терге ене бермейтін құнарлы да сапалы, бейнелі де көркем, көне де байы-

490

Бірінші деңгейдегі түсініктеме, анықтамаларды біз әр түрлі лексикографиялық 

еңбектерден кездестірсек, екінші деңгейдегі терең де жан-жақты түсініктемелер 

тек этнолингвистикалық зерттеулерде ғана берілуге тиіс. Бұл туралы төменде 

жеке тоқталамыз.

5. Қазақ этнолингвистикасының мықтап ұстанатын принциптерінің 

тағы  бірі  –  жүйелілік.  Мұны  этнолингвистикалық  зерттеулерде  тұрақты  да 

бірізділікпен  қолдану  әдіс-тәсілдерінің  бірі  және  ең  тиімді  тетігі  деп  санаған 

жөн.

Этнос болмысындағы сан алуан заттар мен құбылыстар бір қарағанда бас-

аяғы араласып, қобырап жатқан дүние болып көрінуі мүмкін. Ал, шын мәнісінде 

олар табиғи болмысынан-ақ бірінен-бірі туындап, бірі мен бірі мағына-мазмұн 

жағынан,  логикалық,  тақырыптық  қатыстылығына  қарай  жүйе-жүйесімен 

тұрған, объективті заңдылық бойынша реттелген дүние. Алайда, бұл заттар мен 

құбылыстардың табиғи реттілігі мен жүйелілігін тіліміздегі мыңдаған атаулар 

арқылы анықтау мүмкін емес. Оны алфавит тәртібімен де көрсете аламыз. 

Міне, осы орайда, этнолингвистикалық зерттеудің жүйелілікке байланысты 

тағы бір ерекшелігі ұстанатын принципі байқалады. 

Қазақ этнолингвистикасы зерттеу объектілерін өзара әрі іштей топта-

стыра зерттеу (классификациялау) принципін қатал сақтауды талап етеді. Бұл 

жүйелілік принципі талабынан туындайтын әдіс-тәсілдердің біріне жатады. 

Жоғарыда көрсетілгендей, объективті болмыстағы заттар мен құбылыстар-

дың табиғатын, тылсым сырын танып-білудің екі түрлі жолы бар: оның бірі – 

тілдегі барша атауларды хатқа түсіріп, алфавит тәртібімен қарастыру да, екін-

шісі  –  олардың  мән-мағынасына,  қолданылатын  тақырып  сәйкестігіне,  өзара 

байланыс-қатыстылығына қарай топтастыра зерттеу (классификациялау).

Тіл-тілдердің  сөздік  қорында  ғасырлар  бойы  қордаланып,  шоғырланып 

тұратын  лексикалық  байлықты  жүйелеп,  өзара  топтастыра  қарастыру 

этнолингвистиканың ғана талабы емес. Оны біз шығыс әлемінде, әсіресе түркі 

тілдерін  зерттеулерге  қатысты  еңбегінде  тым  ертеден-ақ  келе  жатқан  дәстүр 

екендігін көреміз. Мәселен, Шығыстың ғұлама ғалымы Махмұд Қашқари өзінің 

«Дивану лұғат ат-түрк» (түркі тілдер сөздігі) атты (XI ғ.) әйгілі еңбегінде де, 

қыпшақ тайпалары тілінің сөздігі – «Кодекс куманикус» (XIV ғ.) атты сөздікте 

де, тіпті Шығыстың ұлы шайыры Әлішер Науайдың «Екі тіл туралы ой-пікір» 

атты  (XV  ғ.)  поэтикалық  трактатында  да  тіл  материалын  топтастырып  қарау 

принципінің тамаша үлгісі көрсетіледі. Мысалы: М.Қашқари сол кездегі түркі 

тайпаларының  лексикалық  байлығын  жинақтай  келе,  оны  «Түркілердің  өмірі 

туралы»,  «Түркілердің  материалдық-мәдени  заттары  туралы»,  «Ру-тайпа 

туралы», «Жер-су аттары туралы»... деп басталып, «Балалар ойындарымен» 

аяқталатын  30  тақырыптық  топқа  жіктеп  қарастырған  екен

13

.  «Кодекс 

13 Кононов А.Н. Махмуд Кашгарский и его «Дивану лугат ат-турк» // Cоветская туркология, 

491

куманикусте» болса, лексикалық байлық 40 түрлі (мәс., «Құдайға және оның 

атына  байланысты  сөздер»,  «Ауа  райы  мен  аспан  әлеміне...  байланысты 

сөздер»,  «Уақыт,  мезгіл  атауларына  байланысты  сөздер»,  «Бес  сезім 

мүшелерінің аттары» т.т.) тақырыптық топқа жіктеліп беріледі

14

. Ал, Әлішер 

Науаи болса, аталмыш еңбегінде түркі тілінің классикалық парсы тілінен артық 

болмаса,  бірде-бір  кем  емес  екендігін  мәселен,  100  етістіктің  синонимінің 

мүмкіндігін,  сондай-ақ  әр  саладағы  тақырыптық  топтардың  («аң-құстарға», 

«жылқының жасы мен түр-түсіне» т.б. қатысты) байлығын келтіру арқылы 

дәлелдейді

15

. 

Міне, тіл байлығын жан-жақты паш етудің де, терең меңгерудің де тиімді 

жолы ретінде тым ерте қалыптасқан осынау бір ұстаным бүгін этнолингвистика 

ғылымында да өз жалғасын тауып, жаңа үрдіске ие болып отыр. Мұны біз орыс 

тілінен де көріп отырмыз. Мысалы, академик Н.И.Толстойдың басшылығымен 

шыға  бастаған  этнолингвистикалық  сөздікте

16

  жинақталған  тіл  материалы  24 

тақырыптық топқа бөлініп қарастырылыпты

17

. Мысалы «термины: ботаники, 

географии, горного дела, демонологии, животноводчества, кулинарии, народной 

астрономии,  одежды,  строительства,  рыболовства,  цветообозначения, 

ткачества и т.д.» сияқты).

Бұл  дәстүрдің  тікелей  жалғасын  қазақ  этнолингвистикасынан  да  көріп 

отырмыз. Бірақ ол ендігі жерде жай топтастыру ғана емес, қазақ этносының өз 

болмысын, барлық объективті дүниені өзінше танып-білуі тұрғысынан жүйелік 

заңдылығына сүйене отырып әр зерттеудің өз мақсатына орай өз дамуын тауып 

отыр деп айта аламыз. Басқаша айтқанда: тіл байлығындағы заттар мен құбылы-

стардың  атауларын  үлкенді-кішілі  (макро-микро)  тақырыптық,  мағыналық, 

тұлғалық т.б. топтарға (салаларға, кластарға, тарау-тармақтарға т.б.) бөліп қарау 

ғылыми тұжырымды (концепция) іске асырудың ұстанымы (принципі) ретінде 

талап етілмекші.

Бұл принциптің теориялық, сондай-ақ танымдық, талғамдық мәні де, прак-

тикалық (материалды пайдалану, оны игеру, үйрену тұрғысынан) маңызы да аз 

болмаса керек. Мәселен, этносқа қатысты білгің келген ұғым-түсінікті әдеттегі 

алфавиттік сөздіктерден іздеп табу үшін ең алдымен сол сөздің өзін (жазылуын, 

айтылуын) білуің керек. Олай болмаған жағдайда сөздікті бастан-аяқ тү-

1972, N1, c. 12 и др.

14  Бұл  мысалдар  аталмыш  cөздіктің  негізінде  түзіліп,  С.Құрышжанов,  А.Қ.Жұбанов, 

А.Б.Белботаевтар  авторлығымен  шыққан  «Құманша-қазақша  жиілілік  сөздік”  атты  еңбектен 

(Алм., 1978, 12-14 б.б.) алынды.

15  Насилов Д.Н. Лингвистические взгляды Алишера Навои // История лингвистических 

учений. Средневековый Восток. Л., Наука, 1981, c. 151.

16  Этнолингвистический словарь славянских древностей. Под ред. акад. Н.И.Толстого. 

М., Наука, 1966, Т. I.

17  Хроника  Полесских  экспедиций  (Лингвистика.  Археология,  Топонимика).  М., 

«Наука»,1968.

492

гел  ақтарып,  әрбір  сөздің  мағынасын  оқып  барып  іздеген  сөзіңді  та-

буың мүмкін. Ал, этнолингвис- тикалық еңбектерде адам өзіне қажетті сөздерді 

оның мағына, түсінігі арқылы іздеп, ол жататын тақырыптық топтардың жүй-

есінен тез тауып алуына болады. Тауып қана емес, сол сөзді қоршаған контекст 

арқылы оған қатысты басқа да мағлұматтармен таныса алады.

Этнолингвистикалық  материалды  топтастырудың  принциптері,  әдетте, 

зерттеу  объектісі  мен  оны  танып-білу  мақсатына  байланысты  жүзеге  асыры-

лады. Егер зерттеу объектісін «қазақ этносы», «этнос болмысы» деп жалпы-

лама қарайтын болсақ, онда тіл байлығы – «тіл әлемі» түгел қамтылуы тиіс. 

Біздің кейінгі жылдардағы зерттеу тәжірибемізде «тіл әлемі» түгел қамтылып, 

ол «Адам», «Қоғам», «Табиғат» деп аталатын үш үлкен салаға жіктеліп, олар 

іштей 30 (6+17+7) үлкен (макро) топқа, ал, олар өз ретінде 200-дей микротопқа 

бөлініп қарастырылуда.

Бұдан шығатын қорытынды: макротоптар өзара «жүйелі қатыс- ты прин-

цип» негізінде, ал микротоптар бір-бірімен «сатылы қатыс- ты принцип» бой-

ынша топтастырылады деген сөз. Осының біріншісі негізгі үш салаға – «Адам», 

«қоғам», «Табиғат» – қандай макротоптар енетінін айқындаса, екіншісі – әрбір 

макротоптың  тарау-тармақтарына  енуге  тиісті  микротоптарды  айқындайды. 

Мәселен,  «Табиғат»  cаласына  жататын  ірі-ірі  макротоптың  бірі  «жануарлар 

дүниесі» десек, ол өз ретінде 1) «Жабайы хайуандар» және 2) «Үй хайуандары» 

болып екі топқа бөлінсе, кейінгісі «төрт түлік мал» «жылқы», «түйе», «сиыр», 

«қой, ешкі» болып оның өзі де сатыланып кіші топтарға жіктелуі мүмкін.

Қысқасы,  жалпы  «тіл  әлемін»  сондай-ақ  кез  келген  тақырыптық  топты 

этнолингвистикалық тұрғыдан осылайша жүйелі де сатылы қатысты прин-

циптер бойынша қарастырғанда ғана оларды түгел де түбегейлі меңгердік, та-

нып-білдік деп айтуға болады.

Айта кету керек, бұл принциптер зерттеу объектісіне және оның мақсатына 

байланысты  әр  түрлі  ауқымда,  деңгейде  қолданылуы  мүмкін.  Алайда, 

жалпы  принциптер  сақталғанымен,  мұндай  жағдайда  қатып  қалған  қатсаң 

қағида ұсынылмайды, зерттеушілер өз объектісін толық айқындауы үшін бұл 

принциптерге шығармашылық тұрғысынан қарағаны жөн. Мәселен, қазақ, ұйғыр 

т.б. түркі тілдерінің этнолингвистикасы бойынша тек біздің жетекшілігімізбен 

қорғалған  докторлық

18

  және  кандидаттық

19

диссертациялардың  бәрінде  де 

18  Манкеева Ж.  Мәдени лексиканың ұлттық сипаты. Алматы, «Ғылым», 1997, 272 б., 

Cәтенова С. Қазақ тіліндегі қос тағанды фразеологизмдердің тілдік және поэтикалық табиғаты. 

Алматы, «Ғылым», 1997, 184 б.

19  Баратов Ш. Профессиональная лексика уйгурского языка (на материале бахчеводства, 

огородничества,  цветоводства).  Автореф,  дисс...  канд.  филол.  наук.  Алма-Ата,  1971.,  Аронов 

К.Г. Этнолингвистическая природа народных космонимов в казахском языке, Автореф. дисс... 

канд. филол. наук. Алма-Ата, 1992; Шойбеков Р.Н. Лексика ювелирного искусства в казахском 

языке. Автореф. канд. дис...Алм.,1987; Ержанов М. Структурно-семантическая характеристика 

лексико-семантической  группы  слов,  обозначающих  внешность  человека...  в  казахском 

493

зерттеу объектілеріне (мәс., зергерлік өнері, киім-кешек, тамақ-тағам, халықтық 

астронономия,  халықтық  өлшемдер,  бағыт-бағдарды  анықтау  (ориентация), 

халықтық антропонимия, ономастика, эпос тілі, соматизмдер, фразеологизмдер, 

мақал-мәтелдер,  жұмбақ  тілі  киелі  де  қасиетті  (сокральды),  географиялық 

объектілер, зоофразеологизмдер т.б.) байланысты тілдік материалдар іштей сан 

алуан ірілі-кішілі тақырыптық топтарға жіктеліп берілуі, міне, осының айғағы.

Айта кету керек, бұл принциптерді кез келген тақырыпқа және әр түрлі дең-

гейде қолдануға болады. Әдетте, тақырыптық шеңберде этнолингвизмдер мағы-

на, тұлға (құрам-құрылым, модель т.б.) түрлеріне қарап та топтастырылады.

Тіл байлығын этнолингвистикалық тұрғыдан зерделеу тәсіл-әдістері. 

Бұл – этностың тіл әлеміне тән лексикалық байлықты тұтас та түбегейлі мең-

геру, мән-жайын, мағына-мазмұнын терең түсіну және түсіндіру арқылы этнос 

болмысын (рухын, бейнесін, өзіндік қасиетін) паш ету деген сөз. Сондықтан да 

бұл қазақ этнолингвистерінің ұстанатын аса маңызды принциптеріне жатады. 

Олар: зерттеушінің алдына қойған мақсатына байланысты төмендегідей бірне-

ше нақтылы шарттан тұрады.

1. соның бірі – қазақ этносын жалпы түркі тіл әлемі арқылы емес, 

өз тілінің мүмкіншілігі мен өзіндік табиғи ерекшеліктері арқылы ғана та-

нып-білу.

2.  Этнос  тіл  әлемін  түбегейлі  меңгеру,  игеру.  Басқаша  айтқанда,  бұл 

принцип тіліміздегі ұшан-теңіз лексикалық байлықты тек сан жағынан ғана тү-

гендеп шығу емес, сонымен қатар оны сапа жағынан да саралай түсу, яғни сөз 

мұхитының түбіне терең бойлап, «інжу-маржанға» толы қазынасын түгел ақта-

рып, оның сан ғасырлар бойы сақтап келе жатқан сырын аша түсуге барып 

саяды. Этнолингвистикалық зерттеудің қиын да, күрделі мәселелерінің 

бірі осы болмақ. 

Олай дейтін себебіміз: барша тіл байлығына этнос танымы тұрғы-

сынан мағыналық талдау жасау кез келген зерттеушінің қолынан келе 

беретін іс емес. Ол тек ана тілінің асыл қасиеті бойына ананың ақ сүтімен 

дарыған,  оның  терең  сыры  мен  құдіретті  күшін,  бейнелілігі  мен  көр-

языке.  Алма-Ата,  1988;  Мухатаева  А.Ж.  Этнолингвистическое  изучение  лексики  казахского 

эпоса  (сфера  материальной  культуры).  Автореф.  дисс...  канд.  филол.  наук.  Алма-Ата,1989; 

Иманалиева Р. Этнолингвистические вопросы изучения средств выражения пространственных 

представлений  в  казахском  языке.  Автореф.  дисс...  канд.  филол.  наук.  Алма-Ата,  1990; 

Жылкубаева  А.  Термины  питания  в  казахском  языке  (в  этнолингвистическом  освещении). 

Автореф. дисс... канд. филол. наук. Алма-Ата, 1989; Назарова Г.Ш. Названия лекарственных 

растений в современном уйгурском языке. Автореф. дисс... канд. филол. наук. Алма-Ата, 1992; 

Уызбаева  Б.  Қазақ  тіліндегі  сомантикалық  етістік  фразеологизмдердің  этнолингвистикалық  

сипаты.  ф.ғ.к.  дисс.  автреф.  Алматы,  1994;  Мұсабаева  М.  Қазақ  тіліндегі  антропонимиялық 

«аталымдардың» этнолингвистикалық сипаттамасы. ф.ғ.к. дисс. авт. Алматы, 1995; Оңғарбаева 

Н. Қазақ жұмбақтарының тілі. (этнолингвистикалық зерттеу). к. д. авт. Алм.,1997, т.б.

494

кемдігін жастайынан сезініп өскен тіл маманының ғана қолынан келетін 

іс. Мұның тағы бір сыры: осыншама тіл байлығын «бір қазақтай-ақ» түсіне білу 

бар да, сол түсінікті басқаларға айтып, жазып жеткізе білу тағы бар. Бұл екеуі 

бір емес, ол үшін тіл маманы ғана емес, «тіл тамыршысы» да бола білу қажет 

сияқты. Демек, этнолингвист-ғалымға қойылатын басты талап – жалпы тіл та-

биғатын білумен қатар оның әрбір сөзінің мағына астарында жатқан этнолинг-

вистикалық деректі тамыршыдай тап басып, тани білу және таныта білу. Ал, бұл 

міндетті орындау кез келген адамның, тіпті тілдің структуралық (грамматика, 

фонетика, лексика т.б.) проблемаларымен ғана шұғылданушы мамандардың да 

қолынан келе бермейді десек, артық айтқандық емес. Өйткені, бұл салада лек-

сикалық байлықтың тек тіл факторы, сөздердің жиынтығы ретінде ғана емес, 

этностың тілдегі болмысы, бейнесі, көрінісі, негізі ретінде қаралатындығы. Эт-

нолингвистикамен шұғылданам деуші талапкерлердің осы бір талапты білгені 

абзал. 

«Тіл тамыршысы» бола білу деген сөз – тіл байлығын өз білгенімен ғана 

өлшеп, шектемеу. Өйткені «ана тілімді бір қазақтай-ақ білемін!» дейтіндердің 

де «білетіні – бір тоғыз, білмейтіні – тоқсан тоғыз». Бұл бір. Екіншіден, көпшілік 

қауымның білетіні лексикалық бірліктердің бойына тән мағынаның толық ауқы-

мы емес, жарым-жартысы ғана, яғни көбінесе күнделікті өмірде өзара қарым-қа-

тынас жасауға қажетті «үстіңгі қабаттағы» лексикалық мағыналары ғана. Ал, 

олардың екінші деңгейдегі «ауыс, туынды, келтірінді, идиомалық, фразеологи-

ялық» (т.б.) деп аталатын мағыналар тобына келсек, олар көбінесе тілдік ортада 

қалыптасқан дәстүрлі «мағыналық символ» ретінде сөйлеу контекстіне қарай 

қолданылғанымен түп-төркіні баршаға айқын емес. Мәселен, көзіне шөп салу, 

шөп басын сындыру, итарқасы қиянда, көзайым болу, шөпжелке, шүйке бас си-

яқты тіркестерді ауыс, идиомалық мағыналары бізге түсінікті болғанымен олар-

дың тілде пайда болу мотивтерін бірден айтып беру оңай емес, өйткені олардың 

астарында этнолингвистикалық факторлар жатыр. Міне, сондықтан да, әр алуан 

лексикалық бірліктердің осы екінші деңгейдегі мағыналарын біз шартты түрде 

«этнолингвистикалық мағыналар» деп атадық.

3. Тіл байлығын этнолингвистикалық тұрғыдан зерделеудің тағы бір 

принципін біз «індете зерттеу» деп атадық. Аңшылар лексиконында: «аңды ін-

детіп алу» – тазылардан қашып келіп, жан сауғалап, кез келген інге тығылған 

аңдарды (түлкі, қасқыр, қарсақ, борсық т.б.) аңшы амалдап, су құйып, түтін са-

лып, таяқ жүгіртіп т.т.), қолға түсіру әдісі.

«Індете зерттеу» деп, шартты түрде алынып отырған бұл терминнің мәнісі 

– зерттеушінің тілімізде күнделікті айтылып, жазылып жүрген («қолбала, елге-

зек») сөздермен ғана шектеліп қалмай, не өзі білетін, шеті көрініп тұрған, не 

ұмыт болған тіл фактілерінің «ізіне түсіп», лексикалық қордың қойнау-қолат-

тарынан іздеп тауып, түп-тамырымен қопарып, түбегейлі айқындауға тырысу 

495

деген сөз. Сонда ғана этнос табиғатын толық танып-білуге қажетті тілдік фак-

тілерді,  сол  фактілердің  қабатында,  астарында,  қайнар  көзінде  жатқан  небір 

ғажайып  этнолингвистикалық  деректерді  тауып,  сөйлетуге  болады.  Олардың 

«ірілерін»  ғана  емес,  «майда-шүйделеріне»  дейін  түгел  қамту  ләзім.  «Індете 

зерттеуге» әрбір зат пен құбылыстың, ұғым мен түсініктің жеке бастарын ғана 

емес, олардан туындап, өркендеп, бұтақтап, балалап, тарап жатқан туындыға да 

қатысты дүниенің бәрін (олардың атауы арқылы) түгел қамту міндеті де жатады.

Бір-екі мысал келтіре кетейік.

Мәселен,  қазақ  тілінде  адамның  дене  мүшелері  мен  ішкі  ағзаларына 

байланысты 500 ден астам атау бар екен. Ал, сол атаулардың бірі – «көз» десек, 

сол  «көздің»  өзінен  туындаған  ұғымдардың  өзі  –  тілімізде  бірнеше  жүз.  Біз 

жинақтаған материалымызда «көздің» түрін ғана (түр-түсін, бітім-болмысын, әр 

алуан қасиетін, өзіндік ерекшеліктерін т.б.) сипаттайтын 100-ден астам тіркес-

атау қамтылыпты; бота көз, қарақат көз, құралай көз, қой көз, сиыр көз, тана 

көз, жапалақ көз, тышқан көз, жылан көз, қара көз, көк көз, қызыл көз, айран көз, 

бітік көз, былшық көз, бит көз, жұмық көз, ақ көз т.т. Бұл арада мәселе, тек көз 

түрлерінің есебін алып, түгендеу де емес, солардың әрқайсысына тән қасиеттерді 

этностық  таным  тұрғысынан  сипаттап  беруде.  Осы  орайда:  «Ақылсыз  басқа 

ақиған көз бітеді» дегендегі «ақиған көздің» қандай болатынын көз алдына 

елестетсе де, сөзбен сипаттап беру оңай емес. Сондай-ақ, фольклорда, көркем 

шығармаларда кездесетін өңезе көз, нәркес көз, жыртық көз сияқты көздердің 

сан алуан көрінісін суреттеп, жас ұрпаққа түсіндіру этнолингвистердің міндеті 

болса керек.

Тағы бір мысал.

Этнолингвистика  саласында  өзінің  бай  өмір  тәжірибесін  ел  арасынан 

жинап-тергендерін  жариялап,  өнімді  еңбек  етіп  жүрген  Жағда  Бабалықов 

ақсақал,  мәселен,  малдың  тек  бас  сүйегіне  қатысты  тілімізде  500-дей  атау 

қалыптасқанын  айта  келіп,  осы  бас  сүйектің  бір  өзінен  ғана  неше  жүз  жік-

жапсар, бөлік-бөлшек атауларын тауып жазып отыр. 

Ол қазақ малшылары мен емшілері «...тек қой басы сүйегінің бөлшектерін 

170-180  жік

220

арқылы  байланысатынын  да  айтады.  Тағы  бір  ғажабы:  сүйек 

жіктерінің  табиғи  ерекшеліктеріне  орай,  –  60  қақ  жік,  40  ұңғылы  жік,  30 

жапсар жік, 30 жанас жік, 10 киілмелі жік деп бөлгені таң қалдырады...» деп 

жазады.

«Олардың  айтуынша:  «қақ  жік»  дегені  –  әрі  қалың,  әрі  мықты 

сүйектердің тығыз біріккен жіктері. Бастың миы тұрған қуысы – милық 

сүйектер жігі, сол қақ жіктерге жатады. Ұңғылы жіктер бір-біріне қағып 

кіргізілгендей, күш сала суырғанда бөлек алынатын сүйектер. Бұған тіс 

пен  жақ  сүйектер  жігі  жатады.  Киілмелі  жіктер  –  қақ  сүйектер  бір-

20  Сілтемедегі атау сөздердің астын біз сызып отырмыз – Ә.Қ.

496

біріне шарпылар, жарғышақтар арқылы кіргізілгендей болып келеді, сәл 

қозғалса, иіледі, аздап суыра тартса, суырыла салатын жіктер.

Жалпы сүйек құрылысында қазақша аталатын 95 бөлік бар. Олар емшілер 

арасында қақсүйек, қағажақ, шеміршек болып үшке жіктеледі...»

21

 дей келіп, 

автор қонақ күту, мал сойып, мүше тарату сияқты халқымыздың салт-дәстүрін 

білудің бүгінгі үлкен-кішінің бәріне қажет екенін ескертеді.

Осы мақалада қойдың бас сүйегіне қатысты жеке сөз, тіркес түрінде 500-

ге тарта атаудың тізімі берілген. Бұл этнолингвистиканың «тіл фактісін түгел 

қамтып, індете зерттеу» принципінің алғы шартының орындалуы болса, енді 

осы атауларды жүйе-жүйесі бойынша мазмұнын, салттық мәнін ашып, мағына-

сын түсіндіру «таза» тіл мамандарының емес, ұлттық салт-дәстүрден хабардар, 

тіл фактілерін толық игерген этнолингвистердің міндеті деп айтуға болады.

Осылайша әрбір зат пен құбылысты жетер жеріне жеткізе, «індете зерттеп», 

оларды жіктеп-жіліктеп қарастыратын болсақ, біздің жалпы дүниетанымымыз 

артып, этнос ретінде өзіміз туралы білгеніміз көп болар еді.

Бір ғажабы: біз ұсынып отырған «індете зерттеу» тәсілін лексикалық бай-

лығымыздың белгілі бір саласында, не тарау-тармағында, тақырыптық тобында 

ғана емес, кез келген мағыналық бірліктің тамырын қуалай таратып, танып-білу 

үшін де пайдалануға болатындығы.

4. Тіл байлығы сөз санымен ғана емес, оның сапасымен, мағына те-

реңдігімен, ауқымдылығымен де өлшенеді. Олай дейтін себебіміз: тілдің лек-

сикалық байлығын екі түрлі «өлшеммен» анықтауға болады. Оның бірі – көне 

заманнан бері қалыптасып келе жатқан бір буынды және екі буынды (бұл сирек-

теу) түбір сөздер мен солардың негізінде пайда болған мыңдаған туынды түбір-

лердің жалпы саны да, екіншісі – солардың беретін мағына саны мен мағына 

ауқымы. Бұл лексиканың сандық мөлшерінен 2-3 есе артық сапалық мөлшері. 

Тілімізде ғасырлар бойы бірде-бір «су жаңа сөздің» (бұған ауыс-түйістер жат-

пайды) өздігінен пайда болмағанын ескерсек, жалпы тіл лексикасының дамуын 

ең алдымен ұғым-түсініктер мен мағынаның (семантикалық) дамуы деуге қақы-

мыз бар. Тілімізде бұрыннан келе жатқан және сырттан қабылданған сөздер не-

гізінде толассыз туындап жатқан «жаңа» сөздердің тіркес түріндегі атаулардың 

бәрі, сайып келгенде, сол жаңа ұғым-түсініктер мен мағыналарды сипаттау үшін 

барлығы келіп жатқан дүниелер.

Мұның сыртында негізгі атаулар білдіретін заттар заттар мен құбылыстар-

дың іштей жіктелуі, бөлінуі, даралануы нәтижесінде пайда болған сан алуан түр-

лерін білдіретін (мыс., жел: аңызақ жел, жайдақ жел, баяу жел, саумал жел, 

жатаған жел, қарсы жел, қума жел, қарыма жел т.т. – 50-ден астам) туынды 

мағыналық бірліктер тағы бар. Бұлар этностың дүниетанымына, өмірлік тәжіри-

бесіне қатысты фактордың тілдегі аса қажет бір көрінісі. Бұл құбылысты этно-

21  Бабалықов Ж. Малдың бас атаулары // «Білім және еңбек», №10, 1985, 38-40 бб.

497

лингвистер кез келген «тірек» сөздер мен нақтылы ұғым-түсініктің төңірегінен 

өрбітіп, көрсете алады. Мәселен, олар қазақ тілі қорында: ердің 42 түрі, 40-тан 

астам қауынның түрі, сырғаның 40-қа жуық түрі, күлкінің 10, күлудің 40-тай 

түрі, ақынның 150 түрі, көздің 100-ден астам түрі, «сөз» сөзінің 300-дей түрі 

т.т. бар деп көрсетіп те жүр. Бұл тәрізді туынды атаулардың жалпы саны тілдегі 

негізгі атаулардан 2-3 есе артық. 

Бұлар, әрине, қабаттасып жүрген басы артық сөздер емес, қайта ғасырлар 

бойы этнос тәжірибесінен туындап, қалыптасып ой-өрісімізді кеңейте түсетін, 

тілдің потенциялық мүмкіндігін еселеп, арттыра беретін, оны дәйім толықты-

рып отыратын бұлақтардың бірі. Бұларды түгел жинап, жүйелеп, мазмұн-мағы-

насын ашып беру де – этнолингвистиканың төл ісі.

жүктеу/скачать 3,77 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: