж ы л  
сайын теңіз суы на ш амамен 5 млн. тонна мүнай төгіледі 
екен. Б үл  -  қорш аған орта үш ін өте қауіпті.  Теңіздерге 
ж өне  б асқа  да  су  қой м алары н а  көптеген  зи ян   келеді: 
тең із  ж ан уар лары ,  бал ы қтар,  қүстар,  өсімдіктер  өліп
301

қалады; су пайдалануға жарамсыз болады; су жағалары
-  адамдар тұратын жөне демалатын жерлері ластанады. 
М үнайдың  қайты м сы з  көп  ш ығыны  болғанды қтан 
мүнай өнеркәсібіне айтарлықтай зиян келеді.
Теңізді мүнаймен ластаудың негізгі көздері:  танкер- 
лерден балласт суын төгу, суасты қүбырлардың жөне тан- 
керлердің апаттары, теңізде танкердің біреуінен екінші- 
сіне мүнай мен  мүнай өнімдерін  айдағанда,  сондай-ақ 
мүнай айлақтар мен жагалаулардагы рейдтерде танкер- 
лерге ж үк операцияларын  жасаганда олардың теңізге 
қүйылуының болуы. Танкердің жүгін түсіргеннен кейін 
оның  ж үк  бөлімдерінің  қабырғаларында  қабы рш ақ 
түрінде тасылған мүнайдың 0,3% қалыпқоятыныбелгілі. 
100 мың тонна жүк көтеретін танкерлердің резервуарла- 
рының ішкі ңабырғаларының жалпы ауданы 80 мың м2 
болады,  оларда  400 тонна мүнай шөгіп қалады екен, ол 
балласт суына жөне дүрыс  сепараторлық  қондырғылар 
болмаган жағдайда теңізге түседі.
Әр түрлі мөліметтер бойынша, танкерлердің жөне те- 
ңіз  мүнай өндіру қүрылгыларының  апаттарының  нө- 
тижесінде болатын  ластану теңізге  түсетін  мүнай мен 
мүнай  өнімдерінің  жалпы  көлемінің  4%-ын  қүрайды 
екен. Апаттар мен танкерлердің күйреуінен болатын мү- 
най шыгындарын қарапайым салыстыратын болсақ, он- 
да балластық сумен бірге төгілетін миллиондаган тонна 
мүнайға  қарағанда  аз сияқты болып  көрінеді.  Алайда, 
мүндай шыгындар,  жылдам  таралатын  жөне  көптеген 
айдындар мен теңіз жағаларын ластайтын, теңіздегі мү- 
найдың жогары концентрациясымен сипатталады. Тан- 
керлердің жүк көтергіштігінің артуымен, супертанкер- 
лер мен одан да жогары супертанкерлердің пайда болу- 
ымен,  апаттар  болған  жагдайда  төгілетін  мүнайдың 
көлемі де айтарлықтай артады.
Мүнайдың теңіздер мен өзендерге төгілуі, суасты ңү- 
бырлардың, мүнайды өндіру жөне жинау қондырғыла- 
рының апаттары болган жағдайда, суасты мүнай қойма- 
ларының, өзен өткелдеріндегі қүбырлардың қымталуы 
бүзылған кезде болуы мүмкін. Мүнай шығынын болдыр-
302

мау үш ін   өр түрлі  кон структивті  әдістер  немесе  мүнай 
төгілуін тексеретін ж үй елері қолданы лады .
Т еқіз айды ндары ны ң ластануы н болдырмайтын және 
қорш аған   ортаны   қорғау  бойы нш а  барлы қ  ш араларды  
ө к ім ш іл ік  (үйы м дасты руш ы лы қ) ж ән е техн и кал ы қ деп 
е к іг е   б ө луге  б о л ад ы .  К ө п те ген   ел д ер д ің   ү к ім е т т е р і 
қоғам ны ң үсы ны стары ны ң  арқасы нда теңіз  мүнай  кен 
оры ндары нан  мүнайды   өндіру ж ән е  тасы м алдау  кезін- 
де  қорш аған  ортаны   қорғау мәселесіне  көп  назар  ауда- 
рады. М үнай ком пани ялары  қандай да бір ж обаны  жүзе- 
ге  асы руға  кірісп естен   бүры н,  оны ң  қорш аған   ортаға 
әсер  ету дәреж есін  ж ан -ж ақты   зерделеуге ж әне  қорғау 
ш аралары н қарасты руға міндетті.
Танкерлермен тасы м алдау кезінде теңіздің мүнаймен 
ластанбауы  үш ін б ірқатар елдер м ы на төмендегідей ере- 
ж елерді  орындайды:
-  м үнайы  бар б алласты қ суды әлем дік мүхитты ң кез 
келген ж еріне төгуді тоқтату;
-  ірі тонналы қ танкерлер үш ін қатаң  ш ектелген ж әне 
тексерілген міндетті бағдарларды  аны қтау;
-   б а р л ы қ   п о р тта р   мен  ж а ғ а л а у л а р д а ғ ы   б а сқ а  да 
тіректік  пункттерде  су  бетінде  ж үзіп   ж үрген  мүнайды 
кетіруді  қам там асы з  ететін  м обильдік  қүралдар  қүру, 
сон д ай -ақ  ф и зи к а л ы қ ,  б и о л о ги ял ы қ   ж ә н е  л астан ған  
тең із  бетін  тазартуды ң   басқа  да  түрлерін  қам там асы з 
ететін заттарды ң қоры н ж асау.
К ем еж ай ға  (портқа)  мүнай  тиеуге  немесе  жөндеуге 
к е л г е н   т а н к е р л е р ,  оны   д о к қ а   қою   а л д ы н д а   т а н к е р  
бөлімдерін ж уу кезінде түзілетін мүнай ж ү гін ің  немесе 
эм ульсияларды ң қалды қтары  болатын балласты қ судан 
босатады.  Ү кім етаралы қ  теңіз  консультативтік  үйым- 
дардың  (ҮТКҮ)  ж әне  басқа  да  халы қарал ы қ  үйымдар- 
ды ң  кон ф ерен ң и ясы н ы ң   ш еш ім ім ен   б алл асты қ  суды 
теңізге  төгуге  рүқсат  етілмейді.  Б алласты   төгу  мүнай 
базасыны ң арнайы  тағайы ндалған қоймасы на төгу ж әне 
оны одан өрі су мен мүнайға айы ру үсы нылған.
Т азалау  қондырғы лары на  келетін  балласты қ  немесе 
ж уғы ш  сулардың қүрамы нда көптеген зиянды  қоспалар
303

болады: мұнай және мүнай өнімдері (эмульсия және сус- 
пензия түрінде),  күкіртсутек,  сульфидтер,  меркаптан- 
дар,  минералды  және органикалық  қьппқылдар,  мине- 
ралды түздар, т.б. Тазартылып, өңделген су су қоймала- 
рына төгіледі, оньщ химиялық қүрамына қойылатын та- 
лаптар көпшілік елдерде өте қатаң. Бүл тазарту техноло- 
гиясына жоғары талаптар қойылатындыгын көрсетеді.
Ластанган суды тазартудың тәсілдерін үш негізгі топ- 
қа бөледі:  механикалық (түндыру,  айыру,  сүзу);  физи- 
ка-химиялық  (коагуляңиялау,  тотықтыру,  адсорбңия, 
с.с.);  биологиялық.
Балластық суды немесе жуғыш суларды тазалау үде- 
рісіне  осы  көрсетілген  барлық  төсілдер  кіреді  немесе 
олардың кейбіреулерімен  шектеледі.
Суасты  мүнай  қүбырларын,  танкерлерді,  қүяты н- 
төгетін және басқа да жабдықтарды жобалау мен пайда- 
лануда барлық сақтық шараларын сақтағанымен, апат- 
тарды  толық  болдырмау  мүмкін  емес.  Олардың  болуы 
теңізге  мүнайдың  көп  мөлшерінің  қүйылуымен  қатар 
жүреді. Сондықтан соңғы уақытта су бетіне төгілген мү- 
найды жинау жөне жою мөселесіне үлкен назар аудару- 
да.
Айдындар  мен жағалардың  ластануымен  күресудің 
бірқатар әдістері белгілі. Ең көп қолданылатындары мы- 
налар:  ластанған  су бетін бондар жөне тралдармен  қор- 
шап,  содан соң мүнайды  механикалық  тәсілдермен  жи- 
нау; мүнайды байланыстырғыш агенттермен физикалық 
адсорбциялау,  кейінірек оны бөліп жөне жағып жіберу; 
диспергирлеу, яғни мүнайдыңыдырауын немесесуда ша- 
шырауын  болдыратын немесе көмірсутектерді бейтарап 
өнімдерге айналдыратын  химиялық  заттармен  төгілген 
мүнайға әсер ету; су бетінде жағу; мүнай өнімдері бар суды 
микробиологиялық тазарту.
Бүл өдістердің бөрінің де артықшылықтары да, кем- 
шіліктері де бар, олар бірігіп кешенді түрде немесе жеке 
түрде нақты жағдайларға байланысты қолданылуы мүм- 
кін, ластану орнына жөне апатты жою жүмыстарын жүр- 
гізу орнына (кемежай, жаға,  аш ық теңіз, өзен),  мүнай-

жүктеу/скачать 8,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: