М. З. Изотов философия ғылымдарының докторы, доцент

220

Қазақтардың рухани әлемі: 

әл-Фарабиден Абайға дейін

ҚОРЫТЫНДЫ

Бүкіл  әлемді,  оның  ішінде  Қазақстанды  қамтыған  жаһандану 

дәуірі  өткен  замандардағы  қазақ  ойшылдарының  философиялық 

мұрасына  назар  аудару  және  оны  қазіргі  уақыттың  талаптарына 

сәйкес философиялық зерделеулерден өткізу бүгінгі өмірдің ең өткір 

міндеттеріне  жауап  береді.    Бірегейлікті  сақтау  үдерісі,  жаһандық 

әлемде  дербес  және  орнықты  жолды  табу  қоғамдық  санаға  өзіміз-

дің  төл  тамырларымызды  тереңірек  пайымдауды  өзектендіреді. 

Жаңарған  қайта  зерделеуге  назар  аудару  және  оны  заманауи 

үдеріске телу қазіргі кезеңнің адамгершілік сипатын қалыптастыру-

ға  және  оның  мағынасын  түсінуге  береді  және  болашаққа  қарай 

дамуымыздың бағыттарын анықтауға көмектеседі.   

Қазақстанның  мемлекеттік  тәуелсіздігінің  кекжиегінің  кеңеюі-

мен  бірге  тарихи-мәдениеттанулық,  философиялық  және  жалпы 

әлеуметтік  гуманитарлық  зерттеулердің  ауқымы  кеңіді.  Филосо-

фиялық  ізденістердің  бағыттары  көп  түрлі  және  көп  векторлы 

бола түсті, қазақ философиясын ұлттық ойлау дәстүрімен рефлек-

сиялау  арқылы  әзірлемелеу  мүмкіндігі  пайда  болды.  Әрбір  дәуір 

болмыстың  «мәңгі  мәселелеріне»  өзінше  жауап  беруге  тырысады, 

бірақ  оларға  тікелей  «мәңгі  жауаптар»  жоқ  екені  белгілі.  Қазақ 

философиясы  осы  зиятты  рухани  тәжірибені  сақтап  келді  және 

оны музейлік реликвия ретінде емес, бүгінгі күннің негізі, өткенді 

ғылыми  игерусіз  болашаққа  қадам  жасай  алмаймыз,  болашақта 

өткеннің сабағын ескермей болмайды. Әл-Фарабиден Абайға дейін-

гі кезеңдегі қазақтардың рухани әлемін зерделеу қазіргі жағдайда 

ұлттық  бірегейлігімізді  анықтау  үшін  маңызды  және  Қазақстан 

халқының бірлігін бекіту үшін керек. 

Аталған  тақырыпқа  арналған  ұжымдық  монографияда  қазақ 

этносының  таңдалған  тарихи  кезеңде  құндылықтық  тұғырлардың 

қалыптасуы  мен  дамуының  сипаттамасы  беріліп,  олардың  ұлы 

ойшылдардың  шығармашылығында  көрініс  тапқаны  көрсетілді. 

Жұмыста  қазіргі  кезеңдегі  жаңа  ғылыми  зерттеу  тұрғыларының, 

тарихи  реконструкциялаудың  әдіснамалық  тәсілдерін  қолданылуы 

арқылы,  сонымен  қатар  философиялық  компаративистика  мен  

философиялық және этносаяси ой тарихын зерделеу негізінде руха-

ни өмірді зерттеудің жаңа құндылықтық парадигмасы айқындалды.

Қ о р ы т ы н д ы

221 

«Қазақстан-2050» Стратегиясы және «Ұлт жоспары – 100 қадам. 

Баршаға  арналған  қазіргі  заманғы  мемлекет»  бағдарламаларының 

концептуалды  идеяларына  сүйене  отырып  қазіргі  қазақстандық 

қоғамның пәрменді дамуы заманауи сипаттағы қоғамның ортақ қа-

ғидаты  ұлттық  мәдениетті  және  ұлттық  тарихи  құндылықтарымен 

қатар  өткеннің  рухани  мұрасын,  этномәдени  сипаттағы  қоғамның 

рухани  жетістігін,  артықшылықтарын  өзекті  ету  негізінде  бәсекеге 

қабілетті бола алады

Жұмыста халықтың рухани өмірін қомпаративистік талдаудың 

негізінде мәдени көптүрлілікті және уақыттың сұхбатта және қазір-

гі  сұхбат  құрылымында  мәдениеттердің  теңқұқықты  өкілеттілі-

гін  сақтаудың  дикурсивті  стратегиясы  ашып  көрсетіледі.  Сонымен 

қатар,  номадтық  матрицаның  мәдени  төлтумалығын  сақталуы 

және  оның  қазіргі  қазақ  мәдениетіндегі  өзгерістерге  ұшырауы 

қарастырылады. 

Түркілік өркениеттік кезеңде тұрақты менталды құрылымдары 

бар  ашық  дүниетаным  ретіндегі  тәңіршілдікте  бекіген  еуразиялық 

руханияттың менталды өзегі қалыптасқаны айқындалды және олар 

түркі-моңғол  халықтарының  мәдени  әлемінде  қайталанады  және 

еуразиялық  мәдени-өркениеттік  кеңістіктегі  дәстүрлі  мәдениеттің 

барлық түрлерінде жалпы өзек болып табылады. Осы жағдай Еура-

зия этностарының рухани өмірінің ортақ тамыры бар екені жөніндегі 

және  еуразиялық  тұжырымдамасының  өткені  мен  болашағының 

топтастырушы бастауы жөніндегі тезисті дәйектейді.

Монографияда этностың рухани әлемі көп қырлы және күрделі 

құбылыс бола отырып көпдеңгейлі құрылымға ие және ол әртүрлі 

мазмұндық  салалардан  тұратын  жүйе  болып  табылатындығы 

дәектеледі.  Тарихи  кезеңдеудің  негізінде  қазақ  халқының  руха-

ни  өмірінің  байлығы  ашып  көрсетілді,  қазақ  халқының  ұзақ  та-

рихындағы,  оның  темпоралдығындағы  әрбір  тарихи  кезеңнің  ерек-

шелігі  айқындалды,  қазақ  халқының  тарихи  сабақтастығы  мен  осы 

үдерістің  нонфинальділігін  айқындап  беретін  рухани  әлемінің  тұ-

рақты қырлары мен ауыспалы қасиеттері көрсетілді.

Қазіргі  заман  ғалымдары  болжап  отырған  әлемдік  мәдени-

өркениеттік  даму  үрдісінің  Шығысқа  қарай  ауысуы  қазақ  ағар-

тушылығының  рухани-мәдени  ерекшелігі  оның  шығыстық  қа-

сиеттерінде  екендігін  атап  қөрсетіледі,  қазақ  Ағартушылығының 

ерекшелігі  айқындалады,  батыстық  ағартушылықтан  айырмашы-

лығы  ашылып  көрсетіледі,  сонымен  қатар  Шығыс-Батыс  қатынас-

тары контексіндегі ағартушылық идеологиясының жалпы және ерек-

ше қырлары пайымдалады.

222

Қазақтардың рухани әлемі: 

әл-Фарабиден Абайға дейін

Монграфиялық зерттеудің авторлары Еуразиялық тарихи кеңіс-

тіктегі мәдени шығармашылықтың белсенді субъектісі ретіндегі қа-

зақ халқының рухани мәдениетіне ерекше ықпалы болған көрнекті 

тарихи  тұлғалардың  рөлі  ашып  көрсетеді.  Олар  әр  тарихи  өтпелі 

кезеңге  тән  әлемнің  ұлттық  құндылықтары  көрсетіп,  әлеуметтік, 

мәдени  байланыстар,  дүниетанымдық  дәстүрлерге  сыни  тұрғыда 

философиялық талдау жүргізеді. 

Жұмыста  қазақ  халқының  рухани  тарихының  дүниетанымдық 

келбетін  толыққанды  сипатта  қалыптастыруға  әрекеттер  жасалды. 

Ғылыми  жобаның  зерттеушілері  ұлттық  мәдениеттің  қайта  түлеуі 

аясында  қазақ  қоғамындағы  этномәдени  дәстүрлері  талданды, 

руханилықтың  түркілік  кезең  мен  қазақ  философиялық  ойының 

ерте дәуірден ағартушылыққа дейінгі тарихи кезеңіндегі ойшылдар 

еңбегіне  тарихи-философиялық,  герменевтикалық  тәсілмен  талдау 

жасау арқылы тарихи үдерістегі этномәдени және дүниетанымдық 

негіздері және қоғамдық маңызы көрсетілді. Сонымен қатар, қазақ 

халқының  дүниетүсінігінің  танымдық,  дүниетанымдық  сипаттағы 

жөнінде жалпы қорытынды жасалды. 

Түркілік  рухани  дәстүрдің  құндылықтық  мазмұнын  зерделеу 

қазіргі  таңдағы  гуманитаристикада  жалғасын  табуда.  Оның  сұра-

нысқа  ие  болуы  өткеннің  мұрасы  замандастарымыз  үшін  өзекті 

болуымен, біздің қазіргі кезеңіміз өткенің мәдениетімен тығыз бай-

ланысты  болуымен  астасып  жатады.  «Қазақстан-2050»  Стратегия-

сы  біздің  қазіргі  кезеңіміз  бен  біздің  өткенімізді  байланыстырушы 

дамудың магистралды векторды анықтады, өткеннің дауысының ка-

мертонын қазіргінің симфониясымен байланыстырды. Оның негізгі 

ұстанымдары  –  мәдени  мұраға  деген  ұқыптылықпен  қараушылық, 

мәдени  байлығымызды  көбейту,  дәстүр  мен  мәдениетті  ұлттың 

генетикалық  коды  ретінде  түсіну  –  осының  барлығы  Қазақстан 

мелекетінің  мәдени  саясатын  айшықтайтын  белгілерге  айналды 

және сонымен қатар оның өткеннің рухани және материалдық мә-

дениетіне қатынасының мәні мен мазмұнын анықтады. 

Қазіргі жағдайдағы түркітілдес елдердегі сұхбат тарихи тәжіри-

беге сүйене отырып қарастырсақ мәдени диалог ретіндегі болашағы 

үлкен, өйткені түркілік әлемнің мәдени парадигмасында негізгі руха-

ни бастаулар бар – олар түркі тілдері мен түркілік дәстүрлер. Түркі 

әлемінің зияткерлік әлеуеті зор, ол жалпыәлемдік мәдени кеңістікте 

жүзеге асуда және ол әлемнің мәдениетке түркілердің қосқан үлесі 

қомақты болғанына қарамастан өзінің жалғасын табуда. 

Қазақ халқының қоғамдық өзіндік санасындағы, рухани өмірін-

дегі,  барлық  халықтардың  рухани  келісімін  қамтамасыз  етуде 

Қ о р ы т ы н д ы

223 

және  қазіргі  Қазақстанның  рухани  қауіпсіздігін  қамтамасыз  етуде 

исламның рөлі зор және қазіргі таңда дәстүрлі түрде жоғары болып 

қала  бермек.  Қазіргі  таңда  еліміздің  гуманитарлық  кеңістігінде  әл-

Фараби мен Абайдың шығармашылығын олардың исламдық дүние-

танымын  жаңаша  қарастыру  арқылы  оқудың  мүмкіндіктері  пай-

да  болуда.  Әл-Фарабидің  және  түркі  және  қазақ  Даласының  басқа 

ойшылдарының шығармашылығы арқылы ислам басынан толерантті 

және демократиялық сипаттағы болғандығы философияның дамуы 

мен  гүлденуін  қамтамасыз  еткені  жайлы  жалпы  тезис  барынша 

айшықталды. 

Ұжымдық монографиядағы идеялар мен қорытындылар жоғары 

теориялық  және  тәжірибелік  мәнге  ие  болады.  Олардың  теория-

лық  маңыздылығы  ғылыми-біртұтастық  тұрғыда  қазақтың  рухани 

әлемінің негізігі бағыттары мен сипатты қырларын анықтауда болып 

отыр.  Практикалық  тұрғыда  идеялардың  маңыздылығы  еліміздегі 

Қазақстан  Республикасында  өркениетті  түрде  қалыптасып  келе 

жатқан  ұлтық  тарихты  зерделеуді  әрі  қарай  дамытумен,  ғылыми 

өрбітумен  байланысты  іргелі  қағидаттармен  астасып  жататын 

мәселелерден тұрады.

Бұл қадам ұлттың ішкі және рухани өзін-өзі түбегейлі анықтау 

мәселесі  қарастырылатын  жаңа  даму  кезеңіне  шығып  отырған 

Қазақстан үшін үлкен мағына береді. Алынған нәтижелерді ғылым 

мен қоғамдық тәжірибе салаларында толық пайдалану тек мүмкін 

ғана  емес,  ол  толық  пайдаланылады.  Мәселен,  руханилық  пен  ру-

хани  сабақтастықты  жаңаша  түсінуді  елдегі  білім  беру  үрдісіндегі 

әдіснамалық және дүниетанымдық мәселелерді шешуде тарих, эти-

ка,  этнопсихология,  этнология,  философия  тарихы,  мәдениеттану, 

этнопедагогика сияқты салаларда пайдалануда үлкен мүмкіндіктер 

ашылатыныны  анық.  Зерттеудің  нәтижелері  белгілі  бір  дәрежеде 

Қазақстан  Республикасындағы  рухани  келісім  бағдарламасын 

жетілдіру  мен  дамыту  үшін,  рухани-адамгершілік  қауіпсіздігін 

нығайтуға, сонымен қатар қазақ халқының мәдениет ескерткіштері 

мен тарихи жадын сақтау үшін ұсыныстар беруде толық пайдалануға 

болады.

Қазақ  халқының  тархы  бойынша  көптеген  іргелі  кітаптар  жа-

зылды, бірақ бұл зерттеу жұмысының өзінің ерекшеліктері бар және 

онда тарихи-философиялық, герменевтикалық тәсілмен талдау жа-

сау  арқылы  тарихи  үдерістегі  этномәдени  және  дүниетанымдық 

негіздері  және  қоғамдық  маңызы  көрсетілді,  нақты  тарихылық 

және әртүрлі дәуірлердегі рухани мәдениетті салыстырмалы талдау 

арқылы құндылықтық-мағыналық талдау жасалады.

224

Қазақтардың рухани әлемі: 

әл-Фарабиден Абайға дейін

Қазақстанның  ғылыми  қауымдастығына,  оның  ұлт  зиялылары-

на, философиялық элитасына, қазақстандық гуманитаристикаға қа-

зақтардың  көпқырлы  рухани  әлемін  зерттеуді  жалғастыру  арқылы 

жаңа  түрткі  беру  керек,  оларды  қазіргі  әлеуметтік-философия-

лық  проблемаларды  зерттеу  аясына  енгізу  арқылы  бүкіләлемдік 

қауымдастықты  таныстыру  керек.  Бұл  қазақ  зиялы  қауым  өкіл-

дерінің  біздің  бүгінгі  күнімізге  нәр  берген,  ұлтымыздың  тарихи 

санасының  қалыптасуында  маңызды  рөл  атқарған  өткеніміздің  ал-

дында  ақталған  борышымыздың  бір  бөлігі  ғана  болмақ.  Қазақстан 

гуманитариясының  кешенді  ұмтылысы  қазақ  этносының  рухани 

әлемін  зерттеу  базасын  әрі  қарай  белсендендіруді,  кеңейтуді  және 

тереңдетуді қамтамасыз етеді. Осы монографияның авторлары қол 

жеткізген  қорытындылары  мен  нәтижелері  болашақ  зерттеулерге 

өзінің көмегін тигізетініне үміттенеді.

 

В в е д е н и е

225 

ВВЕДЕНИЕ

В условиях обретения независимости исследователи духовности 

казахского народа проницательно вчитываются в страницы истории, 

осмысливая самые замечательные и сложные процессы националь-

ной истории, постигая глубины духовной жизни и познавая ее сущ-

ность  и  ценности.  Сегодня  Казахстан  вступил  в  новый  этап  своего 

развития, цели и задачи которого определил Президент Республики 

Казахстан Н.А. Назарбаев в «Стратегии «Казахстан

-2050: новый по-

литический курс состоявшегося государства».  

В  ней  Лидер  нации  представил  масштабное  видение  развития 

Казахстана  на  долговременную  перспективу.  Реализация  намечен-

ных планов и предстоящих реформ должна основываться 

на осмыс-

лении  национальной  истории,  на  идеологии  мировоззренческой, 

культурной и духовной консолидации многонационального и поли-

конфессионального общества. Не случайно в Стратегии отмечает-

ся, что казахстанское общество вступает в такой период своего 

развития,  когда  вопросы  духовности  будут  иметь  не  меньшее 

значение, чем вопросы экономические и политические. 

В исследованиях по истории казахского народа активизировал-

ся интерес к своим историческим и мировоззренческим корням, что 

свидетельствует о динамичном росте национального самосознания. 

Однако социальный интерес становится осмысленным лишь при его 

сочетании с научным исследованием и углубленным теоретическим 

пониманием той области, на которую он направлен. Знание истории 

мировоззрения и философии как составной части культурной исто-

рии народа является необходимым условием его самоидентифика-

ции, исторического существования и развития. 

Самоидентификация казахского народа невозможна без обраще-

ния к духовному наследию прошлого, без его включенности в совре-

менное мировоззренческое видение мира и человека. Полноценное 

функционирование общественного сознания также невозможно вне 

его исторического прошлого. Равным образом невозможно глубоко 

продуманное исследование наследия тюркских и казахских мысли-

телей независимо от современного общественного запроса. В связи 

с этим предпринятое коллективом авторов Института философии, 

226

Духовный мир казахов: от аль-Фараби до Абая

политологии и религиоведения КН МОН РК исследование духовно-

го мира казахов от аль-Фараби до Абая имеет большое значение для 

формирования духовности и мировоззрения народа Казахстана. Оно 

также  актуально  с  научной  точки  зрения,  которая  обусловлена  не 

только новыми мировоззренческими установками в изучении исто-

рии, культуры и философии казахского народа, но и новыми методо-

логическими подходами и принципами в их изучении. 

В  современных  полиэтнических  реалиях  Казахстана  возрастает 

значимость освоения богатого духовного наследия казахского народа 

и воссоздания уникального национального образа мира с его ценност-

ными  смысложизненными  ориентирами.  Целостность  восприятия 

мира  и  человека,  единство  разума  и  сердца,  духовно-нравственные 

приоритеты истины, добра и справедливости, особый тип толерант-

ности и доброжелательности, – все это уроки Великой степи.  

Успешное,  динамично  развивающееся  казахстанское  общество 

может  сложиться  только  на  основе  утверждения  в  массовом  со-

знании ценностей духовного мира казахов. Национальная история 

должна интерпретироваться с позиций единого фундаментального 

методологического  принципа,  который  соответствует  ориентирам 

объективности и научности. 

В современных условиях складываются конкретно-научные, ме-

тодологические и историко-философские предпосылки для полной 

исторической  реконструкции  нашей  реальной  действительности. 

Новая  научная  картина  мира  может  выполнять  методологическую 

функцию, выраженную в принципе единства исторической картины 

мира. Но, вместе с тем, следует умело использовать традиционные 

знания для широкой интерпретации и объяснения новых историче-

ских фактов, которые выявляются в ходе научных изысканий.

Авторы  представляемой  читателю  монографии  подошли  к  ре-

шению поставленных вопросов с позиций проблемно-историческо-

го и сравнительно-сопоставительного подходов, используя богатый 

инструментарий  современной  науки  –  метод  конкретного  истори-

зма, системный и структурно-функциональный анализ, метод един-

ства исторического и логического и др.  

Системный подход позволил им рассмотреть процесс становле-

ния и развития духовного мира казахов, казахской государственно-

сти и современной истории Казахстана как целостное многоаспект-

ное  явление.  В  свою  очередь,  структурно-функциональный  анализ 

дал возможность исследовать структурные элементы духовной жиз-

ни  казахского  народа  и  их  функциональное  назначение  в  истори-

ческом  процессе. 

Продуктивным  методом  исследования  духовного 

В в е д е н и е

227 

мира  казахов,  в  частности  просветительской  мысли,  стал  принцип 

единства  исторического  и  логического.  Его  суть  состоит  в  том,  что 

действительную  историю  некоторой  конкретности  представляют 

не все события, хронологически предшествующие ей, а только те из 

них, которые предшествуют данной конкретности по существу, «по 

природе». Он позволяет рассматривать каждое исследуемое явление 

именно в той точке, где оно достигает наиболее зрелой стадии своего 

развития и где легче выявить и показать сущность данного явления. 

Все это, вместе взятое, в совокупности с компаративистским методом 

исследования и методологической опорой на концепт «Мәңгілік Ел» 

позволило авторскому коллективу определить главные ценностные 

ориентиры и логику методологического исследования.

В  коллективной  монографии  впервые  в  казахстанской  и  миро-

вой социогуманитарной науке вводится представление о целостной 

природе духовной жизни казахского народа в историческом процес-

се, что позволяет принципиально по-новому взглянуть на сущность 

национальной истории. Особенность национальной истории состо-

ит  в  ее  постоянно  осуществляющейся  духовной  преемственности, 

которая пока еще, к сожалению, представлена в исследовательских 

изысканиях гуманитарных наук дискретно и поверхностно. Следует 

отметить,  что  духовная  преемственность  в  истории  казахского  на-

рода  принципиально  отличается  от  простой  последовательности 

исторических событий,  буквально  по  всем  параметрам  –  от  мифо-

логических понятий тюркского мира до формирования целостного 

мировоззрения казахского этноса. На основе указанных новых под-

ходов в исследовании констатирована значимость миропонимания, 

отвечающего  критериям  конкретной  целостности,  полноты  объяс-

нительного эффекта и смысложизненных перспектив этноса в усло-

виях евразийской духовно-культурной интеграции.

Авторы устанавливают факт особого отношения к культурному 

наследию народа, духовным принципам которого должно отвечать 

подлинно человеческое общество и новый тип социальных отноше-

ний,  построенных  на  основе  уважения  и  почитания  духовных  цен-

ностей прошлых эпох. В теоретико-методологическом плане новые 

концептуальные идеи, глубинные конструктивные понятия и науч-

ные  результаты  историко-философского  исследования,  представ-

ленные в исследовании, имеют важнейшее значение для духовного, 

культурного и общественного развития современного Казахстана на 

ближайшее десятилетие и на дальнейшую перспективу. 

Авторский  коллектив,  опираясь  на  12-этапную  периодизацию 

национальной истории, данную в работе Н.А. Назарбаева «В пото-

228

Духовный мир казахов: от аль-Фараби до Абая

ке  истории»  и  имеющую  принципиальное  значение  для  междис-

циплинарного  научного  анализа,    вычленил  3  основных  периода  в 

развитии  духовной  жизни  казахов  от  эпохи  аль-Фараби  до  Абая: 

1)  тюркский  период  ценностного  осмысления  бытия  (IX–XV  вв.);                                      

2) миропонимание эпохи казахского ханства (XV–XVIII вв.); 3) про-

светительство в  казахской  степи  (XIX–ХХ  вв.).  Исследователями си-

стематически  и  последовательно  изучены  эти  исторические  пе-

риоды  и  творческое  наследие  крупных  мыслителей  –  аль-Фараби,                                                                                                                                     

Ю. Баласагуни, М. Кашгари, А. Югнеки, Ходжи Ахмета Ясави и дру-

гих мыслителей казахской Степи до периода Абая. 

Необходимо  отметить,  что  в

 

последнее  время  в  философской 

и  исторической  литературе  активизировался  интерес  к  тюркской 

истории, культуре и мировоззрению, наметилась показательная тен-

денция реконструкции не только истории казахской философии, но 

и  тюркской  философии  в  целом.  Ареалы  контактов  современных 

суперцивилизаций становятся особенно важными в условиях глоба-

лизации, а тюркский мир представляет собой именно такой ареал, 

где тесно переплетены разные культуры и культурные миры, и в но-

вых независимых тюркских государствах чрезвычайно высок уровень 

пассионарности.  Размышления  об  истоках  тюркской  философии, 

способах и формах тюркского типа философствования, о значении 

и роли ислама в становлении тюркской мысли, о значении диалога 

тюркских и славянских философских традиций на евразийском про-

странстве, об особенностях казахской философской мысли как одной 

из  ветвей тюркской философии становятся для современных  науч-

ных разработок центральными вопросами.

В  современных  условиях  значимость  научного  исследования 

богатейшего  духовного  наследия  казахского  народа  возрастает.  Не 

случайно в  программе «План нации – 100 шагов. Современное го-

сударство для всех» говорится о  динамичном росте национального 

самосознания. Государственная программа «Мәдени мұра» («Куль-

турное наследие»), осуществленная  с 2004 г. по 2011 г. и не имевшая 

аналогов в мире, была посвящена исследованию истоков народной 

культуры  и  национального  духа.  Благодаря  этой  программе  стали 

доступны  многочисленные  письменные  памятники  национальной 

духовной  культуры  казахского  народа.  В  настоящее  время  насту-

пил  этап  разработки  научно-адекватной  методологии  анализа  от-

крывшихся источников, их объективного исторического прочтения 

с  целью  раскрытия  глубинного  и  глубокого  содержания  понятия 

«национальный дух». На основе модернизированного и вместе с тем 

исторически  фундированного  национального  образа  мира  и  высо-

В в е д е н и е

229 

ких  нравственных  принципов  возможно  формулирование  новых  и 

современных идей, способных духовно объединять казахскую нацию. 

Представленное  в  коллективной  монографии  научное  исследо-

вание  обусловлено  новым  парадигмальным  изучением  духовной 

жизни казахского народа. Изучение истории духовной жизни этно-

са является действенным способом ее актуализации и адаптации в 

общественном сознании – через создание дискуссионного простран-

ства,  способствующего  углубленному  обсуждению  и  пониманию 

важнейших компонентов национального самосознания. 

 Глубокое изучение и актуализация философских идей мысли-

телей  от  эпохи  аль-Фараби  до  Абая  способствует  полноценному  и 

полнокровному  осмыслению  диалога  между  Востоком  и  Западом, 

исследованию проблем исторической преемственности в эволюции 

духовной культуры и в историческом процессе. Научная представ-

ленность  культуры  казахского  народа  не  будет  достаточно  полной 

и  соответствующей  действительности  без  философского  анализа 

принципиальных основ генезиса его мировоззрения, корни которо-

го также не мыслимы без анализа религиозной духовности. 

Сосуществование различных религиозных конфессий, среди ко-

торых в Казахстане преобладают исламская и христианская, а также 

различных философско-мировоззренческих ориентиров актуализи-

руют  проблематику  философии  аль-Фараби,  Ходжи  Ахмета  Ясави 

и других религиозных мыслителей. Их мировоззренческие системы, 

возникшие в лоне исламской духовности, философски выразили их 

высочайшие устремления – к совершенству человека и общества, к 

диалогу культур, к поиску истины, утверждению добра и красоты. 

Изначальной  особенностью  мировоззренческих  универсалий  древ-

них  тюрков,  философских  традиций  тюркоязычных  народов  и  ка-

захского традиционного общества вплоть до ХХ в. являлась мораль-

но-этическая  направленность.  Этическая  тематика  пронизывала 

творческую  деятельность  всех  философов  древности  и,  безусловно, 

обнаруживала свою значимость в мировоззренческих системах мыс-

лителей Востока и в духовном мире в целом. Она ярко проявила себя 

в творчестве аль-Фараби и получила продолжение в творчестве Юсу-

фа Баласагуни, Махмуда Кашгари, Ахмеда Югнеки, Ходжи Ахмеда 

Ясави, казахских биев, акынов, жырау традиционного общества, а за-

тем в творчестве более поздних казахских мыслителей – Абая Кунан-

баева, Шакарима Кудайбердиева и мыслителей Центрально-Азиат-

ского региона. 

Философско-мировоззренческие системы казахских мыслителей 

глубоко гуманистичны, и поэтому они актуализируются в свете но-

230

Духовный мир казахов: от аль-Фараби до Абая

вой онтологии ХХI в. В связи с этим, в центре их учений находится 

проблема человека, его ценностных ориентиров и духовных поисков. 

Современное казахстанское общество в поисках своих истоков опи-

рается на генетическую память народа, его культурный код, который 

сформирован длительной историей развития. Поэтому для него осо-

бенно значимы антропологические вопросы духовной жизни этноса. 

Для тюркских и казахских мыслителей традиционно имели большое 

значение  язык,  поэтико-философский  подход,  духовно-нравствен-

ные ценности и утверждение идеи этнической толерантности и меж-

культурной коммуникации. Эти идеи были актуальны в прошлом и 

продолжают оставаться таковыми в социокультурном пространстве 

современного Казахстана. 

В последнее время отечественные историки, культурологи, фило-

логи и философы активно, многопланово и всесторонне изучают на-

циональную историю. В связи с этим ученые-историки нашей страны 

отмечают важность новых методологических и ценностно-смысловых 

ориентиров,  которые  исходят  из  логики  развития  самой  историче-

ской, а также в целом гуманитарной науки и духовно-политических 

и  национальных  интересов  современного  независимого  Казахстана. 

Что и попытались сделать авторы представляемой читателю коллек-

тивной монографии. Отличаясь друг от друга в стилистике исполне-

ния и представления осмысливаемого материала, они, тем не менее, 

исходили  из  общего  философско-мировоззренческого  основания  и 

единого базового научного инструментария исследования.  

Данная  научно-исследовательская  работа  будет  способствовать 

созданию  теоретической  базы  целостного  осмысления  националь-

ной истории в контексте устойчивого и динамичного развития стра-

ны,  в  которой  формирование  и  развитие  исторического  сознания 

выступает  важнейшим  духовным  ресурсом  развития  Казахстана  и 

важнейшим  духовным  фактором  вхождения  Казахстана  в  30  веду-

щих стран современного мира.

Авторы коллективной монографии: Нурмуратов С.Е. – введение, 

заключение, 1.2, 2.1; Нысанбаев А.Н. – 1.1, 2.2; Курмангалиева Г.К. – 

введение, заключение, 1.2, 2.1, 4.1; Аюпов Н.Г. – 2.2; Әлжан К.У. – 3.1; 

Калижанов У.К. – 3.2; Барлыбаева Г.Г. – 4.3, 4.4; Тайжанов А.Т. – 4.2.  

жүктеу/скачать 3,01 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: