М үнай-газ ісінің негіздері: о қ ул ы қ. Астана: ф олиант

ды ң  суға  төгілген  у ақ ы ты н а,  ж ы л   м езгіліне,  теңіздегі 
ж а ғд а й л ар ға  (толқы н   ж өн е  ж ел   к үш тері,  ағу  сипаты , 
судың тасуы  мен қайтуы ) байланы сты  болады.
С уды ң  бетін де  тө гіл ге н   м ү н ай д ы   л о к а л и за ң и я л а у  
ж өне ж и н ау  үш ін   м ехан и к алы қ  қүры лғы ларды   қолда- 
ну — ең тиім ді ж асал ған ,  әрі теңізде,  іш к і су қоймала- 
ры нда ж и і қолданы латы н өдіс. Л астану орындарын қор- 
ш ап   қою  үш ін   ж ү зетін   ж ән е  п н евм ати калы қ  типті  өр 
түрлі ңорш аулар пайдаланады . Үсталған мүнайды ваку- 
умды ң сорғымен айдауға, ал айн алаты н  барабандармен, 
ж үзгін ді қүры лғы ларда орнаты лған таспалы  транспор- 
терлармен немесе дискілерм ен ж и н ау ға, абсорбциялай- 
ты н кеуекті м атериалдармен ж ү туға жөне басқа әр түрлі 
қүры лғы ларм ен үстауға болады.
Төгілген мүнаймен күресу үш ін х и м и ялы қ реагенттер 
кең   қолданы лады .  О ларды ң  көп ш іл ігін   диспергенттер 
мен детергенттер ретінде пайдаланады. Кейбір хим иялы қ 
заттарды ң сум үнайлы қ эм ульсияға өсері суда диспергир- 
ленген  мүнайдың  майда түйірлерінің  түзілуіне өкеледі, 
олар біраз уаңы ттан соң теңіз суы ның қалған массасына 
ш аш ы рай ды .  Б а с қ а   реагенттер  гелдер,  көбіктер  ж өне 
ж арты лай қатты   заттар түзеді.  Су м үнайлы қ  эмульсия- 
ларды беттік-активтік заттар (БАЗ) өңдеу арқы лы  олар- 
ды бүзуға болады. Өңдеу нөтижесінде алынған өте майда 
диспергирленген мүнай төрт,  бес төулік бойы микробио- 
логиялы қ жолмен тотығады.
Төгілген мүнайды теңіз бетінен кетіруде БА З кең қол- 
даныс тапты . Әдетте, оларды өр түрлі пневм атикалы қ то- 
заңдатқы ш тар арқы лы  катерлермен немесе вертолеттер- 
мен  м үн ай м ен   л астан ған   бетке  тозаң даты п   ш аш ады . 
Кейбір БАЗ-ды қолданудың алдында сумен немесе басқа 
арнайы  еріткіш пен араластырады.  Оларды тек аш ы қ те- 
ңізге ған а емес,  кем еж айларға  да,  ж аған ы ң   ластанған 
учаскелерін,  кем еж ай   қүры лы стары н  мүнайдан  тазар- 
туға,  танкерлер  мен  қоймаларды ң  ж ү к   бөліктерін  ж уу 
үш ін қолданады.
Төгілген мүнайды кетіру үш ін оны тікелей су бетінде 
ж анды руға болады.  Ж анды руды  төгілгеннен кейінгі ал-
20-148
305

ғашңы бірінші  сағатта жасаған  тиімді,  өйткені  оның 
жеңіл фракциялары біртін деп үша бастайтындықтан кей- 
інірек оны жағу қиынырақ болады. Сумүнайлық әмуль- 
сиялардың тузілуінің ерекше қиындықтары бар. Мүнай 
жақсы жанғанның өзінде толық жану болмайды, әдетте 
жанбай қалған  массаның көп мөлшері қалады,  оларды 
үстау шикі мүнайды үстаудан қиын. Оған қоса, мүнайды 
жаққанда, мүнай төгілген көзді жақсылап оқшауланды- 
ру қажет.
Мүнаймен ластануларды су бетінен  кетірудің әдісте- 
рінің бірі -  оларды микробиологиялық ыдырату. Кейбір 
бактериялар үшін мүнай қоректік орта болып табылады. 
Алайда, мүнайдың теңіз суында микробиологиялық ыды- 
рау жылдам дығы өте төмен жөне мүнайдың көп көлемін 
бүзу үшін айтарлықтай көп уақыт қажет болады.
Микроағзалардаң биологиялық активтілігі темпера- 
тураға айтарлықтай дәрежеде төуелді болады және био- 
логиялық үдерістің жылдамдығы температураны әрбір 
100°С арттырғанда, шамамен екі есе артады.
Мүнайдың суық аудандарда, суық ағындардың трасса- 
ларында жөне қыс мезгі лінде биологиялық бүзылуы күрт 
баяулайды. Егер 27°С-та биологиялық ыдырау 2-3 күннен 
кейін басталса, 20,15 жөне 5°С-қа дейін температура төмен- 
дегенде, оларға сәйкес биологиялық ыдырау да 10,20 жөне 
40 күннен кейін басталады екен.
Бақылау сүрақтары
1.  Мүнайды  өндіру мен тасымалдауда туындайтын эко- 
логиялық мөселелер жөне оларды шешудің жолдары.
2.  Табиғи  газды өндіру мен тасымалдауда туындайтын 
экологиялық мәселелер мен оларды шешудің жолдары.

6-ТАРАУ
МҮНАЙ МЕН ГАЗДЫ Ң ХИМИЯЛЫҚ 
ҚҮРАМЫ
6.1.  Мүнайларды жіктеу
Әр  түрлі  кен  орындарының  мүнайлары  бір-бірінен 
физикалық  және химиялық  қасиеттері бойынша ерек- 
шеленеді.  Мүнайдың  қасиеттері  оның  өңдеу  бағытын 
анықтайды, алынатын мүнай өнімдерінің сапасына ай- 
тарлықтай әсер етеді. Сондықтан да, мүнайды өңдеудің 
ең тиімді нүсқасын таңдау үшін олардың химиялық та- 
биғатын анықтайтын мүнайлар жіктелуінің маңызы зор.
Мүнайлардың әр түрлі химиялық, генетикалық, өнді- 
рістік жөне тауарлық жіктеулері  бар.  Ең маңыздысы -  
химиялық  жөне технологиялық жіктеулер.  Химиялық 
ж іктеу  негізі  мүнайлардың  топтық  көмірсутектік  қү- 
рамы болып табылады -  ашық фракцияның болуы (қай- 
нау температурасы  300°С-ге дейін),  парафиндер  (қатты 
көмірсутектер),  шайырлар,  асфальтендер,  асфальтшай- 
ырлық заттар ( 3-кесте).
3-кесте
Х имиялық сипаттамалары бойынша мүнайларды 
жіктеу
Компонент
аты
Класс аты
Мөлшері,
%
фракция мөлшері төмен
0-25
Ашық
фракция мөлшері орташа
25-50
фракция
фракция мөлшері жоғары
50-75
(300°С дейін)
фракция мөлшері өте
75-100
жоғары
аз парафинді
0-5
Парафиндер
парафинді
5-10
жоғары парафинді
>10
307

Шайырлар
аз шайырлы 
шайырлы 
жоғары шайырлы
0-5
5-10
>10
Асфальтен-
дер
аз асфальтенді 
асфальтенді 
жоғары  асфальтенді
0-1
1-3
>3
аз асфальт-шайырлы
0-10
Асфальт-
асфальт-шайырлы
10-20
шаиырлы
жоғары асфальт-шайырлы
20-35
заттар
өте жоғары асфальт-
>35
шаиырлы
Осы  компоненттердің мөлшеріне байланысты  мүнай 
17 негізгі класқа бөлінеді: ашық фракция  мөлшері төмен 
(0-25%), ашың фракция мөлшері орташа (25-50%), ашық 
фракция мөлшері жоғары болатын (50-75%), ашың фрак- 
ция мөлшері өте жоғары болатын (75-100%), аз парафин- 
денген  (0-5%),  парафинді  (5-10%),  жоғары  парафинді 
(>10%), шайырлығы аз (0-5%), шайырлы (5-10%), жоға- 
ры шайырлы (>10%), аз асфальтенді (0-1%), асфальтенді 
(1-3%), жоғары асфальтенді (>3%), аз асфальт-шайырлы 
(0-10%),  асфальт-шайырлы  (10-20%),  жоғары  асфальт- 
шайырлы (20-35%), өте жоғары асфальт-шайырлы (>35%).
Мүнайдың технологиялық классификациясы бойын- 
ша олардағы күкірттің мөлшеріне байланысты 4 класқа 
бөлінеді:  I  класс  -  күкірт мөлшері 0-ден  0,5 % -ға дейін 
болатын аз күкіртті мүнайлар;  II класс -  күкірт мөлшері 
0 ,5-тен 1 
%
 -ға дейін болатын орташа күкіртті мүнайлар; 
III  класс  -   күкірт  мөлшері  1-ден  3% -ға дейін  болатын 
күкіртті  мүнайлар;  IV  класс  -   күкірт  мөлшері  3%-дан 
жоғары болатын жоғары күкіртті мүнайлар.  Әрі қарай 
мүнайды 350°С-ңа дейінгі шығатын фракциялары бой- 
ынш а  типтерге;  базалық  майларының  потенциалдық 
мөлшеріне байланысты топтарга; базалық майларының 
түтқырлық индексі бойынша топшаларға бөледі.
308

6 .2 .  М үнайды ң ф ракциялы қ қүрамы
Мүнай немесе мүнай өнімдерін біртіндеп көтерілетін 
температурада зертханалық жағдайда айдағанда,  жеке 
компоненттері олардың қайнау температурасы арту ре- 
тімен немесе басқаша айтқанда,  олардың қаны ққан бу- 
ының  қысымының  азаюы  ретімен  айдалады.  Ендеше, 
мүнай және оның өнімдері қайнау температураларымен 
емес,  қайнаудың  басталу жөне  аяқталу  шегімен  және 
белгілі  бір  температуралық  аралықта айдалатын  жеке 
ф р ак ц и я л а р д ы ң   ш ы ғы м ы м ен   си п атталад ы .  А йдау 
мәліметтері бойынша фракциялы қ қүрам туралы жора- 
малдайды.
Ж аңа мүнайларды  зерттегенде,  ф ракциялы қ  қүра- 
мын  ректификация  мүнарасымен  жабдықталған  стан- 
дарттьщ  айдау аппараттармен  анықтайды.  Ол  бөлінудің 
нақтылығын айтарлықтай жақсартуға жөне фракциялау- 
дың мөліметтері бойынша нағыз қайнау температурала- 
рының қисығы деп аталатын координаттарында темпе- 
ратура жөне фракцияның шығымы (массалық %  бойын- 
ша)  болатын  қисы қты   түрғы зуға  м үм кіндік  береді. 
200°С-қа дейінгі фракцияларды бөліп алу атмосфералық 
қысымда жүргізіледі, ал қалғандарын термиялық ыды- 
раудан сақтау үшін -  өр түрлі вакуумде жүргізеді.  Қа- 
былданған өдістеме бойынша қайнау басталғаннан бас- 
тап  300°С-қа дейінгі  фракцияларды  100-дік,  содан  соң 
500-дік фракцияларды қайнау шегі 475-550°С-қа дейін 
бөліп алады.
Мүнайды өндірістік жағдайларда айдағанда,  оны әр 
түрлі фракцияларға бөлу үшін зертханалық аппараттар- 
дағы сияқты біртіндеп буландыру емес, бірден буланды- 
ру деп аталатын буландыру қолданады да, әрі қарай рек- 
тификациялайды.  Бүл  кезде  мынадай  фракциялар  не- 
месе дистилляттар алады:  қайнау басталғаннан  бастап 
180°С-ге дейін  айдалатын  бензиндік,  керосиндік  (120- 
315°С), дизельдік немесе керосин-газойлдік (180-350°С) 
жөне  түрлі  аралық  айдандылар.  Бүл  дистилляттардан 
ашьщ мүнай өнімдерін алады: авиациялық жөне автокөлік
309

бензиндері;  бензин-еріткіштер;  авиациялық  жөне жа- 
рық  беретін  керосиндер;  дизельдік  отындардың  түрлі 
сорттары.  Бұл  барлық  мұнай  өнімдері  үш ін  сәйкес 
МЕМСТ-тары бойынша белгілі бір фракциялық қүрам 
нормаланады.
Ашық дистилляттарды бөліп  алганнан кейінгі  қал- 
дық мазут деп аталады. Мазутты вакуум астында өр түрлі 
майлы фракцияларға айдайды, олардан майлағыш жөне 
арнайы  майлар алынады.  Мазутты  айдағаннан  кейінгі 
(500°С-ден  жоғары) қалдық,  түтқырлығына байланыс- 
ты,  гудрон  немесе жартылай  гудрон деп  аталады.  Гуд- 
рон жоғары тұтқырлы майлағыш майлар жөне өр түрлі 
битумдер алу үшін шикізат болып табылады.
Әр түрлі  кен  орындарының  мұнайлары  бір-бірінен 
фракциялық қүрамы бойынша, бензиндік, керосиндік, 
дизельдік жөне майлы дистилляттары бойынша күшті 
ерекшеленеді.  Қандай да  бір  мұнайдың  фракциялы қ 
құрамы оның өнеркәсіптік өңделу жолдарын алдын ала 
анықтайтыны белгілі.  Майлы фракциясы аз  мөлшерде 
болатын жеңіл мүнайлар өте сирек кездеседі.
6.3. Мүнайдың химиялық ңүрамы
Мүнай қүрамына кіретін негізгі әлементтер -  көміртек 
пен сутек. Мүнайларда көміртек мөлшері 82-87%, сутек 
11-14%,  күкірт 0,1-5%  аралығында болады.  Мүнайлар- 
дың көпшілігінде азот пен оттектің мөлшері, өдетте, пай- 
ыздың оннан бір бөлігінен аспайды.
Мүнай  алканды  (парафинді),  циклоалканды  (наф- 
тендік) жөне  ароматты  көмірсутектердің  қоспасынан 
түрады,  сонымен  қатар оттекті,  күкіртті  жөне  азотты 
қосылыстардан түрады. Соңғылары мүнайдың гетероор- 
ганикалық қосылыстары деп жиі айтылады, олар ауыр 
фракцияларда, өсіресе, шайырлы-асфальтендік бөлікте- 
рінде болады.
Алкандар. Мүнай алкандары газ төрізді, сүйық жөне 
қатты заттар болып  келеді.  Газ  төрізді  алкандар  (Сг-С4
310

алкандар) ілеспе ж әне табиғи газдарды ң ңүрам ы на кіре- 
ді.  Көміртек атомдары 5-тен  15-ке дейін болатын ңосы- 
лыстар  (С5-С15  алкандар)  сүйың  заттар.  Г ексадеканнан 
бастап (С16Н34) ңалыпты  алкандар -  ңатты  заттар,  олар 
кәдімгі температурада мүнайда ж әне ж оғары  ңайнайты н 
фракцияларда еріген немесе кристалды ң күйде болады. 
Мұнай алкандары ңалыпты және тармаңталған ңүрылыс- 
ты изомерлер, олардың салыстырмалы мөлш ері мұнай- 
дың типіне байланысты болады.
Әр түрлі мүнайлардағы алкандарды ң ж алп ы  мөлш ері 
10-нан  70% -ға дейін болады.
Қ азіргі уаңытта бөлінген  немесе  наңты  аны ңталған 
алкандардың саны  600-ден  жоғары.  Ең ж аңсы   зерттел- 
гендері ңальгаты алкандар болып саналады. Мүнайда бар- 
лың ңалыпты алкандардың, бутаннан бастап (і;  ^   0,5°С) 
тритриаконтанға дейін  С33Н 68  (1  ай  475°С)  бар  ек ен дігі 
аныңталған.
Қатты алкандарға парафиндер мен церезиндер ж ата- 
ды. Парафиндер -  тармаңталған алкандар ңоспасы бола- 
тын ңалыпты ңүрылысты ңатты алкандарды ң ңоспасы. 
Церезиндер -  тармаңталған ңүрылыстылары басымыраң 
болатын ңатты алкандардың ңоспасы.  Қ атты  парафин- 
дер барлың мүнайларда болады,  біраң аздаған мөлшер- 
де, онның бөлігінен 5% дейін болады. Типтік парафинді 
м ұнайларда  оларды ң  м өлш ері  7-12%   дей ін   болады . 
Қатты  парафиндерінің  мөлш ері  (15-20% )  өте  ж оғары  
болатын  М аңғыстау  түбегінің  м ұ н ай лары нда  болады 
(Жетібай, Өзен кен орындары).
Қатты  парафиндер  мүнайда  еріген  немесе  ж үзгін д і 
кристалдың күйінде болады.  Мазутты майлы  ф ракция- 
ларға айдау кезінде ңүрамы С18-С35 болатын парафиндер 
де болады.  Гудрондарда жоғары температураларда бал- 
ңитын көмірсутектер С36-С53 ж инаңталған. Бүл көмірсу- 
тектердің  мүмкін болатын изомерлері өте көп. М ысалы, 
гексадеканны ц  2 6 6 -2 8 8 ,5°С  ар алы ғы н д а  ң ай н ай ты н  
10359 изомері бар. Алайда, көптеген зерттеулер көрсет- 
кеніндей,  мұнайдың  қатты  парафиндерінің  ш амамен 
жартысының  қүрылысы  қалы пты   болып  келеді  де,  ал
311

қалғандары бүйірлік тізбектері  онша үлкен  емес  (не- 
гізінен метилдік жөне этилдік топтар) аз тармаңталған 
қүрылысты болады. Кейбір мүнайларда С17 бастап көмір- 
сутектердің үздіксіз қатарының болуы байқалған.
Қалдық м үнай өнім дерінен жоғары түтқырлы майлар 
алғанда, оларды депарафиндейді. Бүл үдерістің қалдық- 
тары -   гачтер,  петролатумдар мүнай ңерезиндерін  алу 
үшін  негізгі  ш икізат  болып  табылады.  Церезиндер 
қүрамы  мен  қасиеттері бойынша парафиндерден  ерек- 
шеленеді. Тауарлық парафиндердің балқу температура- 
лары 45-54°С, ал церезиндердікі -  65-88°С. Парафиндер 
пластинка және пластинкалық таспа түрінде оңай крис- 
талданады; церезиндердің майда ине төрізді қүрылымы 
болады және қиын кристалданады. Парафиндердің бал- 
ңу температурасы  550°С-қа дейін,  ал  церезиндердікі  -  
600°С жоғары болады. Парафиндердің молекулалық мас- 
сасы 500-ден төмен, ал  церезиндердікі 500-700 болады.
Химия л ық қасиеттері бойынша церезин дер дің инерт- 
тілігі парафиндерге қарағанда аз. Церезиндердің химия- 
лық  қүрамы  күрделі,  ж еткілікті түрде  зерттелмеген 
және бастапқы шикізатқа байланысты болады.
Церезин дердің қүрамына кіретін алкандардың қүры- 
лымы негізінен тармақталған болады. Қазіргі кезде осы 
изопарафиндердің басты көміртектік тізбегінде цикло- 
парафиндік және ароматтық радикалдары да болуы мүм- 
кін деп есептейді. Церезинде қалыпты және тармақтал- 
ған  қүрылысты үзын  парафиндік  тізбектері  бар таза 
циклдік көмірсутектердің болуының  да ықтималдығы 
жоғары.
Парафиндер мен  церезиндердің  көптеген  өнеркәсіп 
салаларында:  электр  жөне  радиотехникалық,  қағаз, 
сіріңке, химиялық, тері, парфюмерлік, т.б. түрліше тех- 
никалық қолданыста болады. Парафин қоюландырғыш 
ретінде  пластикалық  майлағыштар  өндірісінде  қолда- 
нылады. Сүйық және қатты парафиндердің шикізат ре- 
тінде микробиологиялық  синтез  зауыттарында  ақуыз- 
ды-дөруменді концентраттар, сонымен  қатар мүнайхи- 
миялық синтез зауыттарында синтетикалық май қыш-
312

ңылдарын, сцирттерді жөне беттік активті заттарды алу 
үшін ерекше маңызы бар.
Циклоалкандар. Ж алпы мөлшері бойынша циклоал- 
кандар (нафтендер) көпшілік мүнайларда, қалған көмір- 
сутектер кластарына қараганда, басым болады. Әр түрлі 
мүнайларда орташа есеппен полиметилендік көмірсутек- 
терінің  барлық типтері 25-тен 75% -ға дейін болады. На- 
фтендер барлық мүнайдың қүрамына кіреді жөне барлық 
фракцияларда да болады. Олардың мөлшері, өдетте, фрак- 
циялар ауырлаған сайын артады. Тек ең жоғары темпера- 
тураларда қайнайтын майлы фракцияларда,  ароматтық 
ңүрылымының артуынан, олардың мөлшері кемиді. Баку 
және Ембі мүнайлары нафтендерге ерекше бай (мүнайға 
есептегенде 40-60%, ал жеке фракцияларға есептегенде
60-80%-ға дейін болады).
Қарапайым циклоалкандар -  циклопропан, циклобу- 
тан және олардың гомологтары мүнайдан табылған жоқ. 
СпН2п  қатарындағы моноциклді нафтендер мүнайларда 
циклопентандық  ж әне  циклогександы қ  қүрылымдар 
түрінде  кең  таралған.  Түрлі  мүнайлардың  бензиндік 
жөне  керосиндік  фракцияларында  осы  кластың  С5-С12 
қүрамдағы 80-нен астам көмірсутектердің жеке өкілдері 
байңалған. Мүнайларда салыстырмалы көп мөлшерде бо- 
латындар:  метилциклогексан,  циклогексан, метилцик- 
лопентан, кейбір  циклопентанның диметилдік гомолог- 
тары. Сондай-ақ, циклогептан мен метилциклогептан да 
аздаған  мөлшерде  байқалған.  200°С-ден  жоғары  фрак- 
цияларда циклогексанның гомологтарымен қатар, цикл 
сандары алтыдан аспайтын (СпН2п-4-СпН  -10) бициклдік 
(С
п
-С2п-2) жөне полициклдік нафтендер болады. Оларды 
мүнайдан бөлу немесе ең болмағанда оларды аныңтау өте 
қиындыққа түседі.  Бүл көмірсутектердің  көп массала- 
рының  ішінде  әзірге  25  ж еке  бициклдік  (С  -С  ),  бес 
үшциклдік  (С10-С13) және  төрт  тетрациклдік  және  пен- 
тациклдік нафтендер бар екені дәлелденген.
Мүнайдағы ашылған бициклдік нафтендер циклдер- 
дің бірігуі бойынша келесі үш типке жатады:
313

I.  Циклдер арасында С-С қарапайым байланысы бола- 
тын конденсирленбеген, мысалы, дициклогексил (қ.темп. 
238,5°С),
Конденсирлендеген  көм ірсутектер  дициклопентил 
мен циклопентилциклогексилдіц гомологтары, сондай- 
ақ   дициклогексил-м етандағы   си яқты   цикл  арасы нда 
көмірсутектік  көпіршесі бар жүйелер түрінде де болуы 
мүмкін:
II.  Бірдей  жөне  әр  түрлі  циклді,  екі  ортақ  көміртек 
атомы бар конденсирленген:
пенталан, немесе  гидриндан, немесе 
декалин, немесе 
бицикло [3.3.0] 
бицикло [4.3.0] 
бицикло [4.4.0] 
октан* 
нонан 
декан
Гидриндан,  декалин  ж әне  оның  гомологтары  моно- 
дан  бастап  тетрам етилтуы нды лары на  дейін  көптеген 
мүнайлардатабылган. Пенталан калифорниялық мүнай- 
дан бөлінген.
III. Іш кі көм іртектік көпірш елері бар конденсирлен- 
ген нафтендер. Әр түрлі мүнайларда бициклогептандар, 
бициклооктандар ж әне бициклононандар ж әне олардың 
кейбір гомологтары табылған, мысалы:
* 
Жақшадағы  сандар  мыналарды  көрсетеді:  бірінш ісі  — үлкен  са- 
қинаның  сыртқы  қүрылымындағы  атомдар  саны;  екінш ісі  -   кіш і  са- 
қинаның  (берілген  мысалда  олар  бірдей);  үш інш ісі  -   сыртқы  циклдер 
түзетін   көміртек  атомдарына  (берілген  мысалда  олар  ж оқ)  тен  емес 
іш кі  көпіршелік  С  атомдарының  саны
314

бицикло[2.2.1]-гептан  бицикло [3.2.1]-  бицикло [3.3.1]- 
(нонборнан) 
октан 
нонан
Мүнайларда трициклдік нафтендер де көптеген мөл- 
шерде болады, бірақ олардың тек адамантан деп аталатын 
трицикло [3.3.1.1] декан (С10Н16) жөне оның гомологтары 
1 жөне 2-метил, 1,3-диметил мен 1,3,5-триметиладаман- 
тандар анықталған. Адамантан -  кристалдың зат, балңу 
температурасы 269°С (белгілі көмірсутектердің ішіндегі 
ең жоғарғы балңу температурасы). Адамантанда алмасңа 
үқсас көміртек атомдарының жүйесі болады. Адамантан- 
дың ядросы болатын ңосылыстар өсімдік жөне жануар- 
лар текті заттардың ішінде байңалмаған.  Қазіргі кезде 
адамантан химиясы айтарлыңтай ңарңынды түрде даму- 
да. Оны алудың синтетикалық әдісі белгілі. Адамантан- 
ның туындылары өр түрлі салаларда (дөрілік заттар, по- 
лимерлер,  т.б.) кең  ңолданыс табуда.
н2с-сн-сн2
2
Адамантан
Арендер. 
Арендер (ароматты көмірсутектер) мүнай- 
ларда, өдетте, алкандар мен циклоалкандарға қараған- 
да аз мөлшерде болады. Өр түрлі мүнайларда осы көмір-

сутектердің жалпы мөлшері кең аралықта өзгереді, ор- 
таша  10-20%  (масс)  қүрайды.  Ароматты  мүнайларда 
олардың мөлшері 35%  (масс) дейін жетеді жөне одан да 
көп болуы мүмкін.
Мұнайдың арендері басқа көмірсутектерге ңарағанда 
жақсы зерттелген. Камірсутектердің бүл класы мүнайда 
бензол  жөне оның  гомологтары,  сондай-ақ  бициклдік 
жөне полнциклдік ңосылыстардың туындылары ретінде 
болады. Мүнайлардың бензиндік фракцияларында Сд-га 
дейінгі  болатын  барлық  алкилбензолдар  аныңталган. 
Арендердің басым көпшілігі толуол, м-кснлол жөне псев- 
докумол (1,2,4 -триметилбензол) болып келеді.
Керосиндік  жөне  газойлдік  ф ракцияларда бензол 
қатарының  көмірсутектерінен  басқа,  нафталин  жөне 
дифенилдің гомологтары анықталган.  Мүнайдың ауыр 
газойлдік, майлы жөне жогаргы  фракцияларында сон- 
дай-ақ үш жөне одан да көп циклдері бар  полициклдік 
арендер де байқалган. Ауыр фракцияларда  7 сақиналы 
полициклдік арендер табылган.
Бензол, толуол, әтилбензол, изопропилбензол, ксилол- 
дар, нафталин -  мүнайхимиялық жөне органикалық син- 
тездаң,  оның ішінде химиялың өнеркәсіптің синтетика- 
лық  каучуктер,  пластикалың  массалар,  синтетикалық 
талшықтар, жарылгышзаттар, анилин-бояу жөнефарма- 
цевтикалық  заттар өндірістерінің көптеген үдерістері 
үшін өте багалы химиялық шикізат болып табылады.
Аралас қүрылысты комірсутектер. Көмірсутектердің 
көпшілік бөлігінің  аралас немесе  ңабылданған  термин 
бойынша гибридтік ңүрылысы болады. Ол мүндай көмір- 
сутектердің молекулаларында өр  түрлі  қүрылымдық 
элементтер,  атап  айтңанда:  ароматтық  сақиналар,  бес 
немесе  алты  мүшелі  циклопарафиндік  циклдер  жөне 
алифатты парафиндік тізбектер болады деген сөз. Ол эле- 
менттердің бірігуі әр түрлі жөне изомерлер санының өте 
көп болатындығы түсінікті.
Керосиндік фракцияларда қарапайым гибридтік би- 
циклдік  көмірсутектер -   тетрагидронафталин  (тетра- 
лин) жөңе оның кейбір гомологтары -  анықталған:
316

тетралин
1,2,3,4- тетрамети л тетрал ин
Мұнайдың  керосиндік  фракциясында тетралин,  ме- 
тилтетралин, диметилтетралин, этилтетралин, тетраме- 
тилтетралин болатыны дөлелденген.
Майлы фракциялардың барлығы дерлік аралас ңүры- 
лыстағы  көмірсутектерден  түрады.  Оларды ү т  тинке 
бөлуге болады:  1)  парафин-циклопарафиндік;  2)  пара- 
фин-ароматтық; 3) парафин-циклопарафин-ароматтық.
Бірінш і  топтың  көмірсутектері  циклопарафиндік 
орынбасары бар үзын парафиндік тізбектер түрінде:
циклділігі әр түрлі дөрежедегі бірнеше қысқа бүйірлік 
парафиндік тізбектері бар циклопарафиндік көмірсутек- 
тер түрінде болады, мысалы:
Аралас парафин-ароматтық көмірсутектер  тізбек со- 
ңында  фенилдік  орынбасарлары бар ұзын парафиндік 
тізбектерден тұруы ықтимал. Бүл құрылымдарда аромат- 
тық сақиналардың саны екіден аспайды. Циклопарафин- 
дік немесе фенилдік  орынбасарлары бар айтылғандарға 
үқсас  көмірсутектер  қатты  парафиндер  мен  церезин- 
дердің қүрамына кіреді. Қазіргі уақытта олар таза күйін- 
де бөлінбеген.  Молекулаларында барлық қүрылымдық

жүктеу/скачать 8,99 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: