М. З. Изотов философия ғылымдарының докторы, доцент

2 Қазақ халқының рухани әлемі қалыптасуының тарихи контексі: 

түркілік рухани дәстүр

75 

12. Розенфельд Б.А., Рожанская М.М., Соколовская З.К. Абу-р-Райхан ал-

Бируни. 

–

 М.: УРСС, 2014. – 272 с. 

13. Кононов А.Н. Поэма Юсуфа Баласагунского «Благодатное знание» // 

Юсуф Баласагунский. Благодатное знание. 

–

 М., 1983. 

– 

С. 495

–

517.

14. Караев О. История караханидского каганата. 

– 

Фрунзе: Ылым, 1983. 

– 

С. 38

–

40.

15. Матвиевская Г.П., Соколовская З.К. Улугбек. 1394

–

1449. – М.: Наука, 

1997. – 153 с.

16. Массон М.Е. Мавзолей Ходжа Ахмеда Ясави. 

– 

Ташкент, 1930. – 124 с.

17. Қожа Ахмет Иасауи. «Диуани хикмет».  Баспаға әзірлеген Қ. Қари,    

Ғ. Қамбарбекова, Р. Исламзаде. – Тегеран: «Әл-Хұда», 2000. – 198 б.

18. Аль-Фараби. Афоризмы государственного деятеля // Аль-Фараби. Со-

циально-этические  трактаты  /  Пер.  с  арабского.  –  Алма-Ата:  Наука,  1973. 

– С. 169–274.

19. Тюркская философия: десять вопросов и ответов. – Алматы, 2006. – 

142 с.

2.2  Түркілік рухани дәстүрлер ерекшеліктері

Түркі  тайпаларында  қиын  да  әмбебап  шаруашылық  жүйесі 

болған:  егіншілік  алқап  –  көшпелі  дала  –  егіншілікпен  қоса  саты-

лы  мал  шаруашылығы  мақташылық,  бағбаншылық  және  бақша 

өсірушілікпен жалғасқан түрлі кәсіптің дамуымен жалғасқан. Тоқы-

ма кәсібі мен жүнді өңдеу адамдарды тек киім тігуден басқа киіз үй 

дайындаумен  де  қанағаттандырды.  Салт  аттылық,  дөңгелекті  арба 

мен киіз үйді пайдалану байтақ жерді игеруде қамтамасыз етті. Б.э.д. 

ІІ–І мыңжылдықта түркілер қола мен темір металлургиясын игерді. 

Шаруашылықтың  мұндай  қиын  да  әмбебап,  толыққанды  жүйесі-

нің табиғи салдары экономикалық және әлеуметтік өмірдің, рухани 

мәдениеттің орталығы болған қалалардың пайда болуы мен дамуы 

болып табылады. 

Түркі мәдениетінің саралылығы мәдениеттер сұхбаты мен оның 

көрші мәдениеттермен терең байланысынан көрінеді. Егер үнді және 

иран  мәдениеті  мен  арийлік  арғымәдениетті  тарихи  түп-тамыры 

байланыстырса, Қытай мен Қиыр Шығыс мәдениеті және Жерорта 

теңізінің мәдениеті үшін оларды біріктіруші буын, ал тұтас алғанда – 

адамзаттың көне мәдениетін қалыптастырудағы  шоғырландырушы 

түйін  болды.  Ортаазиялық  керуен  жолы:  Ұлы  Жібек  жолы,  Ат 

Жолы (Алтын Жол), Ладак Жолы, Нефрит Жолы, Меридианды Жол 

материалдық мәдениетті сауда арқылы ғана өзара байыту емес, идея-

лар  мен  құндылықтармен  алмасуды,  адамзаттың  біртұтас  рухани 

мәдениетін қалыптастыруды қамтамасыз етті. 

76

Қазақтардың рухани әлемі: 

әл-Фарабиден Абайға дейін

Ең алдымен, түркілік руханилықты айтпас бұрын біз түркі тіл-

дес  халықтардың  рухани  мәдениетіне  негіз  болған  бастаулары  мен 

даму  жолдарының  бірлігі  қағидаларын  ұстануымыз  керек.  Жеке 

түркі тілдес халықтардың өзіндік философиялық дүниетанымымен 

қатар түркі халықтарының тұтас философиялық мәдениеті құрылды 

және    бұл  біртұтас  рухани  мұра  барлық  Орталық  Азия  халқына 

тиесілі.  Мұндай  әмбебаптылық  пен  ашықтық  түркі  мәдениетіне 

басқа  мәдениеттің  философиялық  идеяларын  (соның  ішінде  тіпті 

марксистік  те)  сіңіріп  қана  қойған  жоқ,  олардың  қалыптасуына 

дүниетанымдық әсер етті. 

Түркілік  ойдың,  барлық  түркілік  мәдениеттің  маңызды  ерек-

шелігінің  бірі  дәстүршілдік  болып  табылады.  Ол  әлеуметтік  бол-

мыстың  жаңа  сапада  тұрақты  өзгеру  тәсілі  мен  мүмкіндігі  ретінде 

жүрген  әмбебап  шаруашылық  үш  тағанның  дәстүрлі  салтынан 

келіп  шыққан.  Ал  бұл  өз  кезегінде,  дәстүршілдік  пен  мәдениеттің 

дүниетанымдық  негіздерін  берді.  Біріншіден,  бұл  ойлаудың  та-

биғилығы  –  адамның  табиғатпен  және  өмірмен  бірігуі,  сондықтан 

түркі  философиясының  негіздері  мен  бастаулары  –  бұл  негізінен 

табиғат философиясы мен өмір философиясы. Екіншіден, әлеуметтік 

кеңістіктегі дәстүршілдік ру-тайпалық қатынастар мен тұлғааралық 

қатынастардың  жоғары  маңыздылығының  тұрақтылығы  арқылы 

көрінген,  бұл  мәнде  түркі  философиясы  әрқашан  әлеуметтік-

этикалық,  экзестенциалдық  философияның  сипатына  ие  болған. 

Үшіншіден, түркілік дүниетаным уақыт түсінігін батыс мәдениетін-

дегі  желіліктен  өзгеше  кезеңдік  ретінде  ажырата  білді.  Мұндай 

түсінік  түркі  филсоофиясын  «мәңгілік  қайта  оралу»  философия-

сына  айналдырды.  Кезеңдік  дүниетанымдық  уақыттың,  әлемді 

философиялық  қабылдау  дәстүрлілігінің  мысалы  ретінде,  оның 

ішінде Әлішер Науаи да бар көптеген ақындар мен ойшылдар өз 

ұстаздары негізін салған дәстүрге сай философиялық шығармала-

рын  жазған «Хамса» әдеби дәстүрі қызмет етеді. 

Сонымен бірге, біз еуропоцентристік және модернистік ойлар-

мен келген «зиянды» дәстүрлілік түсінігінен құтылуымыз керек. Қай 

қоғам  болмасын  білімі  мен  тәжірибесін  ұрпақтан  ұрпаққа  дәстүр 

арқылы қалдырады. Мәселені басқаша қоюға болады. Қоғам дәстүр-

сіз болса ол қалай өмір сүреді, қалай дамиды, яғни, өзаратәуелділік, 

дәстүрдің тұтастығы және инновациялар – барлық қоғамның  болмыс 

шарттары. Бірлік болмаса мәдени алшақтық болып, ұрпақ жалғасы 

қағидасы бұзылады. 

Түркі философиясын қарастырудың басқа әдіснамалық қағида-

сы түркі мәдениетінің дамуы мен қалыптасуының синкреттілігімен 

2 Қазақ халқының рухани әлемі қалыптасуының тарихи контексі: 

түркілік рухани дәстүр

77 

көрінеді.  Жібек жолының (керуен жолдарының символы ретіндегі) 

әлемдік ерекшелігі Орталық Азияны адамзат тарихындағы көптеген 

мыңжылдықтар бойы дүниетанымдық идеялар мен философиялық 

ойлардың «балқыған қазаны» деп айтуға мүмкіндік береді. 

Түркі дүниетанымы Орталық Азияның арий мәдениетін негізге 

ала  отырып,  көрші  мәдениеттердің  қалыптасуына  әсер  етіп,  өзіне 

семит,  шумер-вавилон,  египет  және  қытай,  кейінірек  орыс  және 

батысеуропалық  мәдениеттерінің  дүниетанымдық  идеяларын  өз 

табиғатына  сіңіріп  алды.  Әдетте  философияны  Батыстық  және 

Шығыстық деп бөледі, ал өзіндік ерекшелігі бар түркі философиясы 

қарастырылудан кейде шығып қалады. 

Егер  Батыс  үшін  шығыс  философиясы  мұсылман,  қытай  және 

үнді философиялық жүйесі болса, Шығыстың өзіне – дүниетаным-

дық идеялардың көптүсті, тұтас палитрасы. Егер еуропаорталықтық  

тәсіл  үшін  түркі  фәлсафасы  қарастырылмай  немесе  тек  батыс  пен 

шығысты біріктіруші ретінде қарастырылатын болса, шығыс фило-

софиясы үшін түркі философиясы – оның ажырамас құрамдас бөлі-

гі. Бұл шығыс дүниетанымының маңдай алды қайталанбас, ерекше 

түрі. Түркі философиясын қарастыра отырып біз ежелгі қытай, буд-

дизм, заратуштра философияларын оның тікелей бастаушы қайнар 

көздері ретінде есімізде сақтауымыз керек. 

Түркі  мәдениетінің  келесі  қағидаты  оның  барынша  «халықты-

ғы».  Мысалы,  түркі  фәлсафасында  еуропалық  ғылымдағыдай 

–  «философиялық  жүйе»  түсінігі  кеңінен  қолданылмайды.  Ой-

лау  жүйесінің  кез-келгені  немесе  қандай  да  идеялар  мен  қағидат-

тарды дайындау түркілік дүниетанымның жайдарылығы мен адал-

дығына,  дәстүршілдік  пен  тұрақтылыққа  қарсы  келетін  аяқталу 

мен  догмалықты  таратады.  Көне  грек  философиясы,  әсіресе 

аристотельшілдік  белгілі  бір  философиялық  жүйе  ретінде  адам 

ойының рационалдылығының «алтын торы». 

Халықтың  қайнар  көзіне  айналған  түркі  фәлсафасы  ұлттық 

ерекшелік  пен  архетиптерден  басқа  еш  шектеулікке  шыдамайды. 

Өз мәнінде ол өз негізі арқылы дамиды, сонымен бірге барлық жаңа 

дүниетанымдық  кеңістікті  игереді,  ол  халықтың  санансымен  бірге 

өзгереді.  Ал  бұл  тұрақты  айналудың  біріктіруші  негізі:  халықтың 

дүниетанымдық  идеялары  мен  қағидаттарындағы  халық  ауыз  әде-

биеті,  өнері,  жеке  тарихи  тұлғалардың  философиялық  иедялары. 

Сонымен бірге өзінің тарихи ерекшеліктері бар жеке ойшылдардың 

шығармашылығы  қандай  да  бір  тұйықталған  жүйе  емес.  Түркі 

дәстүрінде  философия  болмыспен  жеке  трасценденттелу  емес, 

дүниетанымдық  анархо-жекешілдік  емес,  бұл  ұжымдық-халықтық 

жалғасу, бұл индивид дүниетанымындағы халықтың көрінісі. 

78

Қазақтардың рухани әлемі: 

әл-Фарабиден Абайға дейін

Мысалы,  әл-Фарабиды  философиялық  әдебиеттерде  перипате-

тиктерге жатқызу тән. Бірақ түркі философиясының табиғатына сай 

ол натурфилософ болып табылады, ол – әлемнің бес бастауы: «бес 

материя – жер, су, ауа, от және аспан» делінген [1]. Сонымен бірге 

оның көзқарасында сопылық сарын бар. Ол ең алдымен – энцикло-

педияшы,  математик,  жаратылыстанушы,  музыка  теоретигі.  Яғни, 

әл-Фараби  философиясы  тек  өз  уақытының  арнасында  ғана  дамы-

май, түркі философиясының әмбебаптығы қағидатына да сай келеді. 

Тағы  бір  көрнекті  мысал  ретінде  түркі  ойшылы  Ж.Баласағұни 

шығармашылығын  алуға  болады.  Бұл  тек  шығыстық  рухтағы 

«моральдық-этикалық және ғибратты-дидактикалық» [2] ілім,  қара-

хан  дәуіріндегі  әлеуметтік  философия  ғана  емес,  онтологиялық, 

гносеологиялық  және  аксиологиялық  мәселелердің  кең  өрісі,  бұл 

өмір философиясы, саясат пен құқық философиясы, дін философи-

ясы мен натурфилософия.

Бұл  мысалдар  философияның  кең  ауқымын,  жеке  философия-

лық ойдың таусылмас қайнар көзін көрсетеді. Батыс дәстүрінде фи-

лософтар  мен  даналарды  «қуу»  болса,  түркі  мәдениетінде  –  фило-

соф-дана әрқшан сыйлы болған, оның сөзі дүниетанымдық ізденісте 

шешуші болған, олар ұрпақтан ұрпаққа қордаланып, жинақталған 

халық даналығын насихаттаған. 

Келесі  түркі  философиясының  ерекше  белгісі  оның  «көп-

қырлылығы»  («катлам»)  [3],  бұл  көпқырлылық  аралас  сипатқа 

ие.  Тарихи  жағдайлар  мен  жағрафиялық  орналасқан  жеріне  бай-

ланысты  түркілік  дүниетаным  әрбір  жаңа  тарихи  дәуірде  жаңа 

дүниетанымдық идеялар мен қағидалар жинақтап отырған.  Оның 

негізі  мифологиялық,  діни  ерекшелігі,  тәңірлік,  ведалық  және 

заратуштралық  философиялық-діни  ілімдері  бар  арғытүркілік 

тайпалардың  арий  мәдениеті  болып  табылады.  Соның  салдары-

нан  жаңа  дүниетанымдық  қабат  пайда  болды;  Орталық  Азия 

будда  мәдениетінің,  манихейліктің  орталығы  болды.  Ислам  түр-

кітілді  ортада    жетекші  дін  болып,  кейін  ұлттық  дін  формасында 

түркі  халқының  дүниетанымына  семиттік  діни-философиялық 

белгілерін  кіргізді.  ХІХ  ғасырда  отарлауға  байланысты түркі сана-

сында орыс және батыс еуропалық ойлардың философиялық және 

дүниетанымдық идеялары жинақтала бастады. 

Бұл «көпқабаттылықтың» синкреттіліктен айырмашылғы мәде-

ниеттің  ерекшелігін  жоғалтуға  апаратын  түркітілдес  халықтар-

дың  дүниетанымына  эклектикалық  із  қалдырады.  Сондықтан 

философ-зерттеушілер өз зерттеулері мен халықтың рухани өмірін 

дүниетанымдық  толықтыру  үшін  этникалық  мәдениетті  құртуға 

апаратын жат идеяларды анықтай білуі керек.   

2 Қазақ халқының рухани әлемі қалыптасуының тарихи контексі: 

түркілік рухани дәстүр

79 

Түркі  тілдес  халықтардың  философиялық  ойының  ерекше  қа-

лыптасуының басқа факторы діни синкретизм мен дүниетанымдық 

бағдардағы  діни  басымдылық  болды.  Орталық  Азия  жағрафиялық 

детерминизм салдарынан әлемнің барлық негізгі діни идеяларының 

түйісу орталығы болды. Егер түркілердің дінін алдымен табиғат діні 

деп  сипаттасақ,  кейін  түркілік  қоғамдық  құрылыстың  дамуымен, 

оның тәңіршілдікке өтуіне байланысты – монотеистік сипаттағы дін, 

яғни біліктік уақыттан орталық азиялық ааймақта діни идеялардың 

өзара енуі басталады. Ең алдымен, тәңіршілдік зороастризм идеясы-

мен тығыз байланысады, кейін дәл осы аймақта буддизм этикалық 

ілімнен  орталықазиялық  діни  пайымдардың  әсерінен  өзіндік 

канондық  мәтіндері  мен  түрлі  діни-философиялық  бұтақтары  бар 

дінге айналады.  

Түркі  халықтарының  діни  дүниетанымының  дәстүрлілігі,  оның 

жоғары синкреттілігі исламның ерекше түркілік сипат алуына алып 

келді.  Ең  алдымен  бұл  аумақта  тұрғылықты  халықтардың  салт-

дәстүріне  қалыпты  көзқарастағы  ханафит  мазхабындағы  сүнниттік 

ислам  кең  тарады.  Исламды  таратуда  ерекше  орын  алған  сопы-

лық  ағым  –тарикаттар  болды.  Сондықтан  көптеген  зерттеушілер 

ортаазиялық,  түркілік  ислам  –  халықтың  салт-дәстүрі  сақталған, 

сопылық басым болған исламның діни дәстүрін қатаң сақтауды та-

лап  етпейтін  ислам  туралы  айтады.  Ислам  белгілі  бір  дәрежеде 

түркітілдес  халықтардың  діни  пайымдарын  барлық  алдыңғы  және 

қайшылықты монотеизмге жинақтады. 

Түркілік  философиялық  ойының  келесі  ерекшелігі  еуропалық 

түсініктегі  философиялық  әдебиеттердің  болмауы.  Философия 

эпикалық  дастандарға,  көркем  прозаға,  даналық  кітаптары  мен 

ғибратты  аңыздарға,  поэзия  мен  фольклорға  бөлінген.  Түркі 

халықтары дүниетанымының ерекшелігі – табиғатқа деген сенім мен 

табиғатқа бағыну болып табылады. Табиғатқа дәстүрлі махаббат пен 

құрмет  рухани  білім,  экологиялық  сана  болды.  Мұндай  дүниета-

нымға  адамды  табиғаттың  қожасы  ретінде  анықтайтын,  өзгеру, 

табиғатты қорламайтын  философия тән. Оған табиғатты универсум 

ретінде, барлық тіршіліктің қайнар көзі ретінде түсіну тән. 

Түркілердің  табиғатты  құрметтеуде  ерекше  орынды  –  киелі 

аспан  ретінде  түсінілетін  Аспан  –  Көк    алды.  Аспанға  табыну  өте 

қиын және көп қырлы сипатқа ие. Онда Күнге табыну – Күн Тәңірі, 

Айға – Ай тәңірі, Жұлдыздарға – Жұлдыз Тәңірі бар. Ең күрделісі 

Аспанды  Әке  ретінде  түсіну.  Көне  түркілердің  космогониясында 

алғашқы хаостан Аспан мен Жер, олардың арасынан Адам шыққан. 

Бұл  туралы  Күлтегінге  арналған  Үлкен  жазуда  былай  делінген: 

80

Қазақтардың рухани әлемі: 

әл-Фарабиден Абайға дейін

«Биікте Көк тәңірі, төменде қара жер жаралған да екеуінің арасын-

да адам баласы жаралған...». Бұл үш тағанның пайда болуы барлық 

үндіеуропалық  халықтарда  көрсетілген.  Мысалы,  шумерлік  аспан 

құдайы  Ану  жайлы  «Гильгамеш,  Энкиду  және  жер  асты  әлемі» 

мәтінінде: «Аспан жерден ажырағанда, Ану өзіне аспанды қайтарып 

алғанда, Энлиль жерді...» жазылған. 

Тәңіршілдіктің натурфилософиясының ерекшелігі оның мифтік 

поэтикалық толығуы. Түркі халықтарында көптеген жұлдызға бай-

ланысты мифтер бар. «Темір қазық» – барлық аспан әлемі айнала-

тын  орталық.  Көшпенділер  оған  қарап  көшіп-қону,  керуен  жолда-

рын анықтаған. 

Түркі  халқының  «Түндіктен  Үркерді  көрсең  үш  айдан  кейін 

Наурызды  күт»  деген  мақалында  астрономиялық  білім  жатыр. 

Біріншіден,  көне  ортаазиялық  кесте  бойынша  ай  28  күнді  құраса, 

жыл 13 айдан тұрған. 26 желтоқсаннан бастап үш ай – 84 күнді есеп-

теп, егіншілер мен көшпенділер «Наурызды» қарсы алған. Наурыз 

(Жаңа  жыл)  астрономиялық  көктемгі  күннің  теңесуі.  Екіншіден, 

мақалда Мүшел (Наурыз) кестесі мен «Үркер» айлы кестемен өзара 

байланысын  көрсетеді.  Әлі  күнге  шейін  түркі  халықтарында  ауа 

райы мен «Үркер» шоқжұлдызымен байланысты «үлкен шілде» және 

«кіші шілде» түсінігі бар, «үлкен шілде» 26 желтоқсаннан басталып, 

5 ақпанға дейін созылады, бұл қырық күн қыстың ең суық күндері. 

Бұл қырық күн түнгі аспан биігінде орналасқан. «Кіші шілде» – 26 

маусымнан 5 тамызға дейін созылады, бұл жаздың ең ыстық кезеңі. 

Бұл уақытта Үркер түнгі аспанда көрінбейді. 

Түркі  дүниетанымы  туралы  айтқанда  оның  дәстүрлілігі  мен 

символдығы айтылады. Дәстүрлілік адам өмірінің, рудың  үлгісі мен 

ережесінен тұрады. Символдық адамның барлық өмірі әлемде және 

қоғамдық  өмірде    бағыт  беретін  символдармен  қоршалуы.  Әдет-

ғұрып, салт-дәстүрдің өзі символға айналады. 

Біздің  көзқарасымызша,  түркі  дүниетанымының  дәстүрлілігі 

мен символдығы бағыныңқы сипатқа ие. Басты анықтамасы түркілік 

рухани  әлемнің  этикалық  бағытталуы.  Барлығы  бір  мақсатқа 

бағынады  –  адамның  адамгершілік  өмірін  іске  асыру.  Адамның 

іс-әрекеті  адамгершілік-этикалық  сипатқа,  жасалған  үлгілер  мен 

ережелерді сақтау сипатына ие. 

«Ғылымды  (сана)  адамгершіліктен  (ар-ұят)  жоғары  қойып, 

өмірді  адамгершілік  мұраттарға  айналдырған  Аристотельден  ба-

стап,  шығыс  перипатетиктері  философиясы  арқылы  адамның 

әлемді тануға тырысуы, адам өмірі үшін табиғатты жеңуге ұмтылыс 

жүзеге асады. Бұл ұмтылыстың артық заттануы өмірлік ұстанымды 

2 Қазақ халқының рухани әлемі қалыптасуының тарихи контексі: 

түркілік рухани дәстүр

81 

басымдылыққа  –  адам  дамуының  альфа  мен  омега  ретіндегі  қа-

жеттілігін  қанағаттандырады.  Егер  руханилық  басым  болса,  онда 

біріншіге  қарсы  діншілдік  өмірдің  басты  реттеушісі  ретінде  оның 

ұятының  көрінуіне  бағытталған  адам  өмірінің  моральдық  қағида-

ты  ретінде  пайда  болады.  Бірінші  және  екінші  жағдайда  да  этика, 

адамгершілік  туынды  болып,  адамның  тәжірибелік  қызметінің 

аясында  екінші  орынға  шегінеді.  Бірінші  жағдайда  «таза  ақыл» 

«тәжірибелік  ақылдың»  алдында  болады,  екінші  жағдайда  –  діни 

мұрат – адамдық адамгершілік алдында болады. Екі жағдайда адам 

адамгершілік  жауапкершілікті  Ақылға  немесе  Құдайға  ауыстыра-

ды. Азғындық жағдайында ол кімге шағымданатынын және кімнен 

«кешірім сұрайтынын» біледі [4].

Адамда  этикалық  негіз  отбасынан  басталады.  Адамгершілік 

ата-ананы сыйлаудан тұрады. Отбасы әкеден басталады, сондықтан 

«отбасы»  –  отбасылық  «жарық-от»  бастауы,  отбасы  ошақ  ретінде 

алынған.  Ошақтың  тыныштығын  сақтаушы  ана  болды.  Мифтік 

поэтикалық қабылдау негізінде тәңіршілдікте анаға Ұмай деген атау 

берілді. Ұмай көнетүркі тілінен «жолдас» деп аударылады. Бұл сим-

волда жоғары этикалық мән – өмір бастау ретінде Анаға деген махаб-

бат бар. 

Адамгершілік балаларға байланысты айтылады, өмір балаларға 

деген  махаббат  ретінде  елестетіледі,  барлығы  өз  балаларының 

болашағын қамтамасыз етуге бағытталған. 

Түркі  қоғамы  әрқашан  жоғары  дәрежедегі  қауымдасу  арқылы 

ерекшеленген.  Қауымсыз  адам  адам  болудан  қалады.  Ең  алды-

мен  бірігу  адам  өзінің  адамгершілік  негізін  көрсететін  туысқандық 

қатынас  деңгейінде  жүрді.  Түркілік  рулық  ойдың  басымдығы  мен 

«жеті  ата»  ұжымдық  тәрбиенің  адамгершілік  негізі  болып  табыла-

ды,  яғни  өзімшілдігін  басқаға  қамқорлықпен  алмастырып,  адам 

туғандары үшін жан қиюға дейін барады. 

Әкені  қадірлеу  адам  санасын  үлкенді  сыйлау,  құрметтеуге 

міндеттейді. Ақсақалдарды сыйлау жеке адам мен қоғам болмысының 

философиялық  ойының  жоғары  күшін  көрсетеді.  Ақсақал  ру  мен 

қоғамдағы  үлкені  ғана  емес,  ол  даналықты  таратушы.  Өмірлік 

даналықпен  жүр,  адамдармен  келісімде  өмір  сүр,  ата-бабаңның 

дәстүрін  сақта,  әке  мен  бала,  қыз  бен  ана,  басқарушы  мен  қызмет 

етуші, көсем мен жауынгер, малшы мен егінші, қолөнерші мен сау-

дагер аарсындағы адамдық бағытыңды сақта, сонда өмір мәнді бола-

ды, сені ұрпағың есте сақтайды – түркі мәдениетінде басым болған 

қарапайым халық даналығы. 

«Адамгершілік»  тұжырымының  негізінің  бірі  қазақ  рухани 

әлемінің  адамгершілік  қағидатынан  шыққан  қонақжайлылық  бо-

82

Қазақтардың рухани әлемі: 

әл-Фарабиден Абайға дейін

лып табылады: «Қонақ келсе құт келеді!», «Қырықтың бірі Қыдыр». 

Қонақжайлылық  тікелей  жайдарылықпен  қарсы  алу,  сыйлау  ғана 

емес, дәстүрлі этиканың, дүниетанымның кеңдеңгейлі мәні. 

Біріншіден, адам қонақ ретінде осы ошаққа басын бұрып, қонақ 

болғаны үшін ризашылығын білдіреді. 

Екіншіден,  қонақ  дәрежесіндегі  адам  адам  болмысының  құ-

пиясына  жақындайтын,  басқа  адамға,  оның  рухына  жақындау 

мүмкіндігіне ие болады. 

Үшіншіден, терең этикалық сипатын айтуға болады: болашақта 

кездесуі  белгісіз  қонақ  терең  ықыласқа  бөленеді.  Қожайын  ұзақ 

уақыт естен шықпастай қылып, шын көңілімен қарсы алып, құрмет-

тейді [5].

«Жаман  болады»  түсінігімен  бірге  Тәңіршілдік  этикасында 

басқа «ұят болады» болжамды талап жүреді, «қазақтың қарапайым 

құқығының  ұтымдылығы  «ұят  мәдениетінің»,  яғни  төл  мәдени-

психологиялық тетіктің болуы әлеуметтік-мәдени үрдістік бірігуімен 

түсіндіріледі» [6]. 

Бұл тұжырым «ұждан»-ұят тұжырымының ішкі жалғасы болып 

табылады. Ар-ұят түркілік дүниетанымда тек адам мінезін реттеуші 

ғана емес, ол адам мәнін таныстырушы. «Ұждансыз адам – адам бола 

алмайды», бұл түркілік дүниетаным идеясын адам болмысының үш 

ақиқатының бірі ретінде Шәкәрім қолданған [7].  

Еркіндік түркі мәдениетінің негізінен шыққан. Мәңгілік үздіксіз 

қозғалыс  пен  түркі  мәдениетінің  кеңдігі  болмыстың  шексіз  сезімі 

ретіндегі  еркіндік  сезімін  қамтамасыз  етті.  Еркіндік  адамның  іс-

әрекетінің  көрінісі  ретінде  ғана  емес,  рухтың  көрінісі  ретінде 

түсінілді.  Оның  еркіндігі  оның  отбасының,  руының,  халқының 

еркіндігінің идеясы болды. 

Түркі  мәдениетінде  теңдік  болмыс  формасы  ретінде  түркі  қо-

ғамының өмір сүру шарты болды. Ұжымшылдық пен теңдік – түркі 

қауымының  ажырамас  жағдайы,  көшпелі  өмір  сипатының  барлық 

қиындықтарын  жеңіп  шығу  тәсілі.  Теңдік  пен  ұжымшылдықтың 

мәдени символдарының бірі құрылтай болып табылады. Құрылтай-

да қару ұстауға қабілеттілердің бәрі, тіпті әйелдер де қатыса алады. 

Ұжымшылдық  шешім  барлығына  да  міндетті  болды.  Теңдік  пен 

ұжымшылдық  тұрмыста  да  көрінді,  біреу  қайтыс  болғанда  неме-

се отбасындағы үлкен мерекеде барлық ру, ауыл болып көмектесті. 

Тағы бір әлеуметтік-мәдени құбылыс – Асар, онда барлығы жаппай 

өз мүмкіндіктерінше көмектесуге тиіс болды.  

Ислам дін және мәдениеттің рухани-діни негізі ретінде, мәдени 

өзін-өзі  анықтау  факторы  ретінде  Орталық  Азия  елдерінде  үлкен 

2 Қазақ халқының рухани әлемі қалыптасуының тарихи контексі: 

түркілік рухани дәстүр

83 

мәнге ие болды. Қазақстанда ислам өте ерте, терең тамыр жайған. 

Ислам  он  екі  ғасырдан  астам  Орталық  Азияның  түркітілдес  ха-

лықтарының,  соның  ішінде  қазақ  халқының  да  діні  болып  табы-

лады.  Қазақ  халқы  мыңдаған  жылдық  дәстүрін  сақтай  отырып 

мұсылман  идеялары  әлеміне  тығыз  енді.  Ортаазиялық  мәдениет 

исламның қалыптасуы мен таралуына тікелей қатысты. Ең алдымен, 

бұл  аймақта  тұрғылықты  халықтың  салт-дәстүріне  түсіністікпен 

қарайтын ханрафит мазхабындағы сүннеттік ислам кең тарады. 

Неге ханафийя мазхабы орталық азиялық аймақта басым болған 

деген сұрақ туады? 

Біріншіден,  басқа  мазхабтармен  салыстырғанда  ханафийя  ең 

дінге ерікті, төзімді келеді. Бұл аймақта исламның таралуы ең қиын 

уақытта  келді.  Оңтүстік  Азия  мен  Иранның  солтүстік  шығысында 

негізгі діни жүйе зороастризм болды. Тамыры тереңге кеткен Аве-

ста діні Орталық Азия халықтарының рухани мәдениетінің бір бөлігі 

болды.  Заратуштра  идеясы  осы  халықтардың  ділін,  руханилығын 

және психологиясын анықтады. Бұл аймақта Мани ілімі кең тарады. 

Орталық Азияның түркі халықтарының бір бөлігі буддизммен айна-

лысты. Индияда ерте буддизм адамгершілік-этикалық ілім ретінде 

Кушан  патшалығы  кезінде  қалыптасқан  және  ол  тарағаннан  кейін 

оның діни жүйе ретінде махаян формасында туып, кейін ламаизмге 

айналды [8].

Екіншіден,  ханафия  мазхабында  тарихқа  көңіл  аударады.  Ис-

лам, оның ішінде осы мазхаб ислам қабылдаған халықтардың салт-

дәстүріне  түсіністікпен  қарады.    Егер  Орталық  Азия  мәдениетінің 

дәстүршілдігін  ескерсек,  «орталық»  (радикалдық  емес)  ханафия 

теологиясы  тұрғындардың  психологиясына  жауап  берді.  Мы-

салы,  әлі  күнге  дейін  адамдардың  санасында  тәңіршілдік  діни 

дәстүрлер  сақталған:  аруаққа  сену,  әулиелерді  құрметету,  әулие, 

атақты адамдардың қабіріне бару, түрлі ас беру (3 күн, 7 күн, 40 күн, 

жылдық-ас), халықтық мерекелер, оның ішінде – Наурыз. Олардың 

көбісі исламға сіңіп, мұсылмандық мерекеге айналып кеткен. 

Үшіншіден,  Орталық  Азияда  бұл  мазхабтың  «жеңіл»  таралуы 

–  исламның  бір  құдайға  сенуі.  Иудаизм  мен  христиандық  та  бір 

құдайға сенген. Ал зороастризм мен тәңіршілдік – Орталық Азияның 

байырғы  халқының  діні,  өз  мәнінде  монотеистік  дін  болған,  ислам 

бұл халықтардың діни психологиясына қарсы келмеді. 

Сунниттік теологияның Орталық Азияда таралуының басқа жағы 

–  бұл  теология  мен  ғылымның  арасындағы  қатынас.  Бұл  үшін  сол 

уақыттағы  ханафийя  мен  ғылымның  дамуы  арасындағы  қатынасты 

қарастыруымыз керек.

84

Қазақтардың рухани әлемі: 

әл-Фарабиден Абайға дейін

Таным теориясында ханафийя адам танымның үш амалы арқы-

лы: сезім мүшесі, тарихы және санасы қызмет етеді, ал таным беделі-

не  сенім  артуға  емес,  дәлелге  негізделеді.  Адамдардың  іс-әрекетіне 

келсек  ол  жабариттер  мен  кадариттер  арасындағы  «орталық»  ұс-

танымда  болады.  Оның  теологиясының  ортасы  адам  әрекетіндегі 

«ихтийар»  (ерік  бостандығы).  «Жарату  менен  –  жаратылу  өзіңнен» 

–  тәңіршілдікте  адам  еркіндігіне  жауап  беретін  адамның  еркі  мен 

әрекетінің  дербестігіне  Құдайдың  рұқсат  етуі.  «Тариф»  –  құдай 

танымының  еркіндігін  беру,  «амал»  –  таным  негізіндегі  адамның 

қылықтары  –  адамның  дербестігін  білдіреді.  Калам  дәстүрінің  не-

гізінде  ханафийя  онтологиясы  әлемнің  белгілі  құрылымын  береді. 

Бұл  ең  алдымен,  сол  кездегі  тән  субстанциясы  мен  акциденциясы, 

атомизм элементтері, болмыс ілімі жайлы мұсылман ғылымы.

Сондықтан  ханафийя  теологиясы  дін,  әлем  танымы  және  адам 

деңгейінде  ғылыми  негіздейді.  Бұл  сол  кездегі  арнайы  ғылымның 

дамуына «жеткілікті» еді. Таным теориясының негізгі қалпы «илм-

марифат» – таным, «илм-ал истидлал» – зерделік таным, «акл-мин 

джихати  ш-шаварр»  –  мейірбан  зерде  және  басқалары  ғылымдағы 

таным жолдары сипатталған шығармаларға әкелді. 

Ханафийя  мен  тәңіршілдік  идеяларының  синтезі  сол  аймақта 

ғылым  мен  мәдениеттің  дамуына  мүмкіндік  берді.  Орталық  азия-

лық  мәдениет,  оның  ішінде  түркі  мәдениеті  әлемге  жаңа  сапада 

көрінді.  Бұл  мұсылман  әлемінің  бірқатар  бөліктері  үшін  Бұхара 

мен  Самарқанд,  Отырар  мен  Қашғар  өркениеттің,  ғылымның, 

өнердің,  оқу  ісінің  орталығына  айналған    Саманид  мемлекетінің 

өркендеу  кезеңі  еді.  Бұл  әл-Бухари  (816–878),  ұлы  теологшы, 

хадистерді  құрастырушы  Закария  Разидің  (864–925)  уақыты.  Бұл 

уақыт  жаңалықтары  жаратылыстану  ғылымында  ғылымның  да-

муын  тұтасымен  ұзақ  уақытқа  анықтаған  атақты  ғалым-табиғат 

зерттеушілерінің  тууына  мүмкіндік  берді.  Әл-Бируни  (973–1048) 

–  Хорезмде  білім  алған,  математика,  физика,  астрономия  (Күннің 

зодиак арқылы қозғалуы), аспан денелерінің қозғалуы, оптика, ми-

нералогия, тарих, метеорология мәселелерімен айналысқан, Жердің 

шар бейнелі екендігі туралы идеяны алғаш рет дәлелдеген. Атақты 

Ибн Сина (980–1037) – Бұхарада туған, математика, физика, логика 

бойынша жұмыстары, философиялық және медициналық трактат-

тары, кейінгі дәуірдің ғылымының дамуына үлес қосты. Омар Хай-

ям (1040–1123) – Нишапур тумасы, математик, невклид геометрия-

сын  ашқан,  дәлдігі  жағынан  гриогриан  күнтізбесін  басып  озатын 

күн күнтізбесін (наурыз күнтізбесі) қалпына келтірген астроном, ру-

баиларын бүкіл әлем білетін ақын. Тағы да жаңа уақыттың еуропа 

2 Қазақ халқының рухани әлемі қалыптасуының тарихи контексі: 

түркілік рухани дәстүр

85 

ғылымының дамуына енген ортағасырлық мұсылман ғылымына үлес 

қосқан көптеген ғалымдар болды. Осы уақытта әл-Фараби, Қорқыт 

Ата, Қашқари, Баласағұни, Иүгнеки және т. б көптеген түпкі фило-

софиясы мен ғылыми ойының өкілдері еңбек етті. 

Мұсылман  философиялық  ойы  –  фәлсафа  өзінің  үш  негізгі 

бағыты арқылы көрініс берді: рационалдық мұсылман философия-

сы, мұсылман теологиясы (калам), сопылық. Бұл бағыттардан басқа 

нақты ғылымдардың дамуымен айналысқан ғылыми-рационалистік 

бағыттарды ашып көрсетуге болады [9].

Ислам  мен  түркі  философиясы  туралы  айтқанда  сопылыққа 

тоқталу қажет. Егер ортодоксалды ислам сопылыққа қарсы шықса, 

орталықазиялық  аймақтағы  ханафийя  оған  оң  көзбен  қарады.  Та-

саввуф исламда терең тамыр жайды, ол фәлсафаның беделді ағымы 

болды. Бірақ бұл жерде бұл аймақта қандай сопылық таралған деген 

сұрақ туады? 

Тарихқа сүйенсек, бұл жерде негізінен сопылықтың екі бағыты 

болған:  Құдайға  деген  сүйіспеншілік  жырланған  адамгершілік-

этикалық,  Құдайға  қызмет  ету  және  тану  үшін  адамның  өздігінен 

жетілуіне үндеу. Тасаввуфта бұл екі бағыт кейіннен түркі-парсылық 

сопылық  деген  атау  алды.  Сопылық  өзінің  этикалық  және 

рационалды-интеллектуалдық бағытымен тәңіршілдікке қарсы кел-

меді,  керісінше  әдет-ғұрыпты  жақтады.  Бірақ  сопылық  тек  қалада, 

зиялы қауым арасында ғана тарады. Ал негізгі түркі жұртшылығы, 

әсіресе көшпелі өмір сүрген  халық тәңіршілдік дәстүрді жақтады. 

Көптеген зерттеушілер «әл-Фараби ислам ойшылы болды ма?», 

«Оның  көзқарасы  ислам  догматтарымен  сәйкес  келе  ме?»  деген 

сұрақтар  қояды.  Кей  зерттеушілер  еуропалық  дәстүрге  сүйеніп, 

араб  философиясы  перипатетикалық,  ал  әл-Фараби  «діни  Платон 

мен  Аристотельді  біріктірген»,  «Екінші  Ұстаз»  тікелей  мұрагер, 

ізін  жалғастырушы,  кейде  тіпті  көнегрек  даналығының  жәй  түсі-

ніктемешісі  деген  пікір  білдіреді.  Басқалары  ортодоксалды  ислам 

мен калам көзқарасының күшейген уақыты жайлы айтып, әл-Мамун 

уақытындағы белгілі «жылылықтан» кейін, идеологияда мутазилит-

тер  басқарғанда  әл-Фарабидің    философиялық  шығармашылығы  

ислам  аясында  болып,  оның  догматтарына  қарсы  шықпаған 

деп  қорытады.  Екі  жағдайда  да  зерттеушілер  оның  «мұсылман 

қауымына  жататынын»  ашық  айтады,  бірақ,  Аристотель  салған 

ғылыми және дүниетанымдық рационализм көзқарасын жақтайды. 

Бірақ ойшыл шығармашылығындағы түркілік дүниетанымдық және 

философиялық дәстүрді айтпай кетеді. Тек әл-Фараби түркі тегінен 

шыққан және Фараб қаласында туған деген деректі көрсетеді. Ең ал-

86

Қазақтардың рухани әлемі: 

әл-Фарабиден Абайға дейін

дымен, әл-Фараби шығармашылығындағы түркілік дүниетанымдық 

және  философиялық  дәстүрдің  болуы  ислам  мен  антикалық  әсер 

етуден болғанын айту керек еді. 

Тарихи деректер бойынша Қарахан мемлекеті тұсында 920–950 

жылдар аралығында Сутук Боғра хан тұсында ислам ресми түрде дін 

болған.  Билік,  аймақ  үшін  күресті  айтпағанда  түркі  әлемін  ислам-

дандыру үрдісі халық пен басшылар жағынан ешқандай қарсылық 

көрмей тез болды. Бұл үрдістің бір белгісі – түркі халықтарында мо-

нотеизм  формасының  болуы.  Әл-Фарабидің  «мұсылман  қауымына 

кіретіні» жайлы айтсақ, ол Бір Құдайға сенетін адамдар түсінігіндегі 

мұсылман болды. 

Фараби  идеясын  түсінудің  қиындығы  оның  ислам  догматтары-

ның  түсіндірмесіне  ерекше  белгі  қалдырған  ойлау  формасының 

ерекшелігінде.  Зерттеушілер  Фарабидің  о  дүние  мен  сауап  түсі-

нігінің  бірқалыпты  еместігін    көрсетеді.  Ол  дүниетанымдық  тұ-

жырым  ретіндегі  тәңіршілдіктің  ерекшеліктерінің  бірі  болып  та-

былатын  исламның  о  дүниедегі  бақыт  үшін  бұл  өмірдегі  бойсұну 

тұжырымын сынайды.  «Адамдар ажалды болып туған» – көнетүркі 

ескерткіштерінде айтылған жәй ғана адал ой адам өмірінің квинтэс-

сенциясы болып табылады. Осы арада түркі дүниетанымында үстем 

болатын  өмірдің  толықтығы  мен  оптимизм,  рух  пен  қаһармандық 

еркіндігі, жақсылық пен мырзалық идяелары шығады. Тәңіршілдікте 

о дүние мен сауап идеясы айтылмайды. Сауап – өз халқының естелігі, 

осыдан – тәңіршілідіктің адамгершілік-этикалық негізі ретіндегі ата-

баба діні шығады. 

Әл-Фараби осы түркі дәстүріне еріп, адам екі жетістікке жетеді 

дейді [10].  Бұл өмірде адам  ізгіліктен  шығатын  ізгі  істерді жасауда 

алғашқы жетістікке жетуге болады, екінші жетістігі арғы беттегі емес, 

осы  беттегі  әлем  жетістігі.  Бұл  Ясауидің  адам  рухани  әлемде  емес, 

бұл өмірде жетіліп болғандағы «ажалдан бұрын өлу» деген идеясын 

дәлелдейді.  Бұл  кейбір  зерттеушілердің  әл-Фарабидің  философи-

ясында түркі-парсы мәдениетінің философтарына тән сопылық са-

рын  бар  деп  есептеуіне  мүмкіндік  береді.  Рухани  және  зерделі  ізгі 

ниеттілер бірігіп адамдарға қалада бірге бақытқа жетуге көмектеседі. 

Әл-Фараби  түркі  дәстүрінің  ізімен  өз  шығармашылығында 

философияның  басты  мәселелерінің  бірі  –  адам  бақытының  фило-

софиясын зерделейді. Тәңіршілдікте де дүниетанымдағыдай «құт» – 

бақыт ортақ ұғым болып табылады. Тәңір адамға тек өмір мен уақыт 

сыйламайды, оларға «құт» – бақыт та сыйлайды. 

Сол  кезеңнің  тағы  бір  белгілі  тұлғасы  –  Ясауи  Ахмад  бин 

Ибрахим,  бин  Әли,  әл-Йаси.  Ясауи  –  кім  болған?  Неге  ол  қайтыс 

болғаннан  кейін  екі  ғасырдан  соң  ұлы  Темір  кесене  салған?  Неге 

2 Қазақ халқының рухани әлемі қалыптасуының тарихи контексі: 

түркілік рухани дәстүр

87 

көптеген  ақындар  мен  сопылар  оны  Ұстаз  атаған?  Неге  адамдар 

оны  қасиетті  санаған,  қаншама  ғасырлар  оның  кесенесіне  барып, 

құрмет  көрсетеді,  тіпті  қажылыққа  барумен  тең  санайды?  Неге 

оның хикметтері мыңдаған жылдар бойы біздің замандастарымыз-

ды қобалжытып, ойландырады?

Егер  оның  мистикалық  тармағы  ретіндегі  еуропалық  ислам-

ды оқытатын сопылыққа сүйенсек,  Ясауи – мистикалық танымның 

түркілік «жолын» жасаған сопы-мистик, тақуа. 

Ол түркі тайпаларының исламдануына, түркі-көшпенділер ара-

сында исламды енгізуде үлкен рөл атқарды және Түркістан (Шығыс 

Түркістаннан Трансоксианға дейін (Еділ), Әзербайжан, Қорасан мен 

Кіші  Азия  аймақтарына  өз  әсерін  қалдырған    түркі  шейхтарының 

бастауына  жол  ашты.  Йасавия  шейхтардың  мазарлары  мен 

ортаазиялық исламда қажылықтың болуынан басқа өзіндік тармағы, 

тұрақты жері жоқ жиһанкездер тарикаты деп есептелді. 

Сонымен  бірге  батыс  зерттеушілері  йасавия  көптеген  діни, 

әлеуметтік  және  мәдени  тармақтары  бар,  түркі  мәдениетінің  ерте 

кезеңде қалыптасуының маңызды рөлі бар екенін айтады. 

Түркі  халықтары  үшін  Ясауи  –  ұлы  ақын-лирик,  Түркі  ренес-

сансы  классикалық  поэзиясының  өкілі.  Атақты  Жүсіп  Баласағұн, 

Махмұд  Қашқари,  Ахмет  Югнеки,  Сүлеймен  Бақырғани  сияқты 

ғалымдармен  қатар  түркі  мәдениеті  тарихына  өшпес  із  қалдырған 

түркі  фәлсафасының  өкілі.    Ясауи  барлық  түркі  халықтарына: 

өзбек  пен  түрікмен,  қазақ  пен  қырғыз,  татар  мен  ұйғыр,  түрік 

пен  әзербайжандарға  ортақ  ойшыл  болып  табылады.  Ол  осы 

халықтардың барлығының рухани мәдениетіне, тілі мен әдебиетіне 

бірдей әсер еткен. 

Ясауи  философияда  араб  тілінің  басым  болған  кезеңінде,  пар-

сы  тілінде  ғылыми  трактаттар  жазу  мен  іс-жүргізуде  басқа  түркі 

мәдениетінің  өкілдерімен  қатар  түркі  тілін  жаңа  биікке  көтерді. 

Көптеген зерттеушілер Ясауи көнеұйғыр тілі немесе ұйғыр-қарлұқ 

тілі мен қарахан дәуірі кезеңіндегі әдебиетте хакан тілі деп аталған 

ерте жазудан өту кезеңін іске асырғандардың алғашқыларының бірі 

болды дейді. 

Бұл тек жаңа тілге өту немесе араб мұсылман және парсы мұ-

сылман мәдениетіне икемделу ғана емес, ең алдымен түркі тілінің 

өзінің табиғи дамуы, тіл негізінде рухани-діни және әдеби ұмтылыста 

түрлі  түркі  тайпаларын  біріктіру,  Түркістан  аймағында  біртұтас 

әдеби  тіл  құрылуы  үшін  диалектілік  айырмашылықтың  болмауы 

еді. Сол кезеңде мұсылман әлемінде түркілік әсердің көп болса да 

(Египеттегі  мәмлүктерден,  селжүктер  мен  Орта  Азияның  барлық 

аймағындағы  қарахандықтар  билігі)  араб  және  парсы  тілдерінің 

88

Қазақтардың рухани әлемі: 

әл-Фарабиден Абайға дейін

басымдығы  сақталды.  Ясауи,  Қашқари,  Баласағұни,  кейінірек 

Әлішер Науаи түркі әдеби тілінің нығаюына көп қызмет етті және 

түркі,  араб  және  парсы  тілдерін  жинақтады.  Егер  Қашқари  түркі 

халқының халық фольклорын, дәстүрі мен салтын жинақтап, тілдік 

және  әдеби  өзарабайыту  мақсатында  «Диванды»  жазған  ғалым-

лингвист болса, Баласағұни шығыс жанрында өзінің «Құтадғу-білік» 

шығармасын хакан тілінің дегдарларына жазды, ал Ясауи «Хикметі» 

халықтық түркі тілінде, халыққа арналып жазылды. 

Хикметтерінің  басты  идеяларының  бірі  –  халыққа,  өз  туысы 

мен  Отанын  жоғалтқан  ғаріптерге,  жетімдер  мен  жиһангерлерге  

арналған. Ясауи мен оның шәкірттерінің, әсіресе Сүлеймен Бақыр-

ғани  тілі  монғол  жаулап  алуының  алдында  шағатай  тілінің  ізімен 

жүрсе, кейін Әлішер Науаидың керемет «Хамсасының» тілі болды.  

Ясауи – түркі әдебиетінде орта ғасырда кең тараған және қазір 

де  түркілік  Шығыста  кең  тараған  әдеби  жанр  болып  табылатын  – 

«мода» жанрының негізін салушы болды. Бұл жанр араб және парсы 

әдеби дәстүрін қайталамайды, түркі классикалық әдебиетінің өзіндік 

жанры және тамыры көнетүркілік эпикалық әдебиетке кетеді. 

Бірақ  Ясауи  жәй  ғана  ақын-лирик  болған  жоқ,  ол  ақын-ше-

шен,  хәкім  болды.  Оның  хикметтері  адамды  билік  иелері  мен 

діни  қызметкерлердің:  молдалар  мен  ишандардың  зұлымдығына, 

әділетсіздігі, дүниеқоңыздығы мен сараңдығына қарсы күреске ша-

қырады. Ол өзі және басқа адамдарды жетім-жесірлерге, бөтен елде 

көшіп-қонып жүрген кезбелерге көмек беруге шақырады. Ол халық-

ты махаббатпен өмір сүруге, өзаракөмек пен достыққа шақырады. 

Бірақ ол халықтың және белгілі бір адамның бақытты өмірге 

жету  жолын  көрсетті  ме  деген  сұрақ  туады?  Иә!  Бұл  Жол  –  Ал-

лаТағалаға және жақыныңа деген махаббат Жолы! Құдайға және 

адамға  деген  махаббат,  Ақиқатқа  деген  махаббат  және  Жанның 

Тазалығы  әр  адамды  және  барлық  халықты  бақытты  етеді,  яғни 

ол  барлық  түркі  халқына  түсінікті  –  адамгершілікті  уағыздайды. 

Оның уағызы бос қалған жоқ, Құдайға, Ақиқатқа және адамдарға 

қызмет ету жолын, адам қандай болуы керек екенін өзі көрсетті. 

Бұл – еш шабуылсыз және қантөгіссіз шығыс дүниетанымына сай  

дәстүр.  Тәубе  мен  сабырлылық  арқылы,  Махаббат  пен  Бақытқа 

жету мен еркіндік Жолы – Ясауи насихаттаған мұрат осы. 

Ясауиді хәкім деп есептей отырып, оның өз түркі-мұсылман адаб 

мектебін ашқанын айта кетуіміз керек. Өз хикметтерінде ол тариқат 

Жолын ғана ашқан жоқ, мұсылманның қоғамдағы әдеп сақтауы мен 

этикасын, адамның жеке өз жетістігіне жету Жолын көрсетті. 

Ахмет  Ясауи  түркілік  ортада  исламды  таратушы  діни  көшбас-

шылардың бірі болды және басқа діни ұстаздармен бірге, ортодоак-

2 Қазақ халқының рухани әлемі қалыптасуының тарихи контексі: 

түркілік рухани дәстүр

89 

сальды исламмен бірге әруақтарға сену, әулиелер мен олардың ке-

ремет әсеріне, олардың мазарларына сиынуы т. б. болған  түркілік 

исламның  негізін  салушы.  Бұл  сөздердің  дәлелі  ретінде  мыңдаған 

жылдар  өткен  соң  осы  аймақтағы  түркі  халықтарының  ортасында 

тағы да бір - Ясауи мавзолейіне үш рет бару қажылықпен тең деген 

көзқарас пайда болды. 

Ясауи  ешқашан  садақа  алмаған,  ешқашан  өз  шәкірттерінен 

ақша алмаған, ол адам ешқашан арамтамақ болмау керек, өз нанын 

еңбекпен  табу  керек  дейді,  ол  өзі  талдан  керек-жарақтарын  жасап 

өмір сүрген. 

«Ажалдан бұрын өлу». Бұл жерде кей ортағасырлық түркі, араб, 

парсы ақындарының сопы деп аталғанымен негізінен оған жатпай-

тынына  кейбір  заманауи  зерттеушілермен  келісу  керек.  «Сопы» 

–  Тариқат  жолымен  жүретін,  сопылық  практикамен  айналысатын 

адам және әмутасаввуфа» – ақын-ойшыл, философ. 

Егер көптеген сопылар «вахдативуджудамен» (болмыстың бірлігі) 

айналысса, Ясауи «вахдатимавджуд»  (ақиқат бірлігі) тұжырымына 

жақын.  Біріншісі  Құдай  –  бұл  Әлем  десе,  екіншісі  Әлем  –  Құдай 

дейді.    Екінші  тұжырым  жалғыз  шындық  Құдай,  басқалары  оның 

сәулесі, бұл мәнде адам «ан аль хакк». Сондықтан Ясауи аса қатты 

сопы  болған  жоқ,  пантеистік  ағымдағы  сопы  болды,  ол  орташа 

сопы – діни философ-дана (бірақ рационалистік-мутазилитам емес, 

каламға жақын). 

Оның хикметтеріндегі екінші мәселе, ол сопы – 63 жасында «жер 

астына  кетеді»,  кей  зерттеушілер  ол  өзіне  Жер  астынан  үйшік  са-

лып алып, қалған өмірін сонда өткізді дейді. Бірақ оның хикметтері 

аллегориялық  мәнде,  жасырын,  мәні  сол  уақыт  поэзиясына  тән. 

63  жаста  жер  астына  кетуі  өзінің  айтуынша,  ең  алдымен  оның 

діндарлығын және Пайғамбар алдында шынайы құрметін көрсетуі, 

ол Мұхаммедтен артық өмір сүре алмады. Ал жер астына кетуі – бұл 

хикметтің  рухани  және  өміршең  іске  асуы:  «ажалдан  бұрын  өлу». 

Ясауи өмір қарбаласынан жәй ғана бас тартпайды, ең алдымен бұл 

өмірдегі Тазалық пен Ақиқатқа жетеді. 

Сондықтан,  ислам  түркі  ортасында  ұзақ  уақыт  таралды,  ислам 

біртіндеп және аса сақтықпен түркі халқының салт-дәстүрін сақтай 

отырып, түркі мәдениетіне бейімделді. Исламның  таралуы кезінде 

түркі халықтарының ділімен сәйкес келетін өз негізін пайдаланды. 

Әл-Фараби  идеясы  бүгінде  өмір  сүруде.  Ол  Қазақстанның  на-

рықтық  қатынастар  жүйесіне  ену  кезі  мен  әлемдік  қауымдастықта 

рухани және мәдени даму жолын табудағы ең қиын кезеңінде ерек-

ше өзектеліне түседі. Ойшыл бұл үшін жауапкершілікті ізгі басшы-

ға  аударады.  «Бақытқа  жету  жолы»  трактатында  әл-Фараби  басқа-

90

Қазақтардың рухани әлемі: 

әл-Фарабиден Абайға дейін

ру өнері көп күшті қажет етеді, оның ойы мен білімі – «философ», 

«бірінші  басшы»,  «басқарушы»,  «заңгер»  және  «имам»  ұғымдары 

күші  жағынан  ең  үлкені.  Бұдан  шығатын  қорытынды,  әл-Фараби 

көзқарасы бойынша – басшы, имам, сонымен бірге өз азаматтарының 

рухани,  адмгершілік  амандығын  ойлаған  басшыны  –  Мұхаммед 

кейпінде көрсетеді. 

Осылайша, Араб халифаты мен шығыс перипатетизмі дәуірінде 

әл-Фараби  сұхбаттың  мәні  мен  қызметі  жайлы  әділ  де  нәтижелі 

ой айтқан. Сондықтан әл-Фараби және басқа да әр дәуірдің атақты 

ойшылдары  өзектілігін  жоғалтпай  заманауи  сұхбатқа  қатысуға 

қабілетті. 

Әл-Фараби  батыс  антикалық  және  Шығыс  Ренессансы  арасын-

дағы  философиялық  сұхбатты  іске  асыруда  ортағасырлық  Шығыс-

тағы ең ұлы араб ойшылы болған деп айта аламыз. Мұндай когни-

тивті байланысты қалыптастыруда әсіресе Ибн Синаның куәлік етуі 

бойынша әл-Фарабидің рөлі айқын көрінеді. Ол өмірінің сол кезеңін, 

медицинаны, философияны, физиканы, логика мен метафизиканы 

оқыған жоғары білімді адам болған кезін, Аристотельдің «Метафи-

зикасын»  әлі  түсіне  қоймаған  уақытты,  аристотельдің  мақаласын 

түсіндіретін әл-Фараби трактатын мұқият оқып болмаған кезін мой-

ындайды. 

Этностың  рухани  әлемінің  ерекше  мәні  ұрпақтан  ұрпаққа 

мәдени  құндылықтар  беріп,  тәрбиелік  және  біліми  қызмет  жасай-

ды. Бұл рухани мәдениеттің дәстүрлі сипатының негізінде ұрпаққа 

жол көрсететін халықтың даналығын, өмірлік тәжірибесін ендірген 

құрылтайдың,  ақсақалдар,  билер  кеңесінің,  асардың  идеялық  сим-

волдары  жатыр. 

Осымен  бірге  басқа  –  ата-бабаларға  табыну,  ата-ананы,  үлкен 

кісілерді  құрметтеу  маңызды  рухани  мәдениет  құндылығы  байла-

нысты. Ата-бабаларға, ауыл ақсақалдарына, ата-анаға табыну қандай 

да  бір  рухани-діни  заттануды  көрсетеді  және  түркі  халықтарының 

ойлауының  атрибуты  болып  табылады.  Аруақтарға  сену  діни  жо-

рамал  ғана  емес,  көптеген  дәстүрлер  де  құрылған  діни  сенімде 

басымдылық  танытады.  Ата-ананы,  ауыл  ақсақалдарын,  атақты 

адамдарды құрметтеу көбінесе тек отбасының, рудың тұрақтылығы 

емес, барлық қоғамның тұрақтылығын анықтайды. 

Көне  заманнан  қазіргі  кезге  дейінгі  сақталған  рухани  мәдени 

құндылықтар  балалардың  рөлін  жоғары  түсіну  болып  табылады. 

Мұндай дәстүрлі құндылық ата-бабаларға, ауыл ақсақалдарына, ата-

анаға табынумен бірге бірлік пен ұрпақтар сабақтастығын іске асыра-

ды, этносты сақтау мен дамытуға жол салады. Түркі халықтарының 

психологиялық  мәдениетіне  «ұрпақтар  жанжалы»  тән  емес,  бұл 

2 Қазақ халқының рухани әлемі қалыптасуының тарихи контексі: 

түркілік рухани дәстүр

91 

рухани  құндылықтар  отбасы,  ру,  этнос  мүшелері  арасындағы  қа-

тынастарда үйлесімділікке әкеледі. 

Адамның  барлық  қоғамдық  және  жеке  өміріне  енген  руха-

ни  білім  ретінде  түрлі  дәстүрлі  түсініктер,  мінез-құлық  ережесі, 

тәртіп  пен  әдептілік,  иерархия  болады.  Қай  халықтың  болмасын 

мәдениетінің маңызды белгісі әйелдің қоғамдағы орны болып табы-

лады. Түркі халықтарының мәдениетінде әйелге, анаға деген құрмет 

көрсету дәстүрі өте күшті. 

Көне  дәстүр  бойынша  бала  киіз  үйге  кіргенде  алдымен  анасы-

на, содан кейін әкесіне бас иіп, құрмет көрсеткен. Көне заң бойынша 

әйелге қорлық көрсету Отанды сатумен бір деңгейде қаралған және 

өлім  жазасы  кесілген.  Әйел  дәстүрлі  түрде  қоғам  өміріне  белсенді 

араласқан  және  кең  құқыққа  ие  болған,  әйел  құрылтайға  қатысуға 

құқылы болған, тіпті әскери мәселелерді шешуге де қатысуға құқығы 

болған. 

Ертеден  келе  жатқан  қазақ  халқы  мәдениетінің  негізгі  құн-

дылықтарының  бірі  табиғатқа  деген  махаббат  пен  құрмет  болып 

табылады.  Түркі  халықтарының  философиясы  мен  дінінде  адам-

ды табиғаттың қожайыны ретінде түсіну болмаған. Оларға универ-

сум, өмір бұлағы ретінде қарастырылған табиғатты қорлауға тиым 

салынған. Бұл түркілік ділдің әмбебап негіздері оның халықтың са-

насында өмір сүріп, адамдардың өмірін толықтырушы болып табы-

латыны айтылады. 

жүктеу/скачать 3,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: