М үнай-газ ісінің негіздері: о қ ул ы қ. Астана: ф олиант

элементтер -  ароматтық,  циклопарафиндік  және пара- 
финдік -  болатын аралас құрылыстағы көмірсутектердің 
үшінші типі  мүнайдың үлкен  молекулалық  бөлігінің 
көмірсутектерінің арасында ең көп тараған.
Осы типті заттардың жеке өкілдерінің қүрылысы ту- 
ралы мөліметтер өзірге өте аз. Көптеген зерттеушілер осы 
көмірсутектердің  молекулалары  негізінен  конденсир- 
ленген  қүрылысты болады деп  есептейді.  Ең  ықтимал 
ароматтық қүрылымы нафталиндік ядро болып табыла- 
ды. Сақиналардың (циклдердің) жалпы саны екіден ал- 
тыға дейін өзгереді.
Гетероорганикалық қосылыстар. Барлық мүнайлар- 
да көмірсутектерден басқа күкірт,  оттек  және азот си- 
яқты гетероатом дары бар қосыл ыстардың біраз мөлшері 
болады. Гетероатомдардың мүнайдың фракциялары бой- 
ынша таралуы біртекті емес. Әдетте, олардың көпшілік 
бөлігі  ауыр фракцияларда,  әсіресе,  шайырлы-асфаль- 
тендік  қалдықта жинақталған.  Мүнайдың түріне бай- 
ланысты 400-450°С-ден жоғары температураларда айда- 
латын фракциялар толығымен гетероатомдық қосылыс- 
тардан түрады.
Оттекті  қосылыстар.  Мүнайда  болатын  оттектің 
негізгі бөлігі шайырлы заттардың қүрамына кіреді жөне 
тек оның 10% -ы ғана қышқылды органикалық қосылыс- 
тардың -  карбон қыщқылдары мен фенолдардың -  үле- 
сіне  келеді.  Бейтарапты  оттектік  қосылыстар  мүнайда 
өте  аз.  Қышқылды  қосылыстардың  ішінде  карбок- 
сильдік топтарымен сипатталатын мүнай қышқылдары 
басым болады. Мүнайлардағы фенолдардың мөлшері өте 
аз  болады  (0,1% -ға  дейін).  Ашық  фракциялардан 
бөлінген  мүнай  қышқылдарының қүрылысын  зерттеу 
карбоксильдік топтың негізінен  циклопентандық жөне 
кей кезде циклогександық көмірсутектердің қалдықта- 
рымен, өте сирек парафиндік радикалдармен байланыс- 
қанын  көрсетті.  Жоғары температураларда қайнайтын 
фракцияларда циклопарафиндік,  ароматтық  жөне  гиб- 
ридтік радикалдары бар полицикдцік қышқылдар табыл- 
ған.
318

Майлы  карбон  қышқылдарының  С  Н2  +1С00Н   мү- 
найлардағы мөлшері  пайыздың жүздеген  бөліктерінен 
аспайды.  Әр түрлі мүнайларда олардың көміртек атом- 
дары  С^-ден  С25-ке  дейінгі  40-қа  ж уы қ  жеке  өкілдері 
анықталды. Карбон қышқылдарының жалпы формула- 
сы С  Н„  -ІСООН немесе  С  Н„  -О0„болатын  моноциклдік
п 
2п 
п 
2п  2 
2
нафтендердің  туындылары  нафтен  қышқылдары  деп 
аталады.  Бүл кластың  10-нан астам өкілдері мүнайдан 
бөлініп алып,  жақсы зерттелген.  Бүл қышқылдардағы 
карбоксильдік  топтар  циклопарафиндік  радикалмен 
тікелей  байланысуы  мүмкін  немесе  бүйірлік  тізбектің 
қүрамына кіреді.  Мысалы:
^ — СООН
Н^С
3-метилциклопентанкарбон  циклопентансірке 
қышқылы 
қышқылы
Мүнай  қышқылдары  физикалық  қасиеттері  бойын- 
ша май қышқылдарының иісін еске түсіретін сүйық, не- 
месе кристалдық заттар. Олардың тығыздығы бірге жа- 
қын.  Химиялық  қасиеттері  бойынша  олар  майлы  кар- 
бон қышқылдарына өте үқсас.
Қышқылдардың мүнай фракциялары бойынша тара- 
луы бірдей емес. Бензиндік фракцияларда олар болмай- 
ды. Керосиндік фракцияларда олар жеңіл, майлы фрак- 
цияларға қарағанда аз мөлшерде болады.
Мүнай  қышқылдарының сілтілік  түздарының  жақ- 
сы жуғыштық қасиеттері болады. Сондықтан сабыннафт 
деп аталатын сілтілік тазартудың қалдықтары текстил- 
дік өндірісте жуғыш заттар дайындау кезінде қолданы- 
лады.
Керосиндік жөне жеңіл майлы дистилляттардан бөлі- 
нетін техникалық мүнай қышқылдары (асидол) әр түрлі 
қолданыста болады:  шайырлардың,  каучуктердің жөне 
анилиндік  бояулардың еріткіштері  ретінде;  шпалдарға
319

сіңіру үшін; жүнді басқанда оларды жүңтыру үціін; түсті 
лактарды дайындауда;  текстиль өндірісінде  антисептик 
ретінде,  т.с.с.  Нафтен  қышқылдарының басқа түздары- 
ның маңызы аз емес. Кальций, барий, қорғасын жөне алю- 
миний түздары  консистенттік майлағыштар дайындауда 
қоюлатқыш ретінде пайдаланылады. Барий, мырыш, қа- 
лайы, алюминий, кобальт және никель түздары майлағыш 
майларға қоспа ретінде қосылады. Хром нафтенаты -  жақ- 
сы желімдегіш  зат.  Марганец нафтенаты  — парафиннің 
тотығу үдерістерінде белгілі катализатор.
Күкіртті қосылыстар.  Күкіртті  қосылыстардың  мү- 
найдағы мөлшері туралы күкірттің пайызбен өрнектел- 
ген жалпы мөлшерін анықтау мәліметтері бойынша жо- 
ргімалдайды. Бүл анықтау егер олардың орташа молеку- 
лалық массасы белгісіз болса, онда күкіртті қосылыстар- 
дың  мөлшерін  дәл  көрсете  алмайды.  Талдау  арқылы  
аныңталган күкірттің мөлшерінен мүнайдағы күкіртті 
қосылыстардың мөлшерін шамамен 10-20 есе артық деп 
алуға болады. Әрине, төменгі молекулалық фракциялар 
үшін коэффициент төмен болады, ал жоғары молекула- 
лық қалдықтар үшін ол  15-ке дейін жетуі мүмкін.
Мүнайдағы күкіртті қосылыстардың негізгі массасы- 
ның молекулалың массасы жөне қайнау температурасы 
да жоғары болады. Сондықтан барлық күкіртті қосылыс- 
тардың 70-тен 90% -ға дейінгі мөлшері мазут пен гурон- 
да  концентрленген.
Көптеген  мүнайларда  элементтік  күкірт  байқалған. 
Мүнайда  ол  еріген  күйінде болады  жөне  айдағанда дис- 
тилляттық  өнімдерге  ішінара өтеді.  Элементтік күкірт 
түсті металдар, өсіресе мыс жөне оның қорытпалары үшін 
агрессивті агент.
Кейбір мүнайларда еріген күйінде күкіртсутек те бола- 
ды. Алайда,  оның дистилляттарда болуы -  басқа күкіртті 
қосылыстардың термиялық ыдырауыныңсалдары. Күкірг- 
сутек улы, коррозияны болдырады.  Күкірттің негізгі мас- 
сасы әр түрлі органикалық қосылыстардың -  көмірсутек- 
тердің туындылары жөне шайырлы заттардың -  қүрамына 
кіреді.
320

Әр түрлі  мүнайларда  мына типті күкіртті  қосылыс- 
тар анықталған:  меркаптандар немесе тиоспирттер (ти- 
олдар);  алифатты сульфидтер немесе тиоэфирлер  (тио- 
алкандар);  моноциклдік  сульфидтер  немесе  полимети- 
ленсульфидтер;  тиофен және оның туындылары;  поли- 
циклдік күкіртті  қосылыстар.
Мүнайдың меркаптандары жақсы зерттелген. Мүнай- 
лардан бүл кластыңкөптеген жеке қосылыстары, көміртек 
атомдарының саны С^-ден С8-ге дейін болатын біріншілік, 
екіншілік,  үшіншілік және моноциклдік меркаптандар 
бөлінген. Мысалы:
С2Н58Н 
СН3СН(8Н)С2Н5
этилмеркаптан 
екін.-бутилмеркаптан
(2-бутгштиол)
с2н5
СН3---- С8Н
С2Н5^
үшін-гексилмеркаптан 
циклогексантиол
(З-метилпентантиол-З)
Меркаптандар  тауарлық  өнімдерге  өте  жагымсыз 
кірме болып табылады, өйткені коррозияға үшыратады, 
өсіресе,  түсті  металдардың  коррозиясын  болдырады, 
крекинг-бензиндерде  шайыр  түзілуін  қуаттайды жөне 
мүнай өнімдеріне жағымсыз иіс береді.
Элементтік  күкірт,  күкіртсутек  және меркаптандар 
өте агрессивтік заттар ретінде  мүнайдың ең жағымсыз 
қүрам бөліктері болып есептеледі. Оларды тазарту үдер- 
істерінде  толық  жою  керек  жөне  тауарлық  өнімдерде 
болуын қатаң қадағалап отыру қажет.
Алифаттық  сульфидтердің қүрылысы  К8К'  болады. 
Олар  жағымсыз  иісті,  сүйық  заттар.  С2-С7  сульфид- 
терінің қайнау температуралары төмен (37-150°С) жөне 
мүнайды айдағанда бензиндік дистиллятқа түседі.
21-148
321

Сульфидтер түссіз  дистилляттарға айдауда түсетін 
күкіртті ңосылыстардың негізгі бөлігін ңүрайды.  Олар- 
дың бензиндерде,  керосиндерде, дизельдік отындардағы 
мөлшері, осы фракциялардағы күкіртті қосылыстардың 
жиынтығының  50-ден 80% -на дейін ауытқиды.  Мүнай- 
дың меркаптандары сияқты,  сульфидтері де жақсы зерт- 
телген. Меркаптандар мен сульфидтердің шамамен 180 же- 
ке өкілдері көптеген мүнайлардан бөлініп алынған неме- 
се аныңталған.
Кейбір мүнайларда аздаған  мөлшерде К88К сияқты 
дисульфидтер де табылған. Қыздырғанда олар күкіртті, 
күкіртсутекті  және меркаптандарды бөледі.
Азотты қосылыстар.  Мүнайда азотты  органикалық 
қосылыстар орташа есеппен 2-3% -дан аспайды жөне мак- 
сималды болғанда (жоғары шайырлы мүнайларда) 10% -ға 
дейін жетеді. Азоттьщ көп бөлігі ауыр фракциялар мен 
қалдық өнімдерде  концентрленген.  Мүнайдың азотты 
қосылыстарын негіздік және бейтарапты деп екіге бөлу 
қабыл данған.
Негіздік сипаттағы азотты қосылыстар мүнайдан әлсіз 
күкірт  қышқылымен  өңделіп  алынады.  Азотты  негіз- 
дердің мөлшері орташа есеппен азоттың барлық қосылыс- 
тарының сомасының 30%-ын қүрайды. Айдағанда олар 
дистилляттық өнімдерге түседі.  Мүнайдың  азотты  не- 
гіздері сақинаның біреуінде азот атомы бар,  сақиналар 
саны бірден үшке дейін болатын гетероциклдік қосылыс- 
тар болып табылады. Негізінен олар пиридиннің (1), хино- 
линнің (II), изохиңолиннің (ІП), сонымен бірге аз дәреже- 
де акридиннің (IV) гомологтары болып табылады:
I 
II 
ІП 
IV
Кейбір  мүнайларда пирролдың (V),  индолдың (VI), 
карбазолдың (VII) гомологтарының болуы дөлелденген 
деп есептеуге болады:
322

V 
VI 
VII
Негіздік те, бейтарап та  азотты қосылыстар -  айтар- 
лықтай термиялық тұрақты, өсіресе, оттек болмағанда, 
және мұнай өнімдерінің пайдалану сапасына айтарлық- 
тай әсер етеді. Алайда, дизельдік отындар мен мазуттар- 
ды  сақтағанда  кейбір  азотты  қосылыстардың  шайыр 
түзілуді күш ті қуаттайтыны байқалған.
Азотты қосылыстардың ішінде порфирин (VIII) ерек- 
ше орын алады, ол көптеген мүнайлардан жөне бос күйін- 
де байқалған,  алайда ол ванадий,  никель немесе темір- 
мен  жиынтық түрінде ж иі кездеседі:
Олардың молекулалық массасы 420-дан 560-қа дейін 
болады (С27Ы4-С33Ы4). Өздерінің қүрылысы бойынша олар 
өсімдік хлорофиліне жөне қанның бояғыш заты -  гемин- 
ге жақын болады.
Ш айырлы-асфальтендік заттар. Олар — мүнайдың ең 
үлкен молекулалық гетероорганикалық заттары,  олар- 
дың  қүрамына бірден  көміртек,  сутек,  оттек,  азот  пен 
металдар да кіреді, оларды шайырлы-асфальтендік зат- 
тар деп  атайды.  Олардың үшқыштығы онша емес,  сон-
323

дыңтан мүнайды айдағанда олар негізінен қалдың мүнай 
өнімдерінде концентрленеді. Олар бензиндік дистиллят- 
қа түспейді. Фракцияның айдау шектері неғұрлым жо- 
ғары болса, олармен шайырлар соғүрлым көп айдалады. 
Алайда, олардың барлық дистил ляттардағы үлесі мүнай- 
дағы жалпы мөлшердің 15% -нан аспайды.
Шайырлы заттар термиялық жөне химиялық түрақ- 
сыз жөне салыстырмалы түрде оңай тотығады, конден- 
сацияланады, ал қыздырғанда ыдырайды. Әдетте, шай- 
ырлы заттар бейтарапты болып келеді. Оларды жеке ком- 
поненттерге бөлу —
 өзірге тіпті орындалмайтын мәселе. 
Сондықтан оларды зерттеу олардың қүрамын қарапай- 
ымдандыру, яғни ортақ қасиеттері бар тар фракциялар- 
ды  концентрлеу  жөне  бөліп алу жолымен  жүргізуде. 
Шайырлардың барлық массал арынан химиялық көрсет- 
кіштері бойынша тек қышқыл сипатты асфальтогендік 
қышқылдар деп аталатын заттардың аздаған мөлшерін 
ғана  бөлуге  болады.  Табиғи  асфальттарда  олардың 
мөлшері  6-7% -ға дейін  жетеді.  Сыртқы түрі бойынша 
олар түтқыр қара  шайырлар.  Олар  спиртте,  бензолда 
жөне  хлороформда  ериді.  Олардың  тығыздығы  бірден 
жоғары.  Асфальтогендік  қышқылдар  аз  зерттелген. 
Олар сілтілермен әрекеттеседі, бірақ көп қасиеттері бой- 
ынша нафтендік қышқылдардан ерекшеленеді.
Бейтарапты шайырлы заттарды  классификациялау- 
дың  негізіне олардың өр түрлі еріткіштерге қатынасы 
жатады. Осы көрсеткіші бойынша мынадай топтарды ай- 
туға болады:  1) бейтарапты шайырлар,  жеңіл бензинде 
(петролейн эфирі, пентан, гексан) ериді; 2) асфальтендер, 
петролейн эфирінде ерімейді, бірақ ыстық бензолда ериді; 
3) карбендер,  пиридинде жөне күкірткөміртекте ішінара 
ериді;  4) карбоидтар іс жүзінде ешқандай еріткіштерде 
ерімейді.
Барлық гетероорганикал ық жоғары молекулалық зат- 
тардың негізгі массасы бейтарапты  шайырларға жата- 
ды. Мүнайда бейтарапты шайырларға қарағанда асфаль- 
тендер айтарлықтай аз болады. Карбендер мен карбоид- 
тар шикі мүнайларда жоқтың қасы, олар мүнай фракция-
324

ларының термокатализдік өңдеуінің ңалдың өнімдерін- 
де болады. Әр түрлі мүнайларда шайырлы-асфальтендік 
заттардың  мөлшері  кең  аралыңта  1-2-ден  40-45% -ға 
дейін өзгереді.  Қазіргі кезде мүнайды өлемдік өндіруде 
жоғары шайырлы мүнайлардың үлесі күрт артуда.
Бейтарапты  шайырлар жеңіл  бензинде,  мүнай  май- 
ларында, сондай-аң бензолда,  эфирде және хлороформ- 
да жаңсы ериді. Мүнай дистилляттарынан бөлінген шай- 
ырлардың сүйың және жартылай сүйың консистенңия- 
сы  болады;  гудрондардан  бөлінгендері  ңатты  дерлік, 
біраң  өжептеуір  пластикалығы  болатын  заттар  (мол. 
массасы  500-ден 1200-ге дейін) болады. Салыстырмалы 
тығыздығы 0,99-дан  1,08-ге дейін  болады.  Гетероатом- 
дарының мөлшері ( 0 , 8, К) 3-тен 12% -ға дейін болады.
Шайырлардың күшті бояғыштық қабілеттері болады. 
Дистилляттардың  шикі  мүнай  сияқты  қара  болуы  не- 
гізінен  оларда болатын  бейтарапты  шайырлардың  бар 
болуынан. Бейтарапты шайырлардың өздеріне тән ерек- 
шеліктері  -   ңыздыру,  адсорбенттермен  немесе  күкірт 
қышқылымен өңдеу сияқты факторлардың өсерінен ас- 
фальтендерге  тығыздалу  қабілеті.  Әсіресе,  бүл  үдеріс 
қыздырғанда  жөне  сонымен  қатар  ауа үрлегенде оңай 
жүреді.
Асфальтендер -  олар мүнайдың ең жоғары молекула- 
лық гетероорганикалық қосылыстары. Асфальтендер -  
сыртқы  түрі  бойынша  қоңыр  немесе  қара  түсті  үнтақ 
заттар. Олардың салыстырмалы тығыздығы бірден жо- 
ғары;  молекулалық  массасы  шамамен  2000  тең.  Эле- 
менттік  ңүрамы  бойынша  асфальтендер  бейтарапты 
шайырлардан сутектің мөлшерінің аздығымен (1-2% -ға) 
жөне  оған  сөйкес  көм іртек  пен  гетероатомдардың 
мөлшерінің  көптігімен  өзгеше  болады.  Асфальтендер 
бензолда,  күкірткөміртекте,  хлороформда, төртхлорлы 
көміртегінде, жоғары молекулалық ароматты  көмірсу- 
тектерде жөне  шайырларда  ериді,  бірақ  жеңіл  бензин- 
де, спиртте жөне этил эфирінде ерімейді. Асфальтендер 
бензол, шайырларға, т.б. қатынасы бойынша лиофильдік 
коллоидтар болып  табылады.  Сондықтан,  олар бірінші
325

топтың  заттарында  ісініп,  жаңсы  ериді  жөне  ерітінді- 
лерден екінші топтың заттарымен шөгеді. Бүдан асфаль- 
тендердің мүнайларда коллоидтық жүйелер түрінде бо- 
латынын байқаймыз.
Қыздырғанда асфальтендер жүмсарады, біраң балңы- 
майды. 300°С-ден жоғары температурада олар кокс жөне 
газ түзеді. Күкірт ңышқылының өсерімен, гудрондарды 
ауа үрлеп қыздырғанда немесе күкірт қатысында асфаль- 
тендер одан да жоғары молекулалық көміртек пен оттек- 
ке қаныңңан заттарға -  карбендерге тығыздалуға бейім.
Мүнайдың  шайырлы-асфальтендік  заттары  туралы 
бар мәліметтерді қорыта  келе,  бейтараптың шайырлар 
да, асфальтендер де жоғары молекулалық гетероатомдық 
қосылыстардың өте күрделі қоспалары болып табылады 
деп айтуға болады. Олар бір-бірінен (кейде айтарлықтай) 
м олекулалы ң  м ассалары ,  элем ен ттік  қүрам ы   ж әне 
қаныңпаушылық дәрежесі бойынша айырылады. Ж ал- 
пы формулада (гетероатомдарсыз) СпН2п х х-тің мәні бей- 
тарапты  шайырлар  үшін  10-34,  ал  асфальтендер үшін 
100-120-ға дейін жетуі мүмкін.
Барлың шайырлы заттар, әсіресе, асфальтендер,  кар- 
бендер және карбоидтар майлағыш майлардың сапасына 
өте кері  әсер  етеді.  Олар  майдың түсін  өзгертеді,  күйік 
түзілуді  арттырады,  майлау қабілетін  төмендетеді,  с.с. 
Сондықтан майлы дистилляттарды тазартуда басты мөсе- 
лелердің бірі -  шайырлы-асфальтендік заттарды кетіру. 
Сонымен қатар шайырлы заттардың бағалы техникалық 
ңасиеттері болады, мүнай битумдарының қүрамына кіре 
отырып, оларға қалдық өнімдерді халың шаруашылығын- 
да әр түрлі қолданыстарға кең пайдалануға мүмкіншілік 
беретін сапа береді. Оларды пайдаланудың басты бағыт- 
тары: жолды жабу, қүрылыс ісіндегі гидроизоляңиялың 
материалдар, жабын бүйымдарының өндірісі.
М үнайдың  минералды   компоненттері.  М үнайдың 
минералдың  компоненттеріне  металдар  мен  қыш қыл- 
дардан  түзілетін  түздар,  сондай-ақ  коллоидты-диспер- 
гирленген  минералдық  заттар  жатады.  Осы  заттардың 
қүрамына кіретін элементтер микроэлементтер деп жиі
326

аталады.  Олардың  жалпы  мөлшері  0,02-0,03%  (масс.) 
қүрайды.
Қазіргі кезде мүнайларда 40-тан астам әр түрлі эле- 
менттер:  1) ауыспалы валентті металдар (V,  № , Ғе, Мо, 
Со, 
Сг,  Си,  Мп,  РЬ,  Са,  А&,  Ті);  2)  сілтілік  және 
сілтілік-жер металдар (N3, К, Ва, Са, 8г, М§); 3) галоген- 
дер мен  басқа элементтер (С1,  Вг,  I,  8і, А1,  2п,  т.б.) та- 
былған.  Мүнайда басқа  элементтерге  қарағанда айтар- 
лықтай көбірек мөлшерде ванадий мен никель болады.
Мүнайдың қүрамы мен микроэлементтерін зерттеудің 
оны өңдеу мәселелері үшін де маңызы аз емес. Көптеген 
металдар, ең алдымен ванадий мен никель, катализатор- 
лар үшін улар болып табылады. Сондықтан катализатор- 
ларды уланудан қорғау шараларын дүрыс таңдау үшін 
осы элементтердің мөлшерін білу қажет.
Бақылау сүрақтары
1. Мүнайларды классификациялаудың қандай түрлері бар 
жөне олар неге негізделген?
2.  Мүнайдың негізгі  фракцияларының сипаттамасы  мен 
қолданылуы.
3. Мүнайдыңхимиялыққүрамы. Мүнайдыңорганикалық, 
гетероорганикалық жөне бейорганикалық қосылыстарының 
негізгі кластарын атап өтіңіз.

7-ТАРАУ
МҮНАЙДЫ ӨҢДЕУ
7.1.  Мұнайды өңдеудің түрлері
М ұнайды  өңдеудің  б ір ін ш іл ікті  ж ән е  е к ін ш іл ік ті 
үдерістері болады.
М үнайды   өң деудің   н е гізгі  (б ір ін ш іл ік т і)  ү д ер ісі 
(түраңтандыру, сусыздандыру ж әне түзсыздандырудан 
кейін)  айдау  деп  аталады.  Мүнайды  айдау  -   мүнайды 
қүрам бөліктеріне немесе фракңияларнга термиялы қ бөлу 
үдерісі,  оның  нәтижесінде,  қойы лған  м ақсатқа  байла- 
нысты,  мынадай  мүнай  өнімдерін  жинайды :  авиаңия- 
лы қ немесе автокөлік бензині, лигроин, реактивтік және 
газотурбиндік отын,  керосин,  дизельдік отын ж әне ма- 
зут. Мүндай айдаудан кейінгі қалдық-мазут -  майлағыш  
майлар  (дистиллятты  жөне қалды қ),  парафин,  гудрон, 
кокс  жөне басқа мүнай өнімдерінің өндірісіне ш икізат 
ретінде пайдаланылады.
Мүнайды айдаудың дистилляттары мен қалдықтарын 
мүнайды өңдеудің екінш ілікті үдерістері үш ін ш икізат 
ретінде  қолданады.  Мүнай  қүрамы на  кіретін  көмірсу- 
тектердің  қүры лы м ы ны ң  өзгеруіне  байланысты  бола- 
тын  мүнай  өңдеудің  ек ін ш ілікті  үдерістеріне  термия- 
лы қ  жөне  каталитикалы қ крекинг,  риформинг,  гидро- 
форминг, платформинг, алкилдеу, мүнай онімдерін аро- 
маттау, изомерлеу, полимерлеу, деструктивтік гидроген- 
деу,  п ироли з,  кокстеу  ж атад ы .  72-суретте  м үнайды  
өңдеудің  принңипш ілдік  сызбасы  келтірілген.
Мүнай өңдеудің бірінш ілікті жөне екін ш ілікті үдер- 
істерінен  алы наты н  мүнай  онімдерін  тазалау  қаж ет. 
Алынған мүнай өнімдерінің сапасын өрі қарай жақсар- 
ту үш ін оларға әр түрлі кіргізбелерді  қосады.
328

7.2. Маңызды мүнай өнімдері.  Сипаттамасы ж әне 
қолданылуы
7.2.1. Мцнай өнімдерінің маңызды тцрлері
М ү н ай   ө ң д еу   ө н е р к ә с іб і  5 0 0 -д е н   а с а   т ү р л і  м ү н а й  
өнім дерін  ш ы ғар ад ы .
Оларды ң іш ін ен  ң үрам ы , ңасиеттері ж ән е ңолданы лу 
салалары   бо й ы н ш а  аса  ерекш еленетін   м ы н ад ай   н егізгі 
тон тарды   к ө р сету ге  болады :  І-сү й ы ң   оты н;  ІІ-м ай л а- 
ғы ш  ж ә н е ар н ай ы  м а й л ар ; ІІІ-п л а с т и к а л ы қ  м ай л ағы ш - 
тар; ІУ -параф индер мен ңерезиндер; У-битумдар;  ҮІ-тех- 
н и к ал ы қ  ком іртегі  (күйе);  У И -мүнай  коксы ;  VIII-отын- 
дар мен м ай л ар ғақо сп ал ар ; ІХ -түрлі қолданы стағы  басқа 
да м үнай өнім дері.
I. 
С үйы қ оты н.  Б ү л  м ү н ай  өн ім дерін ің  үлкен  тобына 
бензиндер (карбю ратор оты ны ), р еакти вті, дизельді, газ- 
турбинді, қ а за н д ы қ  ж өн е пеш  оты ндары  ж атад ы .
Б ен зи н дердің  — а в и а ң и я л ы қ  ж өн е ав то к ө л ік тік  сорт- 
тары   ү ш қ ы н н ан  отал аты н  қ о зға л тқ ы ш та р ға  арн алған .
А в и а ң и я л ы қ   бензиндер  т ік е   ай д ау,  өрі  к а тал и т и к а- 
л ы қ   к р е к и н г  ж ә н е  ри ф орм и нг үд ерістерін ің   бензиндік 
ф р ак ц и я л а р ы  мен алки лат-бен зи н н ен  ж өне дүм пуге (де- 
тон ац и яға) қ ар сы  ж ә н е тоты ғуға қ арсы  қосп алар ңосыл- 
ған  б асқа д а ком пон ен ттердің  қоспасы  болы п табы лады . 
К елесі м ар кал ар д а ш ы ғары лады : Б -1 0 0 /1 3 0 * , Б -9 5 /1 3 0 , 
Б -9 1 /1 1 5 , Б -7 0 . Қ ай н ау  тем пературасы  40-180°С.
А втокөлік бензиндері тік е ай д ау , өрі тер м и ял ы қ ж өне 
к а т а л и т и к а л ы қ   к р е к и н г ,  к а т а л и т и к а л ы қ   ри ф о р м и н г 
ү д ер істер ін ің   б ен зи н д ік   ф р а к ц и я л а р ы н ы ң ,  а л к и л а т   -  
б е н зи н н ің   ж ө н е  п е н тан д ы -ге к са н д ы   ф р а к ц и я л а р д ы ң  
и зом ери заттары н ы ң  қоспасы  болып табы лады . Олардың 
м ар кал ар ы : А -66, А -72, А -76, А И -93, А И -98.  А лғаш қы
* 
Бөлімінде  октан саны,  ал  алымында  -  сорты;  бай  ңоспалардағы 
дүмпуге түрақтылық  көрсеткіші

СІВІГИВИ
Ш ІЧ ЛВ ІГИ В Щ
330
7
2
-с
у
р
ет
. 
М
үн
ай
ды
 
өң
де
уд
ің
 
п
р
и
н
ц
и
п
ш
іл
д
ік
 
сы
зба
сы

үш еуі үш ін  циф рлар мотор өдісі бойы нш а, ал қалғанда- 
ры  үш ін  зерттеу  әдісі  бойы нш а  октан  сандары н  көрсе- 
теді.  Б ү л   бензиндердің  қай н ау   тем пературасы ны ң  бас- 
талуы   35°С  төмен  емес,  ал  қа й н ау   тем пературасы ны ң 
соңы А-66 үш ін  205°С, басқалар үш ін  185-195°С.
А в и а ц и я л ы қ   р еа к ти в ті  қ о зға л т қ ы ш т а р   ү ш ін   отын 
(авиакеросиндер)  негізінен   тіке  айдау  үдерісінен  алы- 
наты н  өн ім дердің  қоспасы .  Оларды  екі  сортқа  бөледі: 
ды бы сқа  дейінгі  ж ы лдам д ы қта  үш аты н  үш ақтар  үш ін 
отын (Т-1, ТС-1, Т-2 м аркалары ) ж әне дыбыстан жоғары  
ж ы лдам ды қта үш аты н үш ақтар үш ін отын (Т-6, Т-8, РТ 
м а р к а л а р ы ).  Б ү л   оты н д ар д ы ң   тү р л і  м а р к а л а р ы   бір- 
бірінен  ф р ак ц и я л ы қ   қүрам ы ,  ж алп ы   ж әне  меркаптан- 
ды кү к ір ттің  мөлш ері бойынш а ерекш еленеді. К өпш ілік 
авиакеросиндер үш ін  кристалдануы ны ң басталу темпе- 
ратурасы  -  60°С-тан ж оғары  болмауы керек.
Д изельді отын  қы сы лудан оталаты н қозғалтқы ш тар 
үш ін үш  сортта ш ы ғары лады :  ж ы лдам  ж үретін дизель- 
дер үш ін   ж әне кеме газ-турбиналар үш ін  (ДА,  Д З,  ДЛ, 
ДС -  арк ти к ал ы қ , қы сты қ, ж азд ы қ ж әне арнайы  марка- 
лары ) отын. Б үл м аркалар -  қату температуралары  ( -  60- 
тан  -   10°С-қа  дейін)  мен  к ү к ір ттің   м өлш ері  бойы нш а 
ерекш еленеді. А втотракторлы қ, тепловоздық жөне кеме 
дизельдері  үш ін  оты нны ң  (А,  С,  3,  Л  м аркалары )  қату 
температурасы  — 55-тен -  10°С-қа дейін болады.
Орташа айналымды дизельдер үш ін (ДТ, ДМ маркала- 
ры) отынның қату температурасы -  5-тен +10°С-қа дейін 
болады.
Газ-турбиндік отын -  50°С кезіндегі ш артты  түтқыр- 
лы  60°С-тан төмен емес локомотивтік қозғалтқы ш тарға 
арн алған  отын  (кокстеу  ж өне  терм иялы қ  креки нгілеу 
дистилляттары нан алы нған).
Бүл отындарда ванадийдің  мөлш ері  0,002-0,0007% - 
дан арты қ болмауы нормаланады , себебі ванадийдің бо- 
луы   турб и н д ік  б өлш ектерді  к о р р о зи я ға  үш ы ратады . 
Ж оғары  категориялы  отындар үш ін  (ЖКГО) ж ану жы- 
луы 39800  кД ж /кг-нан кем болмауы, сонымен қатар нат- 
рий, кали й  жөне кальц ий дің  аздаған м өлш ерлерінің бо- 
луы  да нормаланады.

жүктеу/скачать 8,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: