М. З. Изотов философия ғылымдарының докторы, доцент

4 Қазақ ағартушылығы дәуірі қазақ халқының руханилығының  

дамуы кезеңі ретінде

203 

4.4. Шәкәрім – Абайдың рухани дәстүрлерін жалғастырушы

Егер де философияны тек рационалды-логикалық білімнің ерек-

ше тегі ретінде ғана емес, оны түпкі мағынасында, дәлірек айтқанда, 

ойлаудың  анағұрлым  жалпы  формалары  арқылы  берілетін  өзіңді 

тану мен өмірді игеруге деген, даналыққа деген сүйіспеншілік ретін-

де түсінер болсақ, онда Шәкәрім Құдайбердиевті қазақ философия-

сын бұрын-соңды болмаған биікке көтерген философ және ойшыл 

деп  атауға  толық  құқығымыз  бар.  Ол  өзінің  туындыларында  қазақ 

халқының  ой-толғаулары  мен  арман-аңсарларын  нақты  көрсете 

білді, өз заманы адамының өмір философиясын, оның болмыс, мо-

раль, этика туралы түсініктерін шеберлікпен білдіре алды. 

Абайдың  кемеңгерлікпен  айтқан  мынадай  бір  сөзі  бар:  «Өзі-

нің  шеберлігімен,  ой-толғамымен  және  көргенділігімен  жоғарғы 

рухани  күштерді  сезінуге  дейін  жеткен  және  міндетті  түрде  өз 

бойына  сүйіспеншілік  пен  ақиқатты  жинақтаған  адамды  ғана  да-

нышпан немесе ойшыл деп айтуға болады» [1]. Бұл сөздерді қазақ 

руханилығының рәміздерінің біріне айналған Шәкәрімге қатысты да 

айтуға болады. 

Қазақ  халқының  руханилығы  оның  тарихи  дамуы  процесі  ба-

рысында  қалыптасты.  Көне  философияның  бастапқы  кезеңдерінде 

адамның  әлемге,  әлемнің  адамға  ашықтылығы  айқын  аңғарылады. 

Көшпелі қазақ «обал жасама» деген принциптен көрінетін ғарышқа 

деген, табиғатқа деген ерекше қатынасты қалыптастырды. Қоршаған 

әлем ол үшін тек өзі өмір сүретін орта ғана емес, оның ішкі «Менін», 

оның мәнін де білдірді. 

Осы  орайда  У.К.  Әлжанова  мен  К.К.  Бегалинованың  мынадай 

қызықты  ойын  келтіруге  болады:  «Халықтың  қаны  мен  тәніне  еніп 

кеткен оның өткені руханилықтың өзегін құрайды. Бірақ бұл өткен 

шақ адамның әлемге деген рухани қатынасының барлық формала-

ры арқылы, яғни халық эпосында, жыраулар мен ақындардың, фило-

софтар мен саясаткерлердің шығармашылығында, қазақтың ұлттық 

идеясында бейнелене және өзгерістерге ұшырай отырып, халықтың 

бүкіл тарихының сүзгісінен өтеді. Адам мен адам қатынасы ретіндегі 

адам мен әлемнің өзара қатынастарын айқындайтын дәл осы ұлттық 

идея  өткен  мен  бүгінді  жалғастыратын  және  бүгін  сол  арқылы  ке-

лешекке  ұмтылыс  іске  асатын  көпірдің  немесе  арқанның  қызметін 

атқарады» [2]. 

Бұл тұрғыдан алғанда Шәкәрімнің философиясы бүгінгі күні өзі-

нің  рухани  болмысында  халықтың  санғасырлық  тарихында  ең  ізгі 

мұраларды  сақтап  қалған  және  әлемді  өзгертпес  бұрын,  алдымен 

204

Қазақтардың рухани әлемі: 

әл-Фарабиден Абайға дейін

өзіңді өзгерт деген принциппен өмір сүретін субъект, болашақтың 

белсенді  субъекті  болуға  септігін  тигізетін  жаңашылдықты  қалып-

тастыра алатын қазақ халқының келешекке ұмтылысында маңызды 

орын алады. 

Абайдың  ізбасары  ретінде  Шәкәрімнің  философиялық  көзқа-

растарының  түп-төркінін  талдай  отырып,  оның  идеялық  қайнар 

көздері  –  бұл  ежелгі  түркі  мәдениеті,  қазақтардың  халық  ауыз 

әдебиеті, көпғасырлық тарихы бар Шығыс мәдениеті мен сопылық 

дәстүр,  сондай-ақ  орыс  мәдениеті  арқылы,  өз  қайнарларында 

антикалық  дәуірден  бастау  алатын  батыс  еуропалық  мәдениет 

екендігін кесіп айтуға болады. Ол өзінің «Жасымнан жетік білдім...» 

деген өлеңінде өз дүниетанымының үш қайнар көзін көрсетеді: 

Жасымнан жетік білдім түрік тілін, 

Сол тілге аударылған барлық білім. 

Ерінбей еңбек еттім, еңбек жанды, 

Жарқырап қараңғыдан туып күнім. 

Оятқан мені ерте – Шығыс жыры, 

Айнадай айқын болды әлем сыры. 

Талпынып орыс тілін үйренумен 

Надандықтың тазарып кетті кірі [3, 143 б.]

Сабақтастықтың бұл бағыттарын – түркі мәдениетін, Шығыстың 

рухани мәдениетін және орыс мәдениетін – Шәкәрім өз ұстаздарын 

атап  шығатын,  өзінің  «Түркі,  қырғыз,  қазақ  һәм  хан  әулеттері-

нің  шежіресі»  еңбегінде  көрсетіп  береді.  Ол  атасы  Құнанбайдың 

арқасында  түркі  жазуы  мен  орыс  хатын  білгендігін  атап  өтеді. 

«Кейінірек,  –  деп  жазады  Шәкәрім,  –  менің  ұстазым...  Абай  бол-

ды.  Ол  өте  сирек  талант  пен  ақылдың  адамы,  мұсылман  және 

орыс ғылымдарының құдай дарын берген танымал білгірі еді». Ба-

лауса  шағымнан  бастап,  онан  сабақ  алдым,  мен  оның  және  өзге 

жазушылардың  жазған  қолжазбалары  мен  кітаптарын  оқыдым... 

ғылымның шапағатымен нұрландым... Онан кейін менің ұстазым әрі 

тәлімгерім «Тәржиман» газетінің редакторы Ысмағұл Гаспринский 

болды» [4].

Шындығында, Шәкәрімнің өзіне дейінгі және өз замандастары-

ның жеткен жетістіктерін игеруге, өз бойына сіңіруге, өңдеуге және 

түйіндеуге  деген  құдіретті  дарыны  болғандығы  даусыз.  Әр  заман-

дағы  және  әртүрлі  халықтардың  әрқилы  философиялық  ілімдері-

мен  таныса  отырып,  ол  ең  алдымен,  өз  дүниетанымына,  өзінің  ру-

хани ойлау қыртысына жақын нәрселерді алды, яғни оларды өзінің 

қуатты шығармашылық рухының сынынан қорытып шығады. Осы-

4 Қазақ ағартушылығы дәуірі қазақ халқының руханилығының  

дамуы кезеңі ретінде

205 

дан  Г.  Гейненің  мынадай  ойы  еске  түседі:  «Ұлы  кемеңгер  өзге  ұлы 

кемеңгердің көмегімен, тек ассимиляция (сіңірілу) арқылы ғана емес, 

үйкелістің нәтижесінде ғана қалыптасады. Алмазды алмаз ғана жыл-

тырата  алады.  Сол  сияқты  Декарттың  философиясы  Спинозаның 

философиясын тудырған жоқ, тек оның пайда болуына ықпал етті» 

[5]. 

Шәкәрім  өзге  тілдерді  білмеген  өзінің  тілі  туралы  да  ештеңе 

білмейді деген сенімде болды. Ойшыл өзінің қазақ ана тілінен басқа, 

түрік, араб, парсы тілдерін үйренді, орыс тілін толық меңгерді, яғни 

нақты  бес  мәдениеттің  тоқайласқан  тұсында  тұрды.  Ол  Пушкин-

ді,  Лермонтовты,  Толстойды,  Салтыков-Щедринді,  Омар  Хайямды, 

Хафизді,  Рудакиды  және  көптеген  өзгелерін  түпнұсқадан  оқыды. 

Шәкәрім «Дубровский» және «Метель» (Дауыл) шығармаларын өлең 

түрінде қазақ тіліне аударды. 

Қазақ ойшылының Лев Толстоймен хат алысып тұрғаны белгілі, 

сондай-ақ Шәкәрімнің Ясная Полянада (Ашық Алаңқай, Толстойдың 

тұрған жері) өткен ұлы орыс жазушысының 80-жылдық мерейтой-

ына қазақтардың арасынан жалғыз өзі барғандығы туралы мәлімет 

бар.  Шәкәрімнің  өз  шығармашылығында  Л.  Толстойға  деген  ерек-

ше  қатынасы  туралы  жазғандығын,  өзін  ұлы  орыс  жазушысы  мен 

ойшылының шәкірті санағанын атап өту керек. Оның мынадай өлең 

шумағына сілтеме жасауға болады: 

Танбаймын, шәкіртімін Толстойдың, 

Алдампаз, арам сопы кәпір қойдың. 

Жанымен сүйді әділет ардың жолын, 

Сондықтан ол иесі терең ойдың [3,143–144 бб.]

Адамзат  өмір  сүруі  мен  дамуының  кеңістігі  ретіндегі  жарату-

шы туралы, діни сенім туралы екі ойшылдың да толғаныстары таң 

қаларлықтай қиюласады және терең идеялық үндестікке ие болып 

келеді. Осы мәселеге арнайы мақала жазған зерттеуші-шығыстану-

шы Ғалым Боқаш Шәкәрім мен Толстойдың рухани жақындастығы 

мәселесін салмақты түрде талдайды [6].

Екі ойшыл да адамдарды өз рухтарында анағұрлым асқақ және 

текті  игілктерді  қалыптастыруға  шақырды  және  адамның  ар-ұяты, 

абыройы, әділдігі, оның жүріс-түрысы мен қылықтарының этикалық 

нормасы  және  әлемге  деген  рухани-адамгершілік  қатынасының 

квинтэссенциясы  ретінде  көрінеді  деп  пайымдады.  Бұл  ойшыл  – 

гуманистердің  пікірінше,  ар-ұят  адамның  ақиқатқа  ұмтылысынан 

туындайды және адамнан, ең алдымен, әділеттілікті, өз міндеттеріне 

деген адалдықты, сондай-ақ атқарған ісінің дұрыстығына деген ішкі 

сенімді талап етеді. 

206

Қазақтардың рухани әлемі: 

әл-Фарабиден Абайға дейін

Құдай мен жан туралы, рух пен тән туралы пайымдай отырып, 

Л.Н.  Толстой  былай  деп  жазады:  «...Жан  туралы  мен  бір  нәрсені 

білемін:  жан  құдайға  жақындықты  қалайды.  Кім  ой  толғауға  ма-

шықтанса, оның сенімге кіруі қиын, ал Құдаймен тек сенім арқылы 

ғана тұруға болады. Тән рухтың бағынышты иті болуы тиіс, рух оны 

қайда жұмсаса, солай жүгіріп кетеді. Ал біз қалай өмір сүреміз? Тән 

долданады, құтырады, ал рух бейшара әрі аянышты күйде оның ар-

тынан зорға үлгереді [6]. Шәкәрімнің төмендегі шумағы орыс ойшы-

лы Толстоймен рухани тұрғыда үндес және өте жақын: 

... Әлемді мен билесем, 

Зұлымдықты сүймесем,

Залымды ұндай илесем, 

Нәпсі болса, маған құл [3,186 б.]  

Шәкәрімнің  қазақтардың  тағдыры  туралы  толғана  отырып, 

елдің шығыс және батыс самалдарынан қиылысында орналасуының 

маңыздылығын мойындайтыны еш күмән туғызбайды, сондай-ақ ол 

Шығыс және Батыс даналықтары арасында дұшпан және қарсылар 

күштерді  емес,  арасында  өмір  біте  қайнасып  жататын  полюстерді 

көреді.  Ойшыл  қазақ  халқының  терең  толғаныстары  мен  көңіл-

күйлерін  білдіре  отырып,  өз  көзқарастарында  Шығыс  пен  Батыс 

идеяларының синтезін біріктіреді. 

Шәкәрімнің Шығыс пен Батыстың рухани құндылықтарын игеру 

процесі туралы айтқанда, мұның тек поэзиялық және философия-

лық қайнар көздердің қазақ мәдениеті жағдайына (бұл кезде олар-

дың  көпшілігі  қазақ  тілінде  «сөйлей»  бастайды)  бейімделуін  ғана 

білдірмейтіндігін,  сонымен  қатар  мәдениет  ретінде  жалпыәлемдік 

контекспен  сұхбатқа  түсіп  отырған  қазақтың  философиялық 

мәдениетінің  нақты  қалыптасу  процесі  екендігін  атап  өту  ке-

рек.  Оның  шығармашылығындағы  өзге  мәдени  рухани  кеңістікті 

қабылдау – бұл әрі оның қазақтар үшін Шығыс пен Батыс әлемде-

рін  ашуы  тұрғысынан,  әрі  әлемнің  қазақтың  руханилығын  тануы 

тұрғысынан қосып алғандағы екіжақты өзекті процесс. Ол көшпенді 

– қазақтардың көз алдында әлемдік мәдениеттің өзектілігін алға тар-

тады және сонымен бір мезгілде ол өзге мәдениеттің оқырманы үшін 

өзінің идеяларының терең әрі көрегенді маңыздылығымен, сондай-

ақ  ұлттық  бояуымен  күмәнсіз  қызығушылық  тудыратын  жарқын, 

өзіндік және терең ойшыл болып табылады. 

Шәкәрімнің  өлеңдері  өмір  мен  оның  қайталанбастығы  туралы, 

фәни  дүниедегі  барлық  нәрсенің  өткіншілігі  туралы,  бұл  әлемде 

еркіндікке  жетудің  мүмкін  еместігі  туралы  терең  философиялық 

4 Қазақ ағартушылығы дәуірі қазақ халқының руханилығының  

дамуы кезеңі ретінде

207 

толғауларға  толы.  Ақын-ойшылдың  шығармаларында  қазақтар-

дың космологиясы мен космогониясы бейнеленген, философиялық 

мазмұндағы  картиналар  мен  терең  образдар  құрастырылған. 

«Бәйшешек бақшасы» деп аталатын өлеңдер мен әңгімелер циклін-

де философтың өмір мен өлім туралы мынадай ой-толғауы кездеседі: 

Тумақ, өлмек – тағдырдың шын қазасы, 

Ортасы – өмір, жоқтық қой – екі басы. 

Сағымдай екі жоқтың арасында 

Тіршілік деп аталар біраз жасы. 

Жоқтық, барлық – жоғалмақ араласы, 

Үш еріксіз болады мағынасы 

Нажағайдай жарқ етіп өшпек болса, 

Өмірдің он тиындық жоқ бағасы [3, 154 б.] 

Өмір  мен  өлімнің  философиялық  мәселелерін  осылайша  тал-

қылау көбіне Шәкәрімнің діни дүниетанымының қайнар көзі болып 

табылатын сопылық дәстүрмен байланысты екендігін атап өту қажет. 

Бұл туралы біз өз жұмысымыздың барысында кеңірек тоқталамыз. 

Қазақтың  бұл  көрнекті  ойшылы  адам  мәселесін  түпкі  катего-

рия  ретінде  негіздейтіндіктен,  бұл  оның  философиялық  іліміндегі 

орталық  тақырып  болып  табылады.  Осы  ұстаныммен  Шәкәрім  ең 

алдымен адам мен оның жаны зерделенетін және онда бұл мәселе 

көбінше  «Құдай  –  Адам»  қатынастары  аясында  қарастырылатын 

шығыс философиясының дәстүрін жалғастырды. 

«Менің пайымдауымша, – деп жазады ойшыл, – адамның жақсы 

өмір сүруінің негізіне адал еңбек, арлы ақыл-ой, шынайы жүрек жа-

туы тиіс» [7]. Шәкәрімнің пікірінше, мейірімділік, қайырымдылық, 

ұстамдылық, саналылық, адалдық, төзімділік, әділеттілік – міне, осы 

қасиеттер адамға ажырамастай тән болуы керек. 

Ойшылдың  философиялық  көзқарастарының  ерекшелігі  ал-

дыңғы  орынға  этикалық  ұғымдарды  қоюымен  сипатталады  және 

бұл оның пайымдауларының моральдық бағытта болуын айқындай-

ды.  Шәкәрімді  оның  философиясының  негізгі  мәселесіне  айналған 

адам  тақырыбының  этикалық  қыры  терең  толғандырды.  Ол  адам 

болмысының мәні мен мағынасы мәселелерін тереңінен зерттеді, ар-

ождан туралы ілімді қалыптастырды. «Ынсап», «рақым», «мейірім», 

«адал  еңбек»,  «таза  жүрек»,  «адамшылық»,  «ар»,  «ұят»,  «сабыр», 

«ұждан»  сияқты  этикалық  категориялар  оның  философиялық-

этикалық көзқарастарының өзегін құрайды. 

Шәкәрім  тұлғаның  адамгершілік  кемелденуін  ғылым  және  бі-

ліммен байланыстырды және бұл адамға өз іс-әрекетін моральдың 

208

Қазақтардың рухани әлемі: 

әл-Фарабиден Абайға дейін

талаптарына сәйкестендіріп, терең ұғынуға және пайымдауға септі-

гін  тигізеді  деп  санады.  Ойшылдың  пікірінше  шынайы  игілікке 

ғылым арқылы жетуге болады. Мысалы: 

Ғылымсыз адам – айуан, 

Не қылсаң да ғылым біл... 

... Күні-түні дей гөрме, ғылым ізде, 

Қалсын десең артыңда адам атың [3, 251, 93 бб.] 

Біз  жоғарыда  айтып  өткендей,  адам  мен  оның  қоғамдағы 

жағдайы,  адам  мен  оның  өмірдегі  тағдыры,  адам  мен  оның  адам-

гершілік  қасиеттері  Шәкәрім  үшін,  оның  төңірегінде  ойшылдың 

философиялық  идеялары  айналып  жүретін  мәселелердің  желісіне 

айналды.  Адам  мәселесінен  шыға  отырып,  қазақ  философы  адам-

ның ақыл-ойынан, оның құмарлықтары мен көңіл-күйлерінен, пси-

хикалық  жағдайынан,  мінез-құлқынан,  қылықтарынан  және  т.  б. 

көрінетін тәндік және рухани субстанцияның байланысын, жан мен 

тәннің тұтастығын пайымдайды. 

Шәкәрім  үшін  адамның  мұраты  –  бұл  адамгершілік  тұрғыда 

жетілген адам, ал адамгершіліктің үлгісі (эталоны), қайырымдылық 

пен  зұлымдықтың  таразысы  өзінің  шынайы  «меніне»  ие  болуға, 

өзін-өзі тануға жету жолын жетілдіруге қабілетті адамның өзі бо-

луы  тиіс.  Адам  мен  адамзатты  адамгершілік  тұрғыда  жетілдіруге 

деген үмітке, гуманистік идеалдарға толы, адам мен оның дамуын 

жаңартудың  жолын  іздестіруге  бағытталған  мынадай  шумақтар 

Шәкәрімге тиесілі: 

Мейірім, ынсап, ақ-пейіл, адал еңбек, – 

Бұл төртеуін кім қылса, шын адам сол.  

* * * 

Тамам жанның мінін айт, 

Жалған айтпай, шынын айт. 

Аяп, ішің жылып айт,

Адамды бастыр ілгері! [3, 151 б., 159 б.] 

Кемелденген адам туралы қазақ ойшылының толғаныстарында 

адамның  рухани  жетілдірілуі  маңызды  орынға  ие  болады.  Бұл 

үшін,  Шәкәрімнің  пайымдауынша,  адамның  рухы  оның  құмар-

паздықтарынан  үстем  болуы  тиіс,  өйткені  пәннің  қалауы  өткінші 

және тек тұрпайы ақиқаттарды білдіреді, ал рух мәңгі ақиқаттарға 

ұмтылады. 

4 Қазақ ағартушылығы дәуірі қазақ халқының руханилығының  

дамуы кезеңі ретінде

209 

Шәкәрім өзінің шығармашылығында Абайдың шығармаларына 

тән болып келетін қоршаған ортадан түңілу мен жалғыздық пафосын 

қабылдап алды. Зерттеушілердің дұрыс аңғарғанындай, «Шәкәрім-

де ағартушылық пен ақыл-ойға табынушылыққа сақтықпен қатынас 

жасау басым, өйткені сырттан енгізілген батыстық құндылықтардың 

сіңірілмегенін және қақтығыстардың көзіне айналғанын әлеуметтік 

практика көрсетіп берді» [8]. Ойшылдың есептеуінше, ақыл-ой ру-

хани шабытты болуы керек. «Қазақ халқы үшін ол енді «ағартушы» 

емес,  адамгершілік  пен  даналыққа  ұмтылған  әркім  үшін  жанды 

өзіндік  «ағартушы»,  –  деген  ойды  А.Әміребаев  әділ  түйіндейді  [9]. 

Қазақ  философының  терең  көзқарасына  сәйкес,  адамның  жоғарғы 

рухани мән-мағынаға қол жеткізуі ғана оны өмірде адам етеді. 

Шәкәрім  көшпелі  өркениеттің  соңғы  ошағының  қирауының 

куәсі  болды.  Ол  өзінің  шығармаларында  келмеске  кетіп  бара 

жатқан  рухани  мәдениетпен  қайғылана  әрі  мазасыздықпен 

қоштасады. Ойшыл бұл жағдаймен терең қапаланды, өйткені көш-

пелі өркениеттің мәңгілік бейболмысқа енуі адамның жанын, оның 

табиғат  пен  әлемді  өз  үйі  ретіндегі  қабылдауын  күрт  және  кенет 

өзгертеді.  Дәл  осыған  орай  Шәкәрім  қазақтардың  өзін,  өздерінің 

өмір  тәртібін,  оның  үрдісін,  оның  мәнін  өзгертуге,  әрбір  адамға 

жаңа ахуалда тігін тигізетін жаңа сапаларға, қасиеттерге ие болу-

ына көмектесуге асықты. Ойшыл жаңа отырықшы өркениетті өмір 

сүруге тура келетін өз тайпаластарына жаны ашыды. Бірақ соны-

мен бір мезгілде, оның адам мен әлемнің ажырамас тұтастығы бұл 

жаңа  тарихи  дәуірге  сіңіп  кетуге  мүмкіндік  беретініне  сенімі  мол 

болды,  өйткені  бұл  тұтастық  адам  мен  табиғат  арасына  алынбас 

кедергілер  қоятын,  адамды  өз  болмысынан  ажыратып  жіберетін 

техницизм жағдайында оны құтқаратын адамзат болмысының өзегі 

болып табылады. 

Шәкәрімнің  айтуынша,  адамның  жаны,  оның  ақ  пейілділігі, 

тәртіптілігі,  гуманизм  адамның  мәнінің,  әлем  мен  адамның 

болмысының  негізіне  айналуы  тиіс.  Сондықтан  да  ойшылдың 

адамзаттық  қасиеттердің  ең  тәуірі  ретінде  түсіндіре  отырып,  ұж-

данды  әлемнің  субстанциясы  деп  қарастыруы,  адамды  ар-ұятты 

адамгершілікті етуге үйрететін ұждан ғылымын қалыптастыру тура-

лы әңгіме қозғауы тегін емес. 

Ұждан  ғылымы  туралы  Шәкәрім  өзінің  28-жылдық  зерттеу 

жұмысының нәтижесі болып табылатын «Үш анық» философиялық 

трактатында  жазады.  К.К.Бегалинова  былайша  дұрыс  атап  өтеді: 

«Үш анық» қазақ халқының тарихи тағдырындағы шұғыл өзгерістік 

кезеңде жазылды. Бірінші орыс революциясы, бірінші дүниежүзілік 

210

Қазақтардың рухани әлемі: 

әл-Фарабиден Абайға дейін

соғыс, Ақпан, Қазан төңкерістері және өзге оқиғалар қазақ даласын-

да да қызу үндестік тапты. Олар Шәкәрімді де бей-жай, тыныш және 

қатыссыз қалдыра алмады [10, 18 б.]. 

Өз  халқы  мен  оның  болашағы  үшін  жанын  ауырту  ойшылды 

дағдарыстан  шығудың  жолдарын  азаптана  іздестіруге  итермеледі. 

Неге  әртүрлі  халықтар,  мейлі  ол  ағартылған  болсын,  мейлі 

ағартушылық  жолындағы  халықтар  болсын,  бүкіл  өзінің  руха-

ни  қуатын,  білімі  мен  күшін  өздері  сияқты  адамдарды  құртуға 

жұмсайды деген ой оған маза бермеді. 

Шәкәрімнің  трагизмі  (азаптануы)  оның  өзіне  жақын  адамдар-

дың  көз  жұмуына  байланысты  да  күшейе  түсті:  немере  ағасы 

Абайдың,  кіші  бауырлары  (інілері)  Мағауия  мен  Ақылбайдың 

өмірден  өтуі  күйзелте  түсті.  Бұл  қайғы  адам  өмірінің  өткіншілігі                                                 

мен күйзеліс сезімін шектен тыс шиеленістіріп, өмір мен өлім, шы-

найы және жалған өмір сүру, адамның бақытқа жетуі мәселелерін 

жаңаша қарауға мәжбүрлей отырып, Шәкәрімнің бүкіл ішкі рухани 

әлемін аударып төңкерді. 

«Үш  анықта»  Шәкәрім  Ақиқат  туралы  мәселені  қояды  және 

бұл  мәселенің  арнайы  шешімін  ұсынады.  Ақиқатқа  жетудің  жолы 

күрделі, соқтықпалы екендігін атай отырып, ойшыл былай деп жаз-

ды: «Адам ақиқатты бас көзімен көрмейді, ақыл көзімен көреді... [11, 

6 б.]

Өмір мен өлім мәселелерін қарастыра отырып, ол бірінші анық 

ретінде материалистік дүниетанымды, екінші – теологиялық дүние-

танымды,  үшінші  анық  ретінде  –  ар-ұжданды  атайды.  Көптеген 

ақиқаттардың,  анықтардың  арасынан  Шәкәрім  осы  үшеуін  бөліп 

қарастырады,  олар  өздерінің  дәйектілігімен  және  дәлдігімен  өзара 

таласа алады және сол дәуірдің негізгі қақтығысын білдіреді. 

Ойшыл  өз  бастауын  антикалық  философиядан  алатын  екі 

қарама-қарсы  көзқарастарды  –  материалистік  және  идеалистік 

көзқарастарды салыстыра отырып, олардың қайсысы шынайы екен-

дігін анықтауға ұмтылды. 

Дүниенің  рационалдық  өлшемін  алға  тартатын  материалистік 

дүниетаным адам жанының мәңгілігі мен жаратушы-құдай идеясын 

теріске шығарады. Шәкәрім үшін бұл адамның өзін жоюмен бірдей. 

Ойшылдың пайымдауынша, мұндай түсінік адамзат қоғамының де-

градациясына,  сондай-ақ  адамның  табиғатында  материалдық  пен 

биологиялықтың үстемдігіне алып келеді. 

Шәкәрім адамның күмәнсіз руханилығын сенімді түрде көрсетіп 

береді. Және де адам рухани тіршілік иесі болғандықтан, ол өзінің 

жанымен келісім мен үйлесімділікте болып, бақытқа жете алады, ал 

жанның күнделікті әлемдегі проекциясы ұждан болып табылады. 

4 Қазақ ағартушылығы дәуірі қазақ халқының руханилығының  

дамуы кезеңі ретінде

211 

Ойшыл  адамдарды  өз  жандарын  әділетті,  ар-ұятты  өмір  сүру 

арқылы оятуға шақырды. Ұждан адамның іс-әрекетін қадағалайды, 

оның өмірін жауапкершілікті және парасатты етеді. Шәкәрім былай 

деп  жазды:  «Адам,  нысап,  әділет,  мейірім  үшеуін  қосып  айтқанда 

мұсылманша  ұждан,  орысша  совесть  бар...  Меніңше,  совесть  – 

жанның тілегі... Жан екі өмірде де азығы – ұждан, совесть деумен еш 

нәрседен кемдік көрмейді. Тіпті бұл жоғарылаудың ең зор жәрдемі 

үш анық дегенім осы [11, 30 б., 34 б.]

Шәкәрімнің  дүниетанымы  –  бұл  болмыстың  мәңгі  сұрақта-     

рын жүйелі және қайшылықсыз пайымдаудың үлгісі. Ойшыл үшін 

жан  мен  ұждан  мәселесі  философиялық  рефлексияның  дерексіз 

мәселесі емес, адамдардың өмірқамының өзі үшін қажетті, шешілуі 

әбден  мүмкін  дилемма.  Философты  терең  толғандырған  өмірдің 

мәні,  жанның  мәңгілігі  мәселелері  оның  шығармашылығының 

түбірін  құрайды,  ал  оларға  жауапты  ойшыл  тұтастай  дүниетаным 

тұрғысынан беруге тырысты. 

Шәкәрім дәл осы үйлесімді және бүтін дүниетаным шеңберінде 

адам өміріне жоғары парасат берудің мүмкіндігіне шек келтірмеді. 

Дәл осындай дүниетаным бұл ойшылдың өзіне де тән болғандықтан, 

ол адамның рухани өсімінсіз, тұлғаның адамгершілік кемелденуінсіз 

бұл  әлемде  кез-келген  іс-әрекет  өз  мән-мағынасын  жоғалтатынына 

сенімді болды. Егер қайырымдылық пен әділеттілікке деген ұмтылыс 

адам  жанында  басым болмаса, онда  тіршілік  өмір  сүрудің  қажетті 

шарты болып табылатын сапалық аспект жоғалады, – деп пайымда-

ды қазақ ойшылы. 

Зерттеушілердің  дұрыс  аңғарғанындай,  «Шәкәрім  Құдайбер-

диев  Батыстық  өркениеттің  қарқынды  дамуы  барысында  қалып-

тасқан рухани және мәдени вакуумды терең сезінген ойшылдардың 

қатарына жатады, сондықтан да ол ойшыл және ақын ретінде адам-

зат  бақыты  мен  игілігін  іздеудің  қалыптасып  үлгірген  шығыстық 

дәстүрін жалғастырды» [12]. 

Шәкәрімнің Шығысты қабылдауы Шығыстың өзінің күрделі бет-

бейнесіне  орай,  әр  деңгейлі  және  көпқырлы  болып  келеді.  Ол  да 

Абай  сияқты,  өз  шығармашылығының  бастапқы  кезеңінде  шығыс-

тық  әсем  поэзиялық  дәстүрге  шығармашылық  шабыттың  қайнар 

көзі ретінде ден қойды. Онан ары, ағартушылық дәстүрге ере оты-

рып, ойшыл енді өзге мәдениеттерді игеруге шақырумен тоқталып 

қалмай,  өзіндік  өзегін  Шығыс  құрайтын  Жарықтың  әлеміне  терең, 

философиялық  тұрғыдан  «бойлауды»  насихаттады.  Шығыстың  ар-

қасында Шәкәрім Шығыстың «терең дүниетанымдық парасат аясын-

да және ең  жоғарғы  мағынада  Ұстазға айналды. Бұл оған  өз бойы-

212

Қазақтардың рухани әлемі: 

әл-Фарабиден Абайға дейін

на  шығыстық  руханилықтың  дәстүрлеріндегі  көшпелі  поэзиялық 

мәдениетті бойына сіңірген өзінің жеке философиялық концепция-

сын қалыптастыруға мүмкіндік береді. 

Шәкәрімнің  философиясы  әрі  элитарлы  (бекзаттық),  әрі  жұм-

бақтығымен  ерекшеленеді.  Ойшыл  адамдардың  көпшілігі  әдетте, 

тек  сындарлы,  күрделі  ахуалдарда,  «болу  немесе  бордай  тозудың» 

баяғыдан  белгілі  диллемасымен  бетпе-бет  келген  жағдайларда 

ғана пайымдайтын уақыттан тыс, мәңгі, абсолютті ақиқаттар тура-

лы  жазды.  Бұл  мағынадан  алғанда  Шәкәрімнің  ілімі  экзистенци-

алды.  Философиялық  білімді  этикаландырудың  шығыстық  дәстү-

рін  қабылдай  отырып,  ол,  алғашқыда  солай  болып  көрінгенімен, 

дұрыс,  тақуа  өмір  кешуге  шақырған  жоқ,  адамның  алдына  терең 

экзистенциалдық таңдауды қойды: қалыптасу және, демек, «болу», 

немесе Жаратылыс әлемін таңдау. Тіршілік әлемімен, салыстырмалы, 

өткінші, құндылықтардың әлемімен басып-жаншылған адамның оя-

нуы – қазақ ойшылының философиялық көзқарастарының маңызды 

мәселесі. 

Шәкәрімнің  ілімі  адамның  ішкі  әлемін  зұлымдықтан, 

ашкөздіктен,  екіжүзділіктен,  өзімшілдіктен  және  өзге  де  күнә-

һарлықтан  тазаруға  жағдай  жасайды  және  адамның  кемелденуі 

мен  тазаруына  ықпал  ететін  Аллаға  жүгінуге  шақырады.  Бірақ 

зерттеушілердің  пікірінше,  «ол  Аллаға  соқыр  сеніммен  табы-

нуға  шақырмайды,  оның  діні  –  бұл  сүйіспеншілік  этикасы. 

Сүйіспеншілікті немесе махабатты ойшыл адам болмысының суб-

станционалды  негізі,  жанның  интуициясы,  Ақиқат,  Қайырымды-

лық пен Сұлулықтың тұтастығы ретінде түсінеді [10, 16]. Философ-

тың  пікірінше,  махаббат  адамды  тазартады,  асқақтатады, 

мейірбанды етеді. 

Шәкәрімде  көбіне  Абайдың  этикалық  категориялары  дамы-

тылады  және  кеңейтіледі.  Ол  аса  терең  этикалық  феномендердің 

бүтіндей қазынасы, әсіресе ынсап категориясы талданады. «Ынсап» 

сөзі ұжданды (совесть), әділдік, адалдық, адамның шындыққа, өзара 

көмекке және қайырымдылыққа ұмтылысын білдіруі мүмкін. Бірақ 

бұл  ұғымдардың  ешқайсысы  да  «ынсаптың»  шығыстық  түсінігінің 

мәндік мағынасы мен әр алуан реңінің бүкіл гаммасын бере алмайды. 

Сондықтан,  біздің  пікірімізше,  бұл  ұғымның  бүкіл  мән-мағынасын 

сақтау  мақсатында  «ынсапты»  өзіндік  этикалық  феномен  ретінде 

ғылыми айналымға енгізген дұрыс болар еді. 

Шәкәрімнің нық сеніміне сәйкес, дәл осы ынсап адамдарды ашу-

ызадан және зорлық-зомбылықтан сақтайды, ал егер кімде ынсап, ар-

ұждан, абырой, қайырымдылық болса, онда ол ешқашанда әділетсіз 

және залым қылықтарға бармайды. 

4 Қазақ ағартушылығы дәуірі қазақ халқының руханилығының  

дамуы кезеңі ретінде

213 

Ынсап  ұстамдылықтың,  сабырлылықтың,  қанағаттың  негізі  бо-

лып  табылады, ал ынсаптың талаптарын өз өмірінің қағидаларына 

айналдырған адам өзгелерге қатысты жамандықтың, зұлымдықтың 

пиғылынан әрқашан аулақ болады. «Талап пен ақыл» деген өлеңінде 

Шәкәрім былайша ой толғайды: 

«Ынсап, рахым, ар, ұят, сабыр, сақтық – 

Талапқа алты түрлі ноқта тақтық. 

Алтауының ішінде ынсап әділ, 

Өзгесінің тізгінін соған ұстаттық. 

Ынсап деген аспайды, кем қалмайды, 

Орнын таппай ол, сірә, қозғалмайды» [3, 128 б.].

Ынсап  –  ақыл-ой,  әділеттілік,  жауапкершілік,  өзара  түсіністік, 

мейірімділік  сияқты  әлеуметтік-этикалық  категориялармен  тығыз 

байланысты. Шәкәрім былай деп атап өтеді: 

«Ынсап пен мейірім, әділетті, 

Жаныңдай көріп жан сақта. 

Ол жолда өлсек, неміз кетті, 

Мақсұтқа жетпей қалсақ та» [3, 189 б.]. 

Шәкәрім адам өміріндегі ынсапқа үлкен мән бере отырып, бұл 

этикалық  феноменнің  ақиқатқа  деген  ұмтылыстан  туындайтынын, 

адамның өзі сияқтыларға деген жанашырлығымен, аяушылығымен, 

қолғабыстылығымен байланысты екендігін зерделейді. 

Әділеттілік  –  бұл  адамдардың  қауымдастықтағы  тұлғааралық 

қатынастарындағы мызғымас адамгершілік құндылық және маңыз-

ды  этикалық  феномен.  Халықтың  адамгершілік  құндылықтарына 

сәйкес  келмейтін  құндылықтар  қашанда  оның  ішінде  ашу  мен  на-

разылық  тудыратыны  сөзсіз.  Әділеттілікке  деген  наразылық  қазақ 

халқындағы  мынадай  мәтелден  көрінеді:  «Ынсапсызға  ерік  берсең, 

елді талар», «Зұлым есіктен кірсе, ынсап түндіктен шығады». 

Ынсап  адамның  сенімімен,  ұстанымдарымен  және  олардың 

адамның тікелей өмірқамындағы тікелей көріністерімен байланыс-

ты  болып  келеді.  Қазақтар  арасында  мынадай  мақалдар  кеңінен 

таралған: «Ынсап – діннің жартысы», «Ынсапсыздың иманы жоқ». 

Ынсап  адамды  аморальды,  заңға  қайшы  әрекеттерден  сақтан-

дырады және сонысымен бұл этикалық феномен тұлғаның әлеумет-

тік  жүріс-тұрысын  реттеудің  өзіндік  механизмі  ретінде  көрінеді. 

Талай  азапты  бастан  кешіргенімен,  барлық  бұл  сынақтардан  бас 

имей  өтіп  шыққан  қазақ  халқының  даналығы  өмірдің  қызығы  мен 

қуанышын татуда мынаны ескеруді үйретеді: өзіңнен әлсіз адамдарға 

214

Қазақтардың рухани әлемі: 

әл-Фарабиден Абайға дейін

–  қайырымдылықпен,  өзің  қатарлыларға  –  ынсап  тұрғысынан, 

өзіңнен  күшті  адамдарға  ақыл-оймен  саналы  қатынас.  Ынсаптың 

көмегімен  адам  өзінің  құмарлықтары  мен  қалауын  тізгіндей  ала-

ды.  Ынсап  адамның  ұстамдылығының  негізгі  қызметін  атқарады, 

бұл этикалық ұғым қанағаттың негізі түрінде көрінеді. Ынсап және 

қанағат  этикалық  феномендерін  адамның  өзін-өзі  кемелдендіруі-

нің,  оның  рухани–адамгершілік  тұрғыда  тазалануының  және  өмір-         

дегі ең маңызды мақсаттардың бірі – бақытқа жетудің жолы ретінде 

ұғындырылады. 

Шәкәрімнің  өз  замандастарына  бағытталған  ізгілік  пен  кең-

пейілділік  туралы,  шынайылық  пен  шыншылдық  туралы,  қанағат-

шылдық пен адамзат тәрбиесі туралы, игілік пен бақыт туралы, со-

нымен  бірге  олардың  антиподтары  –  қаталдықты,  жалғандықты, 

ашкөздікті,  сараңдықты,  тәккәпарлықты  және  өзге  де  жанның  аз-

ғындануы мен надандығынан туындайтын күнәһарлықтарды сынауы 

мен айыптауы бүгінгі күні де өз құндылығын жоғалтқан жоқ. 

Бүгінгі заманның адамы үшін «Бәйшешек бақшасы» цикліндегі 

«Шын  бақ  қайсы?  Күншіл  кім?»  өлеңдерінен  алынған  Шәкәрімнің 

төмендегі шумақтары аса маңызды болып табылады: 

«Бай, ұлық жуандарды бақты көрмек, 

Ол мисыз шолақ оймен баға бермек. 

Анық бақ деп айтарлық үш нәрсе бар: 

Кірсіз ақыл, мінсіз сөз, адал еңбек. 

Бұл үшеуі біріксе, сорды жоймақ, 

Шын бақ осы деп бұған ақыл тоймақ» [3, 166 б.] 

Өз  артыңда  жақсы  ат  пен  жақсы  із  қалдыра  білу  ретіндегі 

бақыттың  шәкәрімдік  түсінігінің  де  құндылығы  мұнан  бір  де  кем 

емес.  Ойшылдың  пайымдауынша,  жақсы  ат  өз  халқыңа,  оның 

мүдделеріне  қызмет  етуді  адами  парыз  және  қасиетті  міндет  деп 

түсінетін адамдардың артында қалады: 

«Адамдық борышың, – 

Халқыңа еңбек қыл. 

Ақ жолдан айнымай 

Ар сақта, оны біл. 

... Ғибрат алар артыңа із қалдырсаң 

Шын бақыт – 

Осыны ұқ. 

Мәңгілік өлмейсің!» [3, 267 б.]

4 Қазақ ағартушылығы дәуірі қазақ халқының руханилығының  

дамуы кезеңі ретінде

215 

Шәкәрім  адамның  бақыты  оның  жанының  байлығымен  және 

іс-әрекетінің адамшылығымен анықталатынына нық сенді. Ойшыл- 

дың  пайымдауынша,  кім  адал  және  сүйіспеншілікпен  еңбектенсе, 

сол бақытты. Адамзат  баласын өзіңнің туған балаңдай сүйсең, оған 

әділ болсаң – міне, шынайы бақыт осы, деп ұйғарды Шәкәрім. 

Кім парасатты және сыпайы болса, кім адал және әділ болса, кім 

өз бойына жақсылықтарды сіңіре білсе, сол ғана бақытқа жете алады. 

Парасат – бақыттың негізгі компоненттерінің бірі және сондықтан 

да адам саналы және рухани мақұлық ретінде соған сәйкес әрекет 

етуі керек, «нәпсінің құмарлықтары мен қалаушылықтарына шек-

тен  тыс  берілуге,  өтірік  айтуға,  парасатты  адамдарды  қудалауға, 

өзге  адамға  қысастық  және  күншілдік  көрсетуге  құқы  жоқ.  Қазақ 

философының көзқарасынша, бұл қағидаларды ұстанған адамдар 

ертелі, кеш бақытқа қол жеткізеді. 

Шәкәрімнің рухани мұрасын талдау көрсеткендей, адамзат өмір 

сүруі мен дамуының кеңістігі ретіндегі Алла туралы, діни сенім тура-

лы (ойшылдың «Иманым» деп аталатын шығармалардың бүтіндей 

циклі  бар)  ұлы  ақын-философтың  шығармашылығында  қомақты 

орын  алады.  Оның  үстіне,  ойшылдың  бүкіл  дүниетанымы,  барлық 

оның философиялық көзқарастары діни таныммен сіңірілген деп ба-

тыл түрде тұжырымдауға болады. 

Шәкәрімнің діни дүниетанымының қайнар көзі көпғасырлық 

тарихы мен спецификалық ерекшеліктері бар сопылық дәстүр бо-

лып табылады. Аскетизм мен шектелу арқылы жанды тіршіліктің 

былғанышынан  тазарту,  ал  ең  бастысы  –  Құдайға  деген  шексіз 

махаббат,  онымен  тұтастықта  бірігіп  кетуге  мүмкіндік  беретін 

құдіретті  махаббат  идеясы  –  суфизм  сияқты  күрделі  ілімнің 

маңызды белгілері мен сипаттамалық ерекшеліктері. Сопылықты 

уағыздаушылардың  есептеуінше,  адамның  жаны  –  бұл  оған  уа-

қытша ғана қонған Құдай жанының бір бөлігі және сенушілердің 

басты  мақсаты  –  Құдаймен  қайта  қосылу.  Уағызшылардың  бірі 

былай дейді: «Сопылар – бұлар барлығын Құдай жолына құрбан 

етушілер. Сол үшін Құдай оларды барлығынан жоғары қояды». 

Сопылықтың  мәні  Ақиқат  болып  табылады,  ал  сопылықтың 

өзі  –  бұл  Ақиқатты  тану.  Сопылықтың  практикасы  махаббат  пен 

адалдықтың көмегімен Ақиқатқа қарай қозғалыс болып табылады. 

Бұл қозғалыс «тарикат» немесе Құдай жолы деп аталады. Сопы – бұл 

Ақиқатқа  ғашық  жан,  махаббат  пен  адалдықтың  көмегімен  ақиқат 

пен  кемелдікке  қарай  қозғалушы  және  өзінің  табиғи-сүйіспенші-

лік  ұмтылысында  ол  Ақиқаттан  басқаның  бәріне  бөтен  болып  қа-

лыпталады.  Барлық  сопылық  шығармаларда  махаббат,  ғашықтық, 

216

Қазақтардың рухани әлемі: 

әл-Фарабиден Абайға дейін

масаңдану сияқты сөздердің мистика-аллергориялық сипатта бола-

тыны және өзіңді ұмыта отырып Құдайға табынуға дейінгі шаттық-

ты  білдіретіндігін  ескеру  қажет.  Сопының  махаббаты  барлығын 

қамтиды  және  шексіз.  Оның  шекарасы  жоқ,  өйткені  ол  білім  көзі 

ретінде таусылмас кәусар бұлақ. Ақиқат қаланатын, бірақ бой жет-

пейтін ару қыз сияқты, әрқашан да қол жетпейтін бұлдыр сағым. 

Шәкәрімнің  «Иманым»  цикліндегі  «Әбден  толып  жарық  ай» 

өлеңінде  Хақ  (Ақиқат,  Құдай)  дәл  осындай  мистикалық-аллер-

гориялық  мағынада  көрінеді,  онда  «жар»  («ғашығы»,  «сүйгені») 

сөзі «Ақиқатты» білдіреді. Шәкәрім өзінің сопылық көзқарастарын 

білдіре отырып, жазады: 

«Кімге келсе бір бәле – 

Жар жіберген көлеңке. 

Жақсылық болса егерде – 

Жар нұрынан бір сәуле. 

   

 

Бұл әлемнің әр түрлі, 

Бөлек емес ешбірі. 

Бәрі де жардың бір сыры, 

Не көлеңке, не нұры» [3, 256 б.]

Шәкәрім  бойынша,  жалғыз  нақтылық  Құдай  болып  табы-

лады,  ал  қалғанының  барлығы  онан  шағылысқан  шұғыла.  Бұл 

қағиданы  түсіндіре  отырып,  сопылар  Құдайды  шамның  айна-

лар  шоғырындағы  бейнеленуімен  салыстырғаны  белгілі.  Тек  шам 

ғана  нақтылы,  ал  оның  бейнелері,  оған  қатысында  ештеңе  емес: 

шам болмаса оның бейнелері де болмайды. Бұл қағиданың ең ба-

сты  идея  «болмыстың  тұтастығы»  –  «вахдат  ал  –  вуджуд»  болып 

табылатын  сопылық  ілімдегі  анағұрлым  ықпалды  онтологиялық 

концепцияға қатысы бар. М.Т. Степанянц осы концепцияны сипат-

тай  отырып,  оны  «мистикалық  пантеизм  деп  анықтауға  болатын 

діни-философиялық ілімдердің түріне жатады» – деп жазады [13]. 

Ал мұны О.Ф.Акимушкин басқаша анықтайды: «вахдат ал-вуджуд» 

дегеніміз мистикалық монизмнің ғана теософиялық концепциясы, 

ешқандай пантеизмнің емес, ол онан барынша қашық» [14]. 

Осыған  орай,  біздің  көзқарасымызша,  кез-келген  ойшылдың 

философиялық  көзқарастарын  бағалағанда,  оның  ұстанымдарын 

қандай  да  бір  әдеттегі  философиялық  рубрикаға  жатқызуға  ұм-

тылып, біржақты және кесімді түрде анықтауға болмайды, өйткені 

кез-келген  анықтама  берілген  пәндегі  қырлардың  сананың  шексіз 

көптігіне  қарамастан  тек  біреуін  немесе  бірнешеуін  ғана  қажетті 

түрде ерекшелейтіндіктен, әдетте мұны іске асыру өте қиын. 

4 Қазақ ағартушылығы дәуірі қазақ халқының руханилығының  

дамуы кезеңі ретінде

217 

Шәкәрімнің шығармашылық мұрасын талдай отырып, оның ру-

хани  эволюциясындағы  бір-бірімен  едәуір  айрықшаланатын  ерте 

және кейінгі кезеңдердің бар екендігін түйіндеуге болады. 

Өз  шығармашылығының  кейінгі  кезеңінде  ойшыл  өзінің  фи-

лософиялық көзқарасын анағұрлым толық және терең білдіреді, дәл 

осы  кезеңде  оның  шығармаларының  сопылық  мотивтері  байқала 

түседі.  Шәкәрім  «Қырық  жылдан  өтіп  жасым»  деген  өлеңінде  өзі-

нің  Құдаймен  тұтастыққа  ұмтылысын  айтады,  барлық  шірігенді, 

өткіншілікті тастап, Хақиқаттың бүкіл мәнін тану үшін отқа ұмтыл-

ған  көбелек  сияқты  құдайдың  қойнына  түскісі  келетін  қалауын 

білдіреді. Ол шумақтар төмендегідей: 

Жарымның нұрына жанып, 

Тәнім көмір бола қалып, 

Жүрегімді жарып алып, 

Ағызды арамын, налын» [3, 257 б.] 

Бұл  жерде  әңгіме  Құдайдың  қойнауында  өзін  жойып  жіберу  – 

«фани» және өзін жойғаннан кейін Құдайда болу «бақи» жағдайла-

ры туралы болып отыр [15]. Шәкәрімде бұл жағдай жолаушы көбелек 

сияқты отқа түсетін және ақырында оны күлге айналдыратын өзінің 

сүйгенімен бірге жанатын алау ұғымымен байланыстырылады. Қазақ 

ойшылы  «фаниді»  адамның  жүрегін  жаулап  алған  шынайы  білім-

нің  жарығы  ретінде  түсінеді.  Яғни,  ойшылдың  пікірінше,  «фани» 

жағдайында  жолаушының  жүрегін  шынайы  білімнің  жарығы, 

шапағат жаулап алады, барлық кемшіліктер (адамға табиғи тән және 

тіршілік өмірдің былғанышынан туындайтын) жойылады. Мұны от 

жанып  тұрған  пешке  қойылған  темірдің  балқуымен  салыстыруға 

болады, онда ол бұрынғы түрін жоғалтып, жаңа формаға ие бола-

ды.  Мұндай  жағдайда  сопының  санасында  саңылау  пайда  болып, 

фанидің ішкі әлемі ашылады, онда өзіндік сана мен индивидуалдық 

жеке қасиеттер жойылып, сопы бейболмысқа енеді, экстазға түседі. 

Шәкәрімнің  пікірінше,  Құдаймен  кездесуге  жетудің,  экстаздық 

екпінде Онымен қосылудың құралы дұға болып табылады. 

Өзінің  шығармаларында  Шәкәрім  онымен  барлық  қойылған 

мәселелердің  шешімін  байланыстыра  отырып,  адам  мәселесіне 

қайта-қайта оралады. Оның түсінігіндегі адам – универсумның ең ке-

мелденген болмысы, сондықтан ол өзінің осы жазмышына лайықты 

болуы тиіс, бірақ ойшыл бүкіл әлем мен адамның өзінің Жаратушыға 

тәуелділігін,  Жаратушының  сарқылмас  мүмкіндіктерін  және  бүкіл 

болмыстың, оның ішінде адамның да Онан төмен деңгейлілігін үнемі 

айтып отырады. 

218

Қазақтардың рухани әлемі: 

әл-Фарабиден Абайға дейін

Сопылықтың  аскетизмді,  тақуалықты  және  өмірден  ерікті  бас 

тартуды  уағыздайтыны  белгілі.  Сопылықтың  моралі  тіршілік  қа-

мынан  іштей  ойға  шомуды  жоғары  қояды.  Сондықтан  ол  күйкі 

тіршіліктің қамынан, машақаттан бас тартуға, өзіңмен оңаша қалуға, 

Құдай туралы толғанысқа батуға және осылайша өзіңнің өзге адам-

дардан жеке тәуелсіздігіңді сақтап қалуға шақырады. Мұндай адам 

сопылықтың  адамгершілік  мұратының  үлгісі  (эталоны)  –  «Камил 

Инсан» (кемелденген адам) болып саналады. 

Осылайша, Шәкәрім әділетсіздік зорлық зомбылық және қазақ 

қоғамындағы  өз  заманының  өзгеде  бірқатар  әлеуметтік  кеселдерін 

айыптай, сондай ақ барлығының Құдай алдындағы теңдігін, кедей-

лер мен қаналушыларға адамдық қатынастың қажеттілігін уағыздай 

отырып, өзінің  айырықша жарқын гуманистік көзқарасы мен көзге 

түседі.  Ойшыл  әлеуметтік  адамгершілік  идеяларды  діни  этикалық 

призма арқылы қарастырды.

Шәкәрім  философиясының  маңызды  сипаттамасы  универса-

лизм,  бүкіл  адамзаттыққа  деген  ұмтылыс  болып  табылады.  Бұл 

жерде де қазақ философы  адамзаттың рухани дамуына үлкен үлес 

қосқан,  өзі  аса  құрмет  тұтатын  Лев  Толстой,  Махатма  Ганди  және 

өзге ойшылдармен бір қатарда тұратындай өзінің шығармашылығы-  

мен жоғары руханилықтың үлгісін көрсете отырып, ұлттық дәстүр-

дің шеңберінен әлдеқайда  алысқа шығып кетеді 

Шәкәрімнің  философиялық-этикалық  көзқарастарының  адам 

мен  қоғамның  игілікті  дамуына  бағытталғаны  еш  күмәнсіз  және 

ол  Шығыс  халықтарының  рухани  мәдениеті  мен  философиялық 

ойының  тарихында  өзіне  лайықты  қомақты  орын  алады.  Оның 

шығармашылығы  шексіз  қазақ  даласында  да,  бүкіл  Еуразия  құр-

лығында да рухани дамудың онан ары үдемелі дамуы үшін маңызды 

дүниетанымдық бағдар қызметін атқара алады және атқаруы тиіс. 

ХІХ  және  ХХ  ғасырлардың  аралығында  өмір  сүрген  Шәкәрім-

нің  шығармашылық  мұрасының  қажеттілігі  мен  өзектілігі,  біздің 

пікірімізше,  өзіміз  өмір  сүріп  отырған  аралық  кезеңнің,  яғни  ХХІ 

жүзжылдықтың  басындағы  экономикалық  саяси  және  рухани  ах-

уалдың  шиеленісуі  ұлы  қазақ  ойшылының  шығармашылықпен 

айналысқан  уақытымен  ұқсас  болып  келу  айғағымен  түсіндіріледі. 

«Қазақ айнасы»,  «Иманым»,  «Үш анық» және өзге де кітаптарында 

баяндалған,  ХІХ  ғасырдың  басындағы  қазақтардың  жағдайының 

трагизмін игеруге қатысты айтылған оның ұсыныстары, оның идея-

лары бірқатар пункттерінде бүгінгі күнге қатысты да қолданымды.

Қазіргі  кезде,  тәуелсіздік  Қазақстанның  алдында  мәдениетара-

лық сұхбаттың жаңа көкжиектерін ашқан тұста мемлекеттің ұлттық 

мүделері  мен  қазақ  халқының  адамгершілік  құндылықтарына  жа-

4 Қазақ ағартушылығы дәуірі қазақ халқының руханилығының  

дамуы кезеңі ретінде

219 

уап  беретіндей  өмірді  қайта  құру  мен  өз  тағдырымызды  анықтау-

ға,  өз  болашағымызды  өз  қолымызбен  құруға  тамаша  мүмкін-

дік  берген  тұста  қазақ  философының  этикалық  ұсыныстары  аса 

маңызды  әрі  қажет.  Адамды  адамгершілік  тұрғыда  жетілдірудің 

жоғарғы  жалпыадамзаттық  идеясын,  сондай-ақ,  қайырымдылық, 

мейірімділік,  еркіндік  пен  әділеттілік  идеяларын  бойына  сіңірген 

Шәкәрімнің  философиялық  этикалық  көзқарастары  егеменді 

Қазақстанның рухани қайта түлеуі мен жаңаруының рухани іргетасы 

қызметін атқара алады.    

жүктеу/скачать 3,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: