М. Р. Балтымова

12 
3-дәріс. Қазақ әдебиетіндегі тарихи проза дәстҥрі 
Қазақ әдебиетінде тарихи тақырып проза жанрымен бірге 
қалыптасты. Қазақ тарихи романының тұсауы ХХ ғасырдың 
басында кесілді. Оның бастауында тұрған М.Дулатов, С.Кӛбеев, 
С.Торайғыров, 
Ж.Аймауытов, 
С.Сейфуллин 
және 
т.б. 
романдарында тарихилық белгілері кӛрініс тапты. Тарихи роман 
жанрын кӛркемдік тұрғыдан ӛнер туындысы дәрежесіне 
жеткізген М.Әуезовтің «Абай жолы» эпопеясы қазақ тарихи 
романын әлемдік деңгейге кӛтерді, ғалым С.Қирабаев: «Тарихи 
роман жанрындағы М.Әуезов дәстүрін жалғастыра отырып, 
қазақ романшылары осыған ұқсас әлемнің озық әдебиетінен 
сабақ алды. Тарих үлгісін ӛз дәстүріне сүйене отырып 
дамытты», – дейді («Кеңес дәуіріндегі қазақ әдебиеті», 138-б.). 
Әдебиетіміздегі тарихи романдардың арасында қамтитын 
уақыт кезеңінің, сипатталатын тарихи оқиғалары мен 
тұлғаларының, халық ауыз әдебиеті үлгілерін қолдануының 
молдығы 
жағынан 
танымал 
жазушы 
І.Есенберлиннің 
«Кӛшпенділер» трилогиясын айрықша атауға болады. Қазақ 
хандығының құрылған кезеңін, тарихымыздағы күрделі 
оқиғаларды, тарихи шындықты кӛркем бейнелеп, шынайы 
пайымдаған «Кӛшпенділер» трилогиясы әдебиетіміздегі бірегей 
туынды саналады. Жазушының бұл шығармасы қазақ елінің бес 
жүз жылдық тарихын тірілтіп, тарихымыздағы танымал 
тұлғалардың сом бейнесін жасауға арналғандықтан, кеңес 
идеологиясының үстемдік құрған уақытында жарыққа шығуы 
қиын болды. Осы қиындықтарды сезген жазушы трилогиясын
соңынан бастап, алдымен «Қаһар» романын жазады. Бұл туралы 
журнал тілшісі Ш.Сариевке берген сұхбатында жазушы: 
«Тарихи эпопеяны жазуды соңғы кітаптан бастауымның себебі – 
жиналған архив деректерінің молдығы, қамтылатын дәуірлер 
ауқымының кеңдігі, ойлаған, жоспарлаған кітаптарды түгел 
жазуға ғұмырым жете ме, жетпей ме деген күдік. Мұның мәнісі 
бар. О баста, тарихи деректерді жинау кезінде, романға кіріспес 
бұрын, іштей жоспарлаған едім. Яғни, кӛңілімде, іс жоспарымда 
халқымыздың бес жүз жылдық тарихын қамтитын трилогия 
болып қалыптасты. Бірақ трилогияның ең соңынан бастауыма 

13 
себеп болды. Ең алдымен тіршіліктің кейбір тауқыметін 
тартқандықтан ба, үшеуін бірден қамтып жазуға ӛмірім жете ме, 
жетпей ме деп қауіптендім. Содан болар халыққа, болашақ үрім-
бұтаққа айтпақ болған ойымның, тарихи оқиғаларға деген 
жазушылық тенденциям мен позициямның айқын кӛрінісі 
болған 
басты 
темірқазығым 
– 
«Қаһар» 
еді. 
Егер 
алдындағыларымды айта келіп, кӛксеген негізгі ойыма қол 
жетпей қалса, ӛмір бақи арманда, орны толмас ӛкініште ӛтуім 
мүмкін ғой. Ойға алған, кӛңілге түйген трилогияның ең әуелі 
соңынан бастап жазылу сыры осы еді», – дейді («Жұлдыз», 
1975, №1, 209-213 бб.) 
ХХ ғасырдың ІІ жартысында жанр ретінде қалыптасып, 
дамыған қазақ тарихи роман дәстүріндегі І.Есенберлиннің 
шығармашылығы туралы жазушы Қ.Жұмаділов «Тарихи 
сананың тамыршысы» атты мақаласында: «60-70 жылдары 
тарихи романның кӛшін бастаған ол қазақ әдебиетінде тұтас бір 
мектеп қалыптастырды. Қазақтың ұлттық санасының оянуына, 
тарихи зердесінің жаңғыруына ӛлшеусіз үлес қосты», – деп 
кӛрсетеді («Халық кеңесі», 1995, 10 қаңтар). Жазушы 
қалыптастырған тарихи роман мектебі бүгінде ӛз туын жоғары 
ұстап келеді. 
Кеңес әдебиетінде тыңнан түрен салған жазушының 
тағдыры да, шығармашылық ғұмырбаяны да ӛте күрделі әрі 
сынға толы болды. Оның тарихи трилогиясы әдебиет 
зерттеушілерінің де, жазушы қауымының да арасында бірден 
қолдау таппады, бұл шығарма туралы «Қаһар» романы жарыққа 
шыққан 1969 жылдан бері кӛптеген қайшылықты қарсы да, 
қолдаған да пікірлер кӛп айтылды. 
Кенесары, Наурызбай бастаған қозғалыстың жай-жапсары 
кӛркем бейнеленген «Қаһар» романы қазақ әдебиетінің ірі 
жаңалығы, ғажайып құбылысы болды. Бүгінде ӛз тарихын 
қастерлейтін халықтың сүйікті кітабына айналған бұл туынды 
қаламгердің әдебиет майданындағы ерлігіне пара-пар еді. Себебі 
1934 жылы сахнада бір-ақ рет қойылып, кейін ұзақ жылдар 
бойы «тұтқынға» алынған М.Әуезовтің «Хан Кене» пьесасынан 
соң қазақ халқының ХІХ ғасырдағы тарихынан мағлұмат 
беретін соқталы кӛркем шығарма осы болды. Ғалым 

14 
М.Дүйсенов 
«Қаһар» 
романын: 
«Романдағы 
басты 
кейіпкерлердің барлығының да характерлері толық ашылып, 
ӛздерінің бір-бірлеріне ұқсамайтын даралық сипатын жақсы 
танытады... идеялық-кӛркемдік сапасы жақсы шығарма... 
сюжеттік желісі берік, композициялық құрылысы барынша 
ширақ... ешқандай бӛгде құбылыс, артық штрихтар жоқ... 
тарихи оқиғалардың логикалық, психологиялық дайындығы 
күшті», – деп бағалайды («Жұлдыз», 1969, №9, 155-159 бб.).
Ал тарихи романдарды алғаш зерттеушілердің бірі 
Ш.Елеукенов 
«Рост 
национального 
самосознания 
и 
исторический роман» атты мақаласында 1969 жылдың қазақ 
тарихи романы үшін жемісті жыл болғанын айтып, оған дәлел 
ретінде 
І.Есенберлиннің 
«Қаһар», 
Ә.Әлімжановтың 
«Махамбеттің жебесі» романдарының және С.Санбаевтың «Ақ 
аруана» повестер жинағының жарыққа шыққанын атап ӛтеді. 
Негізгі тарихи үрдісті дұрыс аша білу үшін жазушы дәуірдің 
әрбір нақты оқиғасын дәл суреттеу керектігін айта келіп: «В 
том, что И.Есенберлин справился с огромным историческим 
материалом, уместив его на сравнительно небольшой площади 
романа, сказалось мастерство писателя, и в частности, его 
умение строить композицию так, чтобы перед читателем 
разворачивались не просто картины прошлого, но в первую 
очередь 
– 
ведущие 
их 
мотивы», 
– 
деп 
жазушы 
шығармашылығына оң баға береді («Дружба народов», 1970, 
№6, с.249-255). Бұл І.Есенберлиннің «Қаһар» романы туралы 
одақ кӛлемінде айтылған алғашқы пікір болды және романның 
кейінгі кезде әділ бағасын алуына септігін тигізді. Тарихи роман 
дәстүрін, соның ішінде І.Есенберлин шығармашылығын 
зерттеуге жасалған осы қадамы ғалымды кейін қаламгердің ірі 
жазушылық тұлғасының қалыптасу жолын зерттеуге дейін 
жетеледі. Ол содан бері «Казахский роман и современность» 
(1968), «Замандас парасаты. Әдеби сын» (1977), «От фольклора 
до 
романа-эпопеи 
(Идейно-эстетическое 
и 
жанровое 
своеобразие казахского романа)» (1987), «Жаңа жолдан. С 
новой строки: Әдеби портреттер, зерттеулер. Литературные 
портреты, исследования» (1989), т.б. ғылыми зерттеулерінде 
қазақ тарихи романы жӛнінде келелі мәселелерді қозғап келеді. 

15 
Соның ішінде «Ғасырмен сырласу» атты зерттеуіндегі 
Ш.Елеукеновтің: «І.Есенберлин шығармалары – әдебиетіміздің 
қоржынындағы асыл мүліктің бірі... Жазушының ең қиын 
шақта, партиялық, мемлекеттік қатаң бақылауға қарамастан, 
кӛркем сӛз ағысын ұлттық тақырып арнасына бұруын ең бағалы 
жетістігі деп бағалауымыз керек. Ол әлі ақталмаған Мағжан 
мұрасын ретін тауып кӛркем әлем дүниесіне қайта кіргізді. 
...Есенберлин поэтикасы ӛз алдына жеке зерттелуге тиісті үлкен 
тақырып. Оның шығармаларындағы мәтел боп кеткен кӛне 
сӛздер мен тіркестердің түсіндірілуі, т.т. мәдени мұраны игеруге 
құштар бүгінгі қоғамымыз үшін пайдасы мол дүние», – деген 
пікірі жазушының қайратты да қажырлы еңбегі мен шеберлігін 
танытады.
1971 жылы жарық кӛрген трилогияның келесі кітабы 
«Алмас қылыш» романына да алғашқы рецензияны ғалым 
М.Дүйсенов жазып: «оқушы қауымға қазақ халқының 
ортағасырлық тарихынан біраз қызық мағлұмат беретін пайдалы 
еңбек», – деп қорытындылайды («Қазақ әдебиеті» газеті, 1971, 
19 қараша). Осы рецензиядан кейін сыншы З.Серікқалиев 
«Социалистік Қазақстан» газетінде жарияланған мақаласында 
роман туралы «тарихи-әдеби очерк», «бүтіндей дерлік тарихи 
мазмұндама», «арқауы – тарихи шолу, тарихи мазмұндау» дей 
келіп, М.Дүйсеновке кӛркем шығармаға таптық тұрғыдан, 
партияның тарихқа кӛзқарасы тұрғысынан қараудың міндетті 
екенін еске салады (1972, 16 сәуір). Жазушы І.Есенберлин 
З.Серікқалиевтің айтқандарын мойындамайды және оны 
«тарихтан еш хабары жоқ адам» деп айыптайды. Ал шын 
мәнінде екеуі де тарихтың, тарихи шығарманың білгірі еді, 
себебі І.Есенберлин 1943 жылдан бері қазақ мемлекеттілігінің 
құрылуына дейінгі және одан кейінгі тарихты індете зерттеп 
жүрсе, З.Серікқалиев әдебиеттегі тарихилық мәселесімен 
айналысып, 1969 жылы «Некоторые вопросы современного 
казахского исторического романа» тақырыбында кандидаттық 
диссертациясын қорғаған еді. Осы мәселеге қатысты 
А.Номадтың «По реке жизни» атты кітабында І.Есенберлиннің 
тарихи тақырыпты зерделеген шығармагерлік жолы кӛркем 
баяндалады. 

16 
Әдебиетіміздегі тарихи романдарға қатысты біржақты 
пікірлер орын алғаны тарихшы А.Яковлевтің «Против 
антиисторизма» атты мақаласында тарихи романдарға тоқталып, 
мұндағы ел билеушілер бейнесінің суреттелуін жат қылыққа 
балағанынан кӛрінеді, ол: «Мы видим нравственный пример не 
в «житиях святых», не в приукрашенных биографиях царей и 
ханов, а в революционном подвиге борцов за народное счастье», 
– дейді («Литературная газета», 1972, 15 ноябрь). Бұл мақала 
одақтас 
республикалар 
әдебиеттеріндегі 
қаламгерлердің 
«ұлтшылдық» сезімінің оянуынан секемденіп, ұлтық рухтың 
жандануының алдын алу үшін жазылған еді, оның салқыны 
қазақ халқының онсыз да жабулы тарихының беттерін әрі қарай 
парақтаудың тамырына балта шабары сӛзсіз еді, сондықтан 
қазақ әдебиетінің жаңа аяғына тұра бастаған тарихи проза 
дәстүрінің 
қадамына 
тұсау 
салынбас 
үшін 
әдебиет 
жанашырлары Ш.Елеукенов «Замандас парасаты», М.Қаратаев 
«Революция рухымен», Р.Бердібай «Қазақ тарихи романы» және 
т.б. ӛз еңбектерінде осы мәселені дұрыс түсіндіруге қадам 
жасады. Ш.Елеукенов «Тарих және кӛркем шындық» 
(«Жұлдыз», 1973, №11) атты мақаласында қазақ әдебиетіндегі 
тарихи проза дәстүріне шолу жасап, соның ішінде 
І.Есенберлиннің «Қаһар», «Алмас қылыш» атты тарихи 
романдарын талдап, З.Серікқалиевтің, А.Яковлевтің тарапынан 
айтылған сын-ескертулерге жауап берді. Осы мақаладан кейін 
тарихи романдардың жаңа бір тынысы ашылғандай болып, 
оқырман 
қауым 
арасында 
оң 
кӛзқарас 
қалыптасты. 
І.Есенберлиннің «Хан Кене» («Қаһар») романы 1973 жылы 
СССР Мемлекеттік сыйлығына ұсынылды, бірақ роман туралы 
«ұлтшылдықты насихаттайтын зиянды кітап» деген пікірдің 
уыты әлі басылмағандықтан, бұл бастама жүзеге аспай қалды. 
Трилогияны одан әрі жалғастырған жазушы «Жанталас» 
романында да ауыр міндетті мойнына алды, бұл шығармада ХҮІ 
ғасырдың соңынан ХҮІІІ ғасырдың ортасына дейінгі тарихи 
оқиғалар, яғни Хақназар хан ӛлгеннен кейінгі Ақ Орданың 
ыдырауы, Тәуекел, Есім, Тәуке хандардың билік құрған 
кезеңдерін баяндай келіп, Қазақ елінің Ресей қол астына енуінің 
тарихи шындығын кӛркем суреттеуді мақсат тұтып, қазақ елінің 

17 
тарихында ерен еңбек сіңірген екі қайраткердің – Әбілқайыр хан 
мен Абылай ханның билік құрған кезеңдерін сипаттап берді. 
Бұл екі ханның тұлғасын сомдаудың ӛзі кемінде екі романға жүк 
боларлық 
тақырып 
еді, 
кейінгі 
тарихи 
романдарда 
жазушыларымыз бұл тақырыпты жалғастырды. Жазушы 
қауымның қолдауымен баспаға ұсынылғаннан кейін «Жанталас» 
романы баспаға жіберілу үшін тағы бір жылдай талқыланып, 
оған оқиғаларының қамтыған уақыты тым кең, халықтар 
достығына нұқсан келтіретіндей суреттер бар, халық 
бұқарасынан шыққан батырлардың іс-әрекетінде жасандылық 
басым, соғыстан кӛп нәрсе жоқ, стиль ала-құлалығы бар делінді. 
Шығарманың екінші рет талқылануында романның Тәуекел, 
Есім, Тәуке хан кезеңі туралы бӛлімін алып тастап, 
Қазақстанның Ресейге қосылуының прогресшіл сипатын баса 
кӛрсету, Қытай боғдыхандарының жер, территория жӛніндегі 
саясатын әшкерелей түсу, халық ӛкілдерінің образдарын аша 
түсу, Бұқар жыраудың Ресейге қосылуды жақтыртпайтын 
ӛлеңдерін алып тастау керектігі айтылады. Қайсар жазушы ел 
тарихына қатысты сын-ескертпелерге қарсы жауап қайтара 
алды, сӛйтіп роман қолжазбасы екі талқылаудан кейін 500 
беттік қолжазбадан 410 бетке дейін азайтылып, екі жылға жуық 
уақыттан кейін баспаға ұсынылады. Осы талқылау барысы 
«Жұлдыз» журналында «Жанталас. Тарихи романның жарыққа 
шығуы туралы» мақала түрінде жарияланды (1990, №1, 173-192 
бб.). 
Ал 1976 жылы «Қаһар», «Алмас қылыш», «Жанталас» 
романдары біріктіріліп, «Кӛшпенділер» деген атаумен трилогия 
болып басылғаннан кейін ғалым Ш.Елеукенов қазақ совет 
әдебиетінде тарихи тақырыпты жеделдете меңгеру процесі одан 
әрі жалғасып келе жатқанын айтса, сыншы М.Қаратаев ӛзінің 
«Революция рухымен» атты еңбегінде: «І.Есенберлиннің 
«Кӛшпенділер» трилогиясы, әсіресе «Жанталас» романы 
айтылмыш жағынан жалған ғылыми шовинистік концепцияға 
айқын қарсы тұрады; шығарманың актуальдылығы, қазіргі 
заманмен үндестігі де осында. Есенберлин тарихи материалдың 
орасан мол қатпарларын зерттеген», – деп жалғастырады, ал 
Х.Әдібаев «Кӛшпенділердің кӛркем шежіресі» мақаласында 

18 
«дала елінің күрделі бейнесін жасауға ұмтылған» жазушы 
І.Есенберлиннің «Кӛшпенділер» трилогиясын «туған әдебиет 
алдындағы сүбелі еңбегіне» балайды («Жұлдыз», 1978, №10, 
218-221 бб.).
Жазушы Ә.Әлімжанов трилогияның орыс тіліндегі 
аудармасына жазған алғы сӛзінде: «первое крупномасштабное, 
многоплановое произведение, первый роман-хроника в казах-
ской литературе, она – новая ступень развития исторического 
жанра», – десе, академик Ә.Марғұлан осы трилогияға жазған 
эпилогын: «Трилогия И.Есенберлина открыла еще одну страни-
цу в казахской литературе. Вопреки всяческим лживым буржу-
азным, реакционным теориям о «неисторических» нациях, об 
отстуствии корней и самобытной культуры у казахского народа, 
убедительно показано, что не было никаких «провалов» в исто-
рии, что все эти века казахский народ жил, боролся и трудился 
на своей древней земле...», – деп биік байламмен тұжырымдай-
ды. Ал ғалым Р.Бердібай «Қазақ тарихи романы» (1979) атты 
монографиясында трилогияға кеңінен талдау жасады. 
Осы уақыт аралығында М.Симашконың аудармасымен орыс 
тілінде жарық кӛрген «Кӛшпенділер» трилогиясы бүгінде 
әлемнің бірнеше тілдеріне аударылып, ӛз оқырмандарын тапты. 
1979 жылы «Кӛшпенділер» трилогиясы Лениндік сыйлыққа 
ұсынылды, дегенмен Қазақстан Компартиясының І хатшысы 
Д.А.Қонаев пен идеология бӛлімінің басшысы С.Н.Имашевтің 
қолдауына қарамастан, трилогияға бұл жолы да жоғары сыйлық 
бұйырмады, трилогияның бағасын халық ӛзі берді! 
Трилогия туралы зерттеулер одан әрі жалғасты. Жазушы 
Ю.Суровцев «Новый мир» журналында жарияланған «Люди и 
время. О современной исторической романистике» (1984, №7, с. 
230-242) 
атты 
мақаласында 
одақтас 
республикалар 
әдебиетіндегі тарихи прозаға талдау жасай келіп: «Казахскому 
писателю И.Есенберлину в трилогии «Кочевники» удалось 
осуществить идейно-смысловое единство своего в течение 
многих лет создававшегося, складывавшегося эпического 
произведения», – дей келіп, В.Оскоцкийдің «Роман и история» 
(1980) кітабындағы трилогия туралы талдауын құнды пікірге 
балайды және осы кітаптағы «трилогиядағы стилистикалық 

19 
әрқилылық» туралы пікірге жауап ретінде жазушының 
кӛркемдік қолданыстарын: «внутренне организованы каждый 
одинаково: эта структура трех параллельных друг другу 
повествовательных 
этажей 
– 
картинное, 
живописное, 
драматическо-сценическое 
изображение 
<...> 
искусство 
эпической полноты, искусство решения эпопейной задачи – это 
многосложное искусство», – деп кӛрсетеді. Осы мақаладан кейін 
ғылыми зерттеулерде трилогияны эпопея деп атау кездеседі. 
Академиктер Р.Бердібайдың «Тарихи аңыз шындығы» 
(«Жұлдыз», 1984, №10), Р.Нұрғалидың «Тұңғиық дарын» 
(«Білім және еңбек», 1985, №1) атты мақалаларында 
«Кӛшпенділердің» оқырмандар арасында кең қолдау тапқаны, 
әдебиет әлемінде табысты болғаны, жазушының шабытты 
шығармашылық иесі екендігі айтылады. Әдебиетіміздегі тарихи 
романдар тағдыры Қазақстан Компартиясы ОК І секретары 
Д.А.Қонаевтың Қазақстан Компартиясының ХҮІ съезінде 
жасаған баяндамасында тағы сӛз болды: «Қайсыбір авторлар 
«ғасырлардың терең қойнауына» саяхат тартып, хандар мен 
байлардың ӛзара қарым-қатынастарына ой жүгіртуден, тіпті 
бұрынғы алашордашылардың ӛмірбаян деректерін жария етуден 
де кет әрі емес» («Социалистік Қазақстан», 1986, 7 февраль). 
Бұл жазушыларымыздың тарихи тақырыпқа қалам тартуы 
жиілеп, әдебиеттегі ақтаңдақтар мәселесін зерттеу қолға алына 
бастаған келелі кезең болатын. Дегенмен ресми баяндамадағы 
бұл 
сын 
жазушылардың 
тарихи 
шығармашылығына, 
ғалымдардың осы тақырыптағы зерттеулеріне шектеу қоя 
алмады.
І.Есенберлиннің тарихи трилогиялары тарихшылардың да 
назарын ӛзіне аударды. М.Қозыбаев ӛзінің «Тарих және 
әдебиет» («Қазақ әдебиеті», 1988, 15 қаңтар) атты мақаласында 
тарихи деректердің кӛркем әдебиетте дұрыс берілуіне назар 
аударса, 1990 жылы ғалымдар М.Қозыбаев, Р.Бердібаев, 
Ж.Қасымбаев, М.Әбсеметов пен жазушылар Ғ.Ахмедов,
Т.Жұртбаевтың «Жұлдыз» журналының дӛңгелек үстелінде бас 
қосып, І.Есенберлиннің «Қаһар» романы, оның бас кейіпкері 
Кенесары ханның образы, романдағы ХІХ ғасырдың І 
жартысында қазақ халқының арпалысқа, аласапыранға толы 

20 
ӛмірінің суреттелуі, Кенесары қозғалысының тууы мен оның 
трагедиясы, тарихи тұлға мен кӛркем образдың арасындағы 
байланыс, шығармадағы кӛркемдік шындықтың ӛмірлік 
шындыққа сәйкестігі деген мәселелер тӛңірегінде құрған келелі 
сұхбаты «Кӛркемдік шындық және тарихи тұлға» (1990, №7) 
атты мақалада жарияланды. Себебі «тарихты зерттеу қашанда 
адалдықты қажет етеді», ал «қазақ тарихи романдарындағы 
тарихи тұлға, ұлт тарихының игерілуі, белгілі бір дәрежеде 
идеологиялық, ұлттық идеологияны қалыптастырудың бір 
пәрменді құралы деуге болады» (Әбдіғазиұлы Б., Ақболатов 
А.А. ХХІ ғасыр әдеби процесіндегі қазақ романының дамуы 
үдерісі // Абай атындағы ҚазҰПУ Хабаршысы. «Филология 
ғылымдары» сериясы, 2015, №1 (51), 101-106 бб.). 
Тарихи роман туралы пікірталасқа үн қосқан В.Владимиров 
«О, 
пророк!» 
атты 
мақаласында 
І.Есенберлиннің 
шығармашылық ерен еңбегін, суреткерлік қажыр-қайратын, 
қиындыққа мойымайтын ӛр мінезін замандас кӛзімен суреттей 
келіп: «Тремя неизбежно пересекающимися путями вело оно, 
это напряжение, Писателя по жизни – к поразительно 
гигантской творческой отдаче, к могиле и – к бессмертию в 
благодарной памяти родного народа», – деп, «Кӛшпенділер» 
эпикалық трилогиясын қазақ тарихының рухани құнды 
энциклопедиясына балайды және жазушының азаматтық 
ерлігінің куәсі саналатынын айтады («Простор», 1994, №8, с. 
230-244).
Трилогия туралы ғылыми зерттеулер қатары кӛбейіп, оның 
зерттелу аясы әдебиетпен қатар, тіл білімі, тарих ғылымдарын 
да қамтыды. Соның нәтижесінде трилогияның негізгі мәселелері 
Т.Сыдықовтың «Қазақ тарихи романы (Жанрлық спецификасы. 
Типология. Стиль. Ұлттық кейіпкер. Тарихилық сипаты. 
Поэтика)» (1997), Қ.Алпысбаевтың «Қазақ әдебиетіндегі тарихи 
шығарма: таным және кӛркемдік» (1999), Ә.С.Тарақовтың 
«Қазақ әдебиетіндегі тарихи тұлға проблемасы (Абылай хан 
бейнесінің кӛркемдік тағылымы)» (2006) тақырыбындағы 
докторлық және Г.Елеукенованың «Принцип историзма в 
современной казахской прозе (на материале национального 
исторического 
романа)» 
(1991), 
К.Аралбаевтың 

21 
«І.Есенберлиннің 
«Кӛшпенділер» 
трилогиясы» 
(1992), 
М.Жапанованың «Конфликт и характер в произведениях 
И.Есенберлина» (2001), А.Мәуленовтың «Қазіргі қазақ 
прозасындағы аңыздар мен мифтердің кӛркемдік қызметі 
(І.Есенберлин, Ә.Кекілбаев, Т.Әлімқұлов шығармашылығы)» 
(2001), А.Әбутәлиеваның «Қазақ тарихи романындағы әйелдер 
бейнесінің жасалу ерекшеліктері (1960-80 жж.)» (2006), 
А.Бағыбаеваның «І.Есенберлин романдарында кеңес дәуірі 
шындықтарының 
бейнеленуі» 
(2005), 
Ж.Ибраеваның 
«Типология и эволюция образа интеллигента в казахстанской 
прозе второй половины ХХ века (на материале творчества 
И.Есенберлина, 
А.Нурпеисова, 
И.Щеголихина)» 
(2006), 
А.А.Жусупованың 
«Концепция 
личности 
в 
казахских 
исторических романах (1960-80 гг.)» (2006), М.Р.Балтымованың 
«І.Есенберлиннің «Кӛшпенділер» трилогиясы: жанр және 
поэтика» (2009), тіл білімінде Б.С.Әбдуованың «Тарихи 
романдар 
тілінің 
кӛріктеуіш 
амалдары 
(І.Есенберлин 
шығармалары 
бойынша)» 
(2000), 
А.А.Амангелдінің 
«І.Есенберлиннің 
«Кӛшпенділер» 
романындағы 
жылқы 
атауларының этнолингвистикалық мәні» (2008) туралы 
кандидаттық диссертацияларында талданды.
І.Есенберлиннің 
«Кӛшпенділер» 
трилогиясында 
оқиғалардың сюжеттік желісі шебер таратылған, кейіпкерлер 
образы терең суреттелген, қоғамдық жағдай мен тарихи 
оқиғалар бір-бірімен жымдаса байланысқан, мұның бәрі 
шығармадағы кӛркемдік тұтастықтың сақталуына ықпал еткен. 
Тарихи роман шеберінің қаламынан туған тарихи туындылар 
кӛркемдік қуаты жағынан тарихи романдарға тән барлық 
қасиеттерді бойына жинағандымен ерекшеленеді. Ел Президенті 
Н.Ә.Назарбаев трилогияның «эпикалық құлаш-қарымымен, 
оқиғалардың серпінділігімен, қазақ тарихының жанды әрі 
қайталанбас тұлғаларының бейнесімен, тілінің шынайылығымен 
және айқындылығымен ерекшеленетінін» (Жазушы. Азамат. 
Тұлға // «Ана тілі», 1993, 30 қыркүйек) атап кӛрсетеді. Ал 
жазушының тарихи тақырыпты батылдықпен бейнелегені 
туралы академик Р.Нұрғали: «Қазіргі заман әдебиетінде тарихи 
тақырыпты тең, қатар арнада терең бейнеленген романдар 

22 
түйдегі туа бастады. І.Есенберлин ұлты үшін жанын шүберекке 
түйген, қалам қайратымен қазақ халқының бостандығы үшін 
арпалысқан арыстан жүректі суреткер еді» («Қазақ әдебиетінің 
алтын ғасыры», 235-б.), – десе, қаламгер Б.Тілегенов 
«Есенберлин тарихи әдебиет кӛшін бастаушы да, қалғандары 
сол кӛшке ілесуші ғана», – деп жоғары бағалайды («Тұйық 
ӛмірдің құпиясы», 4-б.). 
Кӛркемдік дәстүрмен қатар, тарихи шындықты кӛркемдік 
шындыққа айналдыруы тұрғысынан «Кӛшпенділер» трилогиясы 
тарихи роман жанрындағы биік белес болып табылады. Ғалым 
Р.Бердібай ӛзінің «Тарихи роман» атты зерттеуінде туындыны 
«тарихи-мәдени, идеялық-кӛркемдік мәнінің» тереңдігіне 
байланысты «роман-эпопея, тұтас бір елдің жанды шежіресі, 
кӛркемделген тарихы» деп бағаласа, профессор Т.Сыдықов 
«Қазақ тарихи романы» кітабында «Есенберлин трилогиялары – 
бір жанрдың қалыптасқан нормасына сыймайтын, әр жанрдың 
элементтерін бойына жинаған жинақтаушылық сипаты бар 
туындылар» екенін айтады. Тарихи прозаның әдебиетке жаңа 
леп, ыстық ықылас әкелгені туралы ғалым Қ.Қ.Алпысбаев ӛзінің 
«Қазақ әдебиетіндегі тарихи шығарма: таным және кӛркемдік» 
тақырыбындағы докторлық диссертациясында: «70-80 жылдары 
қазақ жастарының ұлттық рухының ерекше кӛтерілуіне 
І.Есенберлиннің «Кӛшпенділер», «Алтын Орда» тарихи 
эпопеясы бастаған қазақ тарихи романдарының ықпал еткені 
нақты мысал бола алады. Бұл ықпал-әсердің, ұлттық рухани 
оянудың бір дәлелі 1986 жылы желтоқсанда қазақ жастарының 
алаңға шыққан бейбіт шеруі еді. Бұл шеру коммунистік 
империяның құлауындағы алғашқы баспалдақ болғаны белгілі», 
– дейді.
Заманының заңғар жазушысы І.Есенберлин қазақ тарихи 
әдебиетінде қозғалмаған тақырыпта қалам тартып, тыңнан түрен 
салды. Тоталитарлық жүйе мен кеңестік идеологияның 
құрсаулы цензурасынан тайсалмай, ұлтшылдық жаласына 
ілігуден қорықпай, қазақ хандары мен сұлтандардың, билер мен 
ақын-жыраулардың, халық батырларының тұлғасын сомдауды 
ӛзінің Азаматтық міндеті деп санады. Қазақ халқының ұлағатты 
салт-дәстүрі, терең мағыналы ғұрыптары, атадан балаға 

23 
жалғасып келе жатқан этнографиялық биік мәдениеті Азамат 
жазушы қаламымен сәнді, нақышты ӛрнекті тұскиіздей ӛрілді. 
Дана халқымыздың бай фольклорлық мұрасы мен ауыз әдебиеті 
үлгілерін, шұрайлы тілін дәріптеу арқылы тарихты бедерлеуі 
жазушының Азаматтық парызының биігі саналады.
Әдебиетімізде тарихта болған тұлғалардың бейнесін 
жасауға және тарихи оқиғаларды кӛркем бейнелеуге арналған 
тарихи романдар қатары молайып, тақырыбы, мазмұны, 
кӛркемдік қуаты жӛнінен кемелденіп, зертеу нысанына айналып 
келеді. 

жүктеу/скачать 1,57 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: