Мазм¦ны кіріспе 3 алматы облысыныњ сипаттамасы
жүктеу/скачать 1,17 Mb.
|
1 2
| Турген шатќалы – Алматы мањындаѓы кµркем жерлердіњ бірі. Ассы ‰стіртіне дейін 44 км терењдікке кетеді. Ќылќанды жєне аралас ормандарѓа, альпілік жєне субальпілік шалѓындарѓа, µзендері мен ќайнар кµздеріне, дєрілік µсімдіктермен жабайы ќ±лпынайѓа µте бай µлке. Б±л жер µз сарќырамаларымен белгілі. Аюлы сарќырамасы µзініњ 30 м биіктігімен, ал Бозг‰л жарда б‰тіндей туннель тесіп шыќќан ќатты су аѓынымен туристерді тартады. Осы µлкеде Тянь-Шаньдаѓы жалѓыз реликті ЧинТ‰рген м‰к, ќыналары бар. К‰нніњ аяѓында туристер ќонаќ ‰йлеріне ќайтып келеді. Екінші к‰ні автобус аялдамасынан 2 км ќашыќтыќта орналасќан сарќырамаѓа саяхат жасалады. Саяхат ±заќтыѓы 2,5 – 3,5 саѓат, жолда µту барысында туристер жергілікті флора жєне фаунамен танысады. Ењ бір ќызыќтыратын баѓыттардыњ біріне Форель шаруашылыѓына саяхат жатады. М±нда балыќ аулауды жаќсы кµретіндер єбден балыќ аулап, тыныѓуына болады. Ќалауыњыз болса, ауланѓан балыќты тазалап, ќуырып та береді. Ары ќарай радонды ќайнар кµзге саяхатыњызды жалѓастыра аласыз. Кешке таман ќонаќ ‰йге, одан Алматыѓа ораласыз. Турген шатќалы. Алпілік жєне субальпілік шалѓын, таза шыршалы б±таќшалары бар, аралас орманы жєне б±талары бар беткейлері, жоталар, ќыраттар, µзендер мен сарќырамалар, “тірі суы” бар бастау. Бір сµзбен Іле Алатауыныњ кµркем жері. Жасартатын ќайнар кµздіњ єсерін Турген шатќалыныњ кристалды таза ауасы жандандыра т‰седі. Балыќ аулауды ±натушыларѓа форель шаруашылыѓына бару м‰мкіндігі болады, онда арнайы дайындалѓан суатта форельдер шоршып ж‰р. Жатырлыќ тоѓандаѓы, салмаѓы 2-3 кг болатын ‰лкен балыќтар ерекше кµњіл аудартады. Балыќты аулаѓан соњ, оны дайындап беру де м±нда ќарастырылѓан. Турген шатќалымен ары ж‰ре отырып, міндетті т‰рде Медвежий сарќырамасына баруы жµн, биіктігі 30 м болатын б±л сарќырама тік жартас пен жасыл аршалардыњ ортасындаѓы тамаша жерден тµмен ќарай ќ±лауда. Шатќал жартастары жер сілкінуден жарылѓан жєне м±здыќќа дейінгі µсімдіктер іздерін саќтап ќалѓан, ал м‰к шыршалары жерге жайылып, шыршалы кілем болып тµселіп жатыр.
Сонымен ќатар, территорияларда Алматы ќорыќтары бар. Тау етегіндегі далалар, шырша ормандары, Іле Алатауыныњ альпілік ландшафты. Ќорѓау нысандары: с‰тќоректілердіњ 38 т‰рі, ќ±стардыњ 200 т‰рі, ќосмекнділердіњ 3, жорѓалаушылардыњ – 4, жоѓары сатылы µсімдіктердіњ 930 т‰рі мен энтомофаунаныњ 800 т‰рі. Болашаѓы бар ќорыќќа Алматы (биосфералыќ) ќорыѓы жатады. Ќазір ж±мыс істеудегі Алматы ќорыќшасыныњ ќорѓау нысандары: сілеусін, ќоњыр аю, ќасќыр, т‰лкі, ќараќ±йрыќ, тау ешкісі, ќар барсы, марал, тиін, сусар, суыр; ќ±стардан: ќара лєйлек, ораќт±мсыќ, ќырѓауыл, б±лдырыќ, с±р ќырѓауыл жєне кекілік. Шыршалы ормандары – табиѓаттыњ ботаникалыќ ескерткіші /32/. Т‡РГЕН ШАТЌАЛЫНЫЊ ФИЗИКАЛЫЌ-ГЕОГРАФИЯЛЫЌ СИПАТТАМАСЫ Т‰рген шатќалыныњ тарихи бастамасы Айналадаѓы жерлерден, ‰лкен ќонысќа барлыќ жаѓынан ќолайлы жер болып Т‰рген µзені бойы табылады. Міне осы жердіњ тµменгі аѓысында бірінші кµпір салынѓанѓа дейін ќолданылып ж‰рген Іле µзенінен ењ ќолайлы µткелі орналасќан. Ал жоѓарѓы аѓысында Іле Алатауынан Ыстыќ кµлге µтуге ќолайлы µткел бар. Бірінші єскери – ѓылыми экспедициялар Ќалиханов пен Семенов ќатысќан тура осы жерден µткен. Б±л жердіњ кµп уаќыт бойы бос т±руы м‰мкін емес, ќазіргі ауыл жанында оныњ аз дегенде екі б±рыњѓы ауыл жанында оныњ аз дегенде екі б±рыњѓы ауыл болѓан. Бірінші ќоныс жаќын µзен жайылымында орналасќан. Ол X-XII ѓ-да т±рѓан. Екінші кішкене ары Ќаракемерге жаќын. Ќазба ж±мыстары арќасында ќорѓаныс ѓимаратыныњ ќалдыќтары табылѓан. Б±л м±нда ќала орналасќан деген т±жырымѓа єкеледі. Ќазіргі ауыл Есік жєне Талѓармен бір уаќытта т±рѓызылды деуге болады. Біраќ басќа казак станицаларына ќараѓанда м±нда басынан Ресейдіњ оњт‰стік облыстарынан кµшірілген шаруалар ќоныстанды. Ќарттардыњ айтуы бойынша ќоныс аударѓандар бірінші жылы µзенніњ тменгі аѓысында, тастардан жер кепелері салып, сонда ќыстап шыќќан. Келесі жылдары ќазіргі орнына шіркеу айналасына ‰йлерін т±рѓыза бастаѓан. Кµше аттары Лоповская, Балќаш жєне т.б. болѓан. ¤зен бойларында май шайќайтын жєне спиртзауыттары салынѓан. Ќалаѓа дейінгі жол µте жаман болѓан кµп уаќытта жаяу баратын. Ол екі к‰н уаќытыњды алады. Талѓарда ќонуѓа тура келетін. Талѓар жєне Есік т±рѓындары Т‰рген “хохолдарын” ±натпайтын. Т‰рген шіркеуініњ ќоњырауы Моловодныйдыњ µзінде естілетін. Соњѓы шіркеу ќызметшісі, єке Михаил Меликовтыњ 30 жж. басында Т‰рген µзенініњ жаѓалауында атып тастаѓан болатын. Сол жылдары шіркеудіњ µзінде талан-таражѓа салды. 1932 жылдары жаппай байларды тєркілеу басталды. 1000 ‰йден не бєрі 30 ‰й ѓана ќалды. Ауылда ‰ш бай адам болды, оларда жеке д‰кен иеліктерінде болѓан еді. Олардыњ ‰шеуінде жєне солар сияќты байларды ауыл шетінде атып тастаѓан болатын. Атып ж‰ргендер т‰ндегі уаќытта Алматыдан келгендер. ¤ліктер ќыс бойы жататын, µйткені оларды жерлеуге р±ќсат берілмейтін. Басќаларынан малдарын тартып алып, Аралѓа айдап жіберген. Олар сол бетте ‰йлеріне ќайтпады. Ќазіргі турист, егер Т‰рген жєне Т‰рген шатќалына баратын болса ж‰рген желіс жолында келесідей ќызыќты нысандарды кездестіре алады: Жања мешіт, ол ауылѓа кіре берісімен сол жаќ мањда орналсаќан. Минералды ќайнар кµз. Ол белгісіз т±лѓамен ќазылып, ауылдыњ солт‰стік ќоршамында орналасќан. Сол ќайнардан он жылдан астам уаќыт µтсе де,єлі к‰нге дейін одан су атќылауда. Оныњ шипа єсері бар деп есептейді. Біраќ скважинаныњ µзіне жету µте ќиын, µйткені су атќылауы µте к‰шті. Єйгілі Архангел Михаил шіркеуі. Ол ауылѓа кіре бере шыѓыс бµлікте орналасќан. Б±л сонау 30-жылдары аттентар ќиратќан шіркеу, біраќ ол соњына дейін б±зылмаѓан. Еді. Сондыќтан XX ѓасырда µзіне сєйкес емес, кµптеген функциялар орындаѓан болатын, ол Кењес кезініњњ соњѓы жылдары ќиратылѓан к‰йінде т±рды. Ќазіргі шіркеу, єке Георгий, шіркеу ќызметкерлерініњ іс-єрекетініњ негізінде ќайта µз ќалпына келді. Осы єйгілі Т‰рген Шіркеуі-Іле-Алатауындаѓы ењ кµне шіркеулердіњ бірі. Оныњ драмалыќ таѓдыры 1864 жылы басталѓан болатын. Ќайта ќалпына келген шіркеу – ќызыѓарлыќтай жарыќ жєне кµркемді. Т‰рген µзініњ жайылымы. Ол ауылдыњ шыѓыс бµлігін шектеп, µзініњ мµлшері жєне масштабымен тањќалдырады. Жайылым геологиялыќ негізін алѓанда ±заќ емес уаќытта тау бµктерлерінен селдермен алып келінген Т‰рген суыныњ ќалыњ борпас материалынан жасалады. М±нда 1996 ж. ¦лттыќ саябаќтыњ Т‰ргендік аудандыќ бµлімшесі ќ±рылды /33/. ¦лттыќ саябаќтыњ Т‰рген аудандыќ бµлімшесі – ол Т‰рген шатќалымен оныњ ќ±рамына кіретін бµліктер. Олар б‰йір жєне параллель жалѓасќан ±зындыѓы азыраќ сайлармен шатќалдар, альпілік жєне субальпілік шалѓындар, шыршалар, аралас ормандар мен б±талар µскен беткейлер, ќырќалар мен жоталар, µзендер мен кµлдер. Ањѓарда Тянь-Шаньныњ сипатталѓан табиѓи ќазыналардан басќа бµрі ќараќатпен эфедра кµптеп кездеседе. ¦лттыќ парк 1996 ж. аќпанда Алматы облысыныњ Ќаскелењ, Талѓар жєне Ењбекшіќазаќ єкімшілік аудандары территориясында ќ±рылып тµрт аудандыќ бµлімшеге бµлінеді. Аќсай (Ќаскелењ, ќырѓауылды, Аќсай µзендерініњ шатќалы); Медеу (Ќарѓалы, Проходиная, ‡лкен жєне Кіші Алматы, Бутаковка µзендерініњ шатќалы); Талѓартµбе (Щњ, Щрта жєне Сол Талѓар µзендерініњ шатќалы); Т‰рген (Кіші Т‰рген, Т‰рген жєне ‡лкен не Чин Т‰рген µзендерініњ шатќалы). Негізінде Іле Алатауыныњ кµлемі: 1644,5 шаршы км. солт‰стік беткейі жатыр. Саябаќтыњ оњт‰стік шекарасы жота ќырќасы арќылы µтеді, солт‰стік-батысында Шемалѓан µзенініњ жоѓары аѓысымен шыѓысында Т‰рген µзеніне жайылѓан ќылќанды ормандардыњ тµменгі белдеуі арќылы µтетін мемлекеттік орман ќорыѓыныњ шекарасымен сай келеді /34/. Т‰рген шатќалыныњ табиѓи жєне рекреациялыќ ресурстары. Т‰рген шатќалыныњ ±зындыѓы батыста Шемалѓаннан шыѓысында Т‰рген µзендеріне дейін 120 км. мен ені бойынша 30 км-ге созылѓан. Іле – Алатауыныњ солт‰стік беткейіндегі Іле-Алатау мемлекеттік табиѓи саябаќ территориясында орналасќан. Шатќал µзініњ сарќырамаларымен белгілі. Шатќалѓа апаратын жол ањѓар бітіп, кењ ќ±нарлы жазыќќа айналатын Т‰рген, µзенініњ кењ алќабында орналасып, Алматы –Кеген – нарынќол жоѓарѓы магистралінен 56 км ќашыќтыќта жатќан Т‰рген ауылыныњ батыс шетінен басталады. Жол Т‰рген ауылыныњ шетінен атќалдыќ батыс беткейімен Ассы ‰стіртіне дейін созылѓан. Шатќал µзініњ ±зындыѓы, кµркемдігі, ќолайлыѓы, бай µсімдік жєне жануарлар єлемі арќасында мыњжылдыќтар бойы µзіне адамдарды тартќан. Шатќалѓа кіре-беріс жерде айналасындаѓы ауылдыќтардыњ барлыѓын ќ±рылыс материалдармен ќамтаамсыз ететін кірпіш зауыты жєне тура осында ірі сазды карьер орналасќан. Ары ќарай шатќалда бойлай емдеу орындары мен балаларѓа арналѓан демалыс лагерлерімен суды бµлуші ќ±рылыстар шашырай орналасќан. 5 км-де ±лттыќ паркке кіргізетін шлагбаум бар, ол µте кµркем кµрініс. Шатќалдыњ ќарама-ќарсы беткейінде де жол бар. Ол жол шатќалдыњ 3 км еніне ќарамастан жаќсы кµрінетін Тау Т‰рген ауылына апарады. Жолдыњ 7-км “Тір сулы” б±лаќ. Б±нда б‰кіл ауданнан ‰йлену тойы кезінде, шомылудыњ салттыќ жарасын жасайды. 9-км-де б±рынѓы Кењес µкіметі кезінде республиканы “патша” балыѓымен ќамтамасыз еткен, Форель шаруашылыѓы орналасќан. М±нда 1 кг форельді 10 $ сатып алуѓа болады. Жол батысќа ќарай “Кµкше” тау пансионаты (Алматыдан 10 км, 1,5 саѓ. ќашыќтыќта) орналасан, Микушино шатќалына тармаќталады. Т‰рген шатќалында обсерватория орналасќан, ірі Ассы платосына дейін 44 км терењдікте созылады. Т‰ргенніњ басты назар аударарлыќ нысаны болып сарќырамалар саналады. “Медвежий” сарќырамасы жолдан 2 км ќашыќтыќтаѓы аспалы жарлар арасында орналасќан. Оныњ биіктігі 30 м-ге жетіп, тењіз дењгейінен 1 330 м биіктікте орналасќан. Жартасты тесіп шыќќан “Ќайраќты” сарќырамасы – шатќалдан жоѓары Ботан ауылынан ары Бозг‰л µзенінде орналасќан. Оныњ биіктігі 55 м-ге жетіп, µзі тењіз дењгейінен 2 300 м биіктікке кµтерілген. Оѓан жету ‰шін Т‰рген µзенініњ шатќалы бойымен 8 км єсем жерлермен жаяу ж‰ріп µту керек. Шатќал ќалыњдыѓы 40-50 см-ге жететін, біркелкі шырша ќылќаныныњ кілемі тєрізді жерді жамылѓан реликті Чин-Т‰рген шырша ормандары єйгілі шатќалдыњ астыњѓы шаѓындааулаѓан балыѓыњды ќуырып бере алатын, Форель шаруашылыѓы орналасќан. Т‰рген шатќалы Альпілік жєне субальпілік шалѓындар тек шыршалар µскен беткейлер, аралас ормандармен б±талы ќырќалар мен жоталар µзендер мен сарќырамалар “тірі сулы” б±лаќ. Бір сµзбен айтќанда Іле Алатаудыњ кµркем бµлігі. Алтын адамныњ сегіз метрлік кµшірмесін тамашалап, киелі б±лаќ суын ішіп, жасарыпта ќалуыњыз м‰мкін. Т‰рген µзенін бойлай орналасќан ќолайлы т±раќтарды атты саяхаттан кейін демалып тыныѓуѓа болады. Б±лаќ аулаушылар міндетті т‰рде ары орналасќан. Форель шаруашылыѓына кіріп балыќ µсірілетін арнаулы суќоймаларда µз ќалауын ќанаѓаттандыра алады. Ары ќарай Т‰рген шатќалыныњ єсем жерлері арќылы жылжи отыра, сіздер жасыл шыршалармен аспалы жарлар арасында орналасќан, биіктігі 30 м “Медвежий” жєне де µзініњ ќатты аѓыны арќасында б‰тін бір туннель тесіп шыќќан, Бµзг‰л µзеніндегі “Ќайраќты” сарќырамаларын тамашалай аласыз. Шатќал жартастары жер сілкінісі єсерінен жарылып ќ±лаѓан жєне м±з басу дєуіріне дейінгі µсімдіктердіњ іздерін саќтауда, ал шырша м‰ктері кµптеген жерде кілемдей жайылѓан. Т‰рген шатќалы Іле Алатауыныњ с±лу µлкесі, µзініњ кішкене сайларымен шатќалдары, альпілік шалѓындар мен аралас ормандарымен, µзен, кµлдерімен жєне де кµркемкелген єйгілі Т‰рген сарќырамаларымен осында орналасќан. Осы шатќалѓа апаратын жол-ањѓар бітіп, кењ ќ±нарлы жазыќќа айналатын, Т‰рген µзенініњ кењ алќабында орналасып, Алматы – Кеген – Нарынќол жоѓары магистралінен 560 шаќырым ќашыќтыќта жатќан Т‰рген ауылыныњ батыс шеті басталады /35/. Аспалы жєне горизонтальды жазыќтар – б±л гляциалды белдеудіњ екі шеткі жербедер пішіндері болып табылады. Олардыњ арасында єр алуан µтпелі кезењ пішіндері кездеседі. Ол Ассы ‰стіртіне дейін 44 шаќырым терењдікке созылѓан. Гнейс, гранит порфирлер 1 млн. жыл б±рын 50 метрлік алып ќазанш±њќырларда т‰зілген. Шатќалдыњ жартастары жер сілкінісі кезінде жарылып, м±з басу дєуіріне дейінгі µсімдіктерініњ ќалдыќтарын єлі к‰нге дейін саќтап келуде. Шатќалдыњ єйгілі реликті келген ЧинТ‰рген ќылќанды шыршалары бірден µзіне кµз тарттырады. Осы ж±маќпен сіз µкіне ќоймайсыз. Турда бірнеше табиѓи-климаттыќ зоналар ‰йлесімді байланысады: Ќарабастаудыњ мµлдір ќарлы шыњдарымен єнші ќ±мнан ескен ыстыќ жел жєне ќорыќтыќ зоналардыњ кµркем б±рыштары мен шексіз дала. Он бес шаќырымдыќ асудан басталатын ќ±лама, бізді Кіші Т‰рген шатќал бойымен єкеледі. ¤зенніњ к‰міс табалдырыќтарымен, тік жартастар беткейлері кейде жолдыњ ‰стінде асылѓан – б‰кіл баѓыттаѓы ењ єдемі бµліктердіњ бірі. Кіші жєне Чон-Т‰рген µзендерініњ ќосылысќан жерінде асфальт басталады. ¤зенніњ жаѓалауын бойлай кафе-палаткалар тіз ќатар орналасќан. Соњѓы жылдары шатќал- алматылыќтар демалатын белгілі орынѓа айналды. б¦л аймаќтарѓа µркениеттіњ келуі экологиялыќ негативті єсер тигізуде – жол жиегіндегі қоќыс мµлшері жєне ањѓарда ж‰ргізіліп жатќан белсенді ќ±рылыс ж±мыстары єсерінен шатќал, он жыл б±рынѓы µз кµрінісімен салыстыруѓа келмейді. Тау-Т‰рген серуендеу мен кµњіл кµтеруге арналѓан єсем табиѓат б±рыштарыныњ кењ тањдауына ие. Т‰рген µзенініњ жайылымы ауылдыњ шыѓыс бµлігін шектеп, µзініњ мµлшері жєне масштабымен тањ ќалдырады. Жайылым геологиялыќ негізін алѓанда, ±заќ емес уаќытта тау бµктерлерінен селдермен алып келінген Т‰рген µзен суыныњ ќалыњ борпас материалдарынан т±рады. Т‰ргенніњ басты назар аударарлыќ нысаны болып, сарќырамалар саналады. Медвежий сарќырамасы жолдан 2 шаќырым ќашыќтыќтаѓы аспалы жарлар арасында орналасќан. Оныњ биіктігі 30 метрге жетіп, тењіз дењгейінен 1 530 м биіктікте орналасќан. Жартасты тесіп шыќќан “Ќайраќты” сарќырамасы-шатќалдан биіктеу, Ботан ауылынан ары Бозг‰л µзенінде орналасќан. Оныњ биіктігі 55 метрге жетіп, µзі тењіз дењгейінен 2 300 м биіктікке кµтерілген. Оѓан жету ‰шін Т‰рген µзенініњ шатќалы бойымен 8 шаќырым єсем жерлер арќалы жаяу ж‰ріп µту керек. Шатќал ќалыњдыѓы 40-50 см-ге жететін, біркелкі шырша ќылќанымен кілем тєрізді жайылѓан реликті ЧинТ‰ргендік шырша ормандармен єйгілі. “Медвежий” 30 м, ал “Ќайраќты” 55 м биіктіктегі, аспалы жартастармен жєне шыршалармен ќоршалѓан. Осы екі сарќыраманы дєл осында єдейілеп орналастырылѓан тєрізді. Осы жердегі “тірі су” б±лаќтарынан су ішіп, рєсімді жуынуѓа, кµп±лтты ауданныњ ‰йленуі тойыныњ процессиялары кµптеп келуде. Тењіз дењгейінен 2 300 м биіктікте орналасќан “Ќайраќты” сарќырамасы 55 метрлік биіктіктен, жартаста туннель тесетіндей аѓынныњ ‰лкен к‰шпен ќ±лауынан, кейде оны туристер су µткізуші ќ±бырѓа ±ќсатады. Микушино шатќалынан ары, шырша ормандарыныњ арасында биік таулы “Жасыќ кµл” кµлі орналасќан. ¤зен ањѓарларында альпілік шалѓынныњ ањќыѓан иістері, таудыњ к‰н сєулесі мен таулы µлкеніњ кµркем жерлері демалысты ±мытылмас етеді. Батыста Микушино шатќалына апаратын жол тармаќталады. Б±нда ортаеуропалыќ класс дењгейіндегі “синегорье” тау пансионаты, “Эдельвейс” балалардыњ демалыс лагерімен б‰кіл єлемдегі жер сілкіністі баќылап т±ратын терењ тоннельді сейсмостанция орналасќан. Аяѓын 5 шаќырымдаѓы Жасылкµл кµлінде табатын жолда, тек ірі машиналар ж‰ріп µте алады. Кµл онша ірі емес жєне жылдыњ ќ±рѓаќ мезгілінде кеуіп (800 х 300 м) ќалады. М±нда туристер кµбінесе иехтік к‰міс форель балыѓын аулауѓа жєне жаздыњ ыстыѓында суѓа шомылуѓа ѓана келеді. Басты шатќал археологтарѓа наѓыз ќазына болып табылады. Б‰кіл шатќал территориясында єсіресе Асыда кµне молалар мен ќорѓандар µте кµп. 15 шаќырым жерде саќ, ‰йсін жєне моњѓол кезењініњ ќорѓандары мен 5 мыњ жыл б±рын µмір с‰рген б±рыњѓы адам іздері, соныњ ішінде кµшпелі мен отырыќшы µмір салтыныњ жєне де табиѓи катаклизм іздері табылѓан. Ќорѓандар жанынан табын айдайтын бір емес, бірнеше мыњжылдыќтар бойы, µлген ата-бабалар аруаѓына табынып болысымен, ќайтадан малдарын жоѓары жайлауѓа айдап кете барѓан. Жолдыњ 18-19 – шаќырымында ќазір ж±мысын тоќтатќан. “Тау Т‰рген” санаторий орналасќан. Б±нда шипалы жылы радонды б±лаќтар бар. Кµпірден ары орналасќан кішкене соќпаќ жол біржарым шаќырымнан кейін 30 метрлік “Медвежий” сарќырамасына єкеледі. Сарќыраманы кµрген адамныњ кµњіл-к‰йі сол бетте кµтеріледі. Сарќырамаѓа апаратын кµпірден 300 м жоѓарылау “с±лулыќ ќайнар кµзі” µте салќын, суы дємді минерализделген б±лаќ орналасќан 25-шақырымында µзен жаѓасында аралас орманды ‰лкен алањда жекелегеншік, мезгілдік туристік база ж±мыс істейді. 26 шаќырымында орманшылар т±ратын шаѓын Батан ауылы орналасќан. Батанда Т‰рген µзенін ќ±рушы ‰ш µзен ќосылады: Кіші Т‰рген, Т‰рген жєне ЧинТ‰рген µзендері µз бастауын Талѓар тау ж‰йесі мен Аманжол ќайтадан тармаќталып келеді. Оњт‰стік батысќа б±рылѓан жол 10 шаќырымдыќ жерінде жеті кµпірі бар Т‰рген µзенініњ саѓасын бойлай Бозг‰л µзеніне дейін жетеді. Осы µзен саѓасы жартастарда тоннель тесіп, Іле Алатауындаѓы ењ ерекше сарќырама т‰зген. Оѓан апаратын жол ары Аманжол асуы, “Патшалыќ ќаќпалар” арќылы Ассыѓа µтеді. Т‰рген шатќалыныњ б±л бµлігінде Тянь-Шаньдаѓы жалѓыз, табиѓи ескерткіші деп жарияланѓан, ауданы 900 гектарѓа жететін Чин-Т‰рген м‰ктік шырша ормандары µседі. Егер Батаннан оњт‰стік шыѓыс баѓытта Кіші Т‰рген µзенін бойлай жылжыса, онда жол Асы ‰стіртініњ батыстан шыѓысќа 60 шаќырымѓа жєне солт‰стіктен оњт‰стікке 5-10 шаќырымѓа созылып жатќан жайлауына єкеледі. 33-шаќырымында жол б±рынѓы оќушыларѓа арналѓан турбаза, метеостанция, с‰т фермасы жєне азыќ-т‰лік д‰кені жанынан µтеді. Осы жерден оќушылар инструкторлармен Ыстыќкµлге баратын. Ормандар осы жерде ой-жайлаулармен аныќталады. Одан жол ары, шыѓысќа б±рылып, біржарым метрлік телескоп айнасы бар жоѓары таулы обсерватория ќасынан µтеді. Алыстан ќараѓанда ертедегі Сарайѓа ±ќсайды, астында жайлау, форель балыѓына бай Асы µзені. Осындаѓы ауа-райына келетін болсаќ, салќын жаз бен ќатал ќыс (-440 С дейін). Аязсыз уаќыт екі ай ѓана. Осы уаќытта шµп молдыѓы, таза су мен таза ауа (2500 м биіктікте). Жаз айларында малдыњ кµп маны жайылады. Соныњ µзінде де жайылымдарды деградацияѓа єкелетін малды мµлшерден кµп баѓу сияќты зиян шегушілік байќалады. Ассы да кµне ќорѓандармен жартасьарда салынѓан “суреттер галереялары” µте кµп. ‡стірттіњ батыс бµлігінен Аманжол (3415 м) асуы, Шелек µзені, К‰нгей Алатау асулары арќылы µтетін Ыстыќкµлге апаратын кµне соќпаќ басталады. Шыѓысында ±лттыќ парк территориясынан шыѓып кетіп, Шелек µзенініњ саѓасына єкелетін грунттік жол. Б±л Тянь-Шаньда табиѓи к‰йінде м±з басу кезењініњ реликті ќылќанды шырша тайга ‰лескісі. Б±л Тянь-Шандаѓы жалѓыз жерде ‰лкен ѓылыми ќ±ндылыќ бар. Б±ндаѓы біркелкі лирттік жамылѓы ќалыњдыѓы 60 см-ге дейін жетеді. М±нда єйгілі Ассы жайлауы мен биік таулы обсерватория орналасќан. Ал археологтар ‰шін шатќал наѓыз ќазына – ќорѓандар мен кµне т±раќтардыњ кµптеп кездесуі. Шатќалда кµне саќ жєне ‰йсін молалары да аз емес /36/. Жергілікті жер батпаќтылау жєне биік шµп. Ара соќпаќ кішкене жоталар арќылы ањѓардыњ оњ жаѓасын бойлай Хайрюзовка мен Тальменко µзен саѓаларыныњ Тальмень кµлініњ сай жаѓалауына єкеледі. Біздіњ табиѓаттыњ с±лулыѓы соншалыќты, м±нда кез-келген адам µз ќалауындаѓы жерді таба алады. Сол ‰шін сєйкес инфраќ±рылымды дамыту керек. Осындай бір базаны Т‰рген шатќалында ќ±руѓа тырысќан тек демалыстыњ ќарапайым жаѓдайларын ќанаѓаттандыратын. Жаќында Алматы облысыныњ єкімі µзіне жиналысќа аудан єкімдерін жинап алып оында бір к‰ндік демалысќа тєжірибе жинау ‰шін жіберген. Содан єрќайсысы осындай шатќалды өз ауданында ±йымдастыруѓа б±йрыќ берді. Жексенбі сайын Т‰рген шатќалына демалуѓа 2000 адам келеді. Егерде біз осы екі мыњ демалушыѓа жаќсы ќызметпен ќамтамасыз етсек, ь±л µз алдына ж±мыс орындарын, инвестициясы, даму мен табиѓатты ќорѓау сияќты тізбекті іске ќосады жєне де осындай “шатќал” бізде єр облыста бар. “ЧинТ‰рген шыршалы ормандары” мањызды орында, µйткені Ќазаќстан территориясында бірінші рет осында табиѓат пен жануарлар єлемініњ ѓылыми зерттеу ж±мыстары ж‰ргізілді. Чин Т‰рген шыршалы ормандары – табиѓаттыњ ботаникалыќ ескерткіші м±з басу кезењініњ ќылќанды ормандарыныњ реликті бµліктерін білдіреді. Ол 1968 ж. 3 ќањтарынан табиѓи ескерткіш болып саналады. Іле Алатауыныњ Алматы облысындаѓы Бозг‰л шатќалында орналасќан. Шыршалы ормандар ауданы соњѓы жылдары 2 мыњыншы жыл мєліметтері бойынша 500 га-дан 400 га-ѓа µсіп, ќазір оныњ ауданы 900 га-ѓа жеткен. Шыршалы ормандар Чин Т‰ргенніњ оњ жаѓалауында оныњ орта Т‰рген µзені мен ќ±йылысатын жерінде орналасќан. М‰ктік реликті шырша массивтерініњ жамылѓысы біздіњ к‰нге дейін “мєњгі тоњ” аралдарын саќтап келді. Олар 40см терењдікте 2-3 м ќабатты алып жатыр. Мєњгі тоњ - µсімдік жамылѓысыныњ жµнді µсуіне кедергі жасайды, сондыќтан кейбір аѓаштардыњ діктері ќисыќ /37/. Біздіњ ќорыќтар кµп жаѓдайда ±йымдастырушылыќ кµзќарастан ерекше ѓылыми мекемелер ретінде ерекше. Осы жерде ж±мыс істейтін ќызметкерлермен ж‰ргізілетін ѓылыми ж±мыстар “Адам жєне биосфера” баѓдарлама принциптерімен ж‰ргізіледі. Ќазір єлемніњ кµптеген елдерін біріктіретен келесі мєселелерді µзіне кіргізеді: Адам іс-єрекетініњ к‰шеюініњ экож‰йеге єсері жєне оныњ экологиялыќ салдары. Шаруашылыќтарѓа тєжірибелер мен ќоњыпржай белдеу орман ландшафтарына жер игерудіњ єр алуан т‰рлерін пайдаланудаѓы экологиялыќ єсері. Адам іс-єрекетімен жер игеру т‰рлерініњ жайылымдарѓа єсері: саванна, дала, тундра. Адам іс-єрекетініњ шµлейт жєне шµл зоналардыњ экож‰йе динамикасына єсері жєне ирригация салдарына ерекше кµњіл бµле отырып. Адам іс-єрекетініњ кµл, батпаќ, µзен, атырау, эстуари жєне жаќын аудандардыњ ресурстарыы мен жаѓдайларына экологиялыќ єсері Адам іс-єрекетініњ тау ж‰йелеріне єсері. Табиѓи аудандармен олардаѓы генетикалыќ ќорларды саќтау, Ауылшаруашылыќ зиянкестермен к‰рес жєне ќ±рлыќ пен су экож‰йелеріне тыњайтќыштарды пайдаланудаѓы экологиялыќ баѓа беру. Инженерлік жєне техникалыќ ж±мыстардыњ адам мен ќоршаѓан ортаѓа єсері. Ќуатты ќала жєне µндіріс ж‰йелеірнде ќолданудыњ экологиялыќ аспектілері Орта µзгеруімен генетика жєне демографиялыќ µзгерулер арасындаѓы байланыс. Ќоршаѓан орта жаѓдайын т‰сіну. “Адам жєне биосфера” баѓдарламасы табиѓатты ќорѓау облысындаѓы басты тенденцияларды жаќсы кµрсетеді. Ќатал ѓылыми білімге негізделген шешулерді керек ететін басты мєселелерді кµрсетеді. Адамдарда табиѓатќа жєне оныњ байлыќтарына деген аяушылыќ, шаруашылыќ ќатынастарын тєрбиелеу биосфера жєне µмірді басќаратын оныњ ќ±рлымы мен зањдылыќтары туралы білімніњ жалпы дењгейін кµтеру ќатар ж‰ргізілуі керек. Біздіњ елде табиѓатты ќорѓау мєселелерімен оныњ ресурстарын рационалды пайдалану жалпы мемлекеттік маѓынада /38/. Т‡РГЕН ШАТЌАЛЫ БОЙЫНША ЭКСКУРСИЯЛАР МЕН ТУРЛАРДЫ ¦ЙЫМДАСТЫРУ. 4.1 Т‰рген шатќалы бойынша экскурсиялар. Т‰рген шатќалы бойынша турлары Алматы ќаласыныњ кейбір турфирмалары ±йымдастырады. Алматы ќаласынан не Алматы облысыныњ басќа жерлерінен басталып Т‰рген шатќалы бойынша не Т‰рген сарќырамасына турларды тєжірибелі экскурсоводтар жетекшілік етеді. Экскурсия туралы ќысќа мєліметтер келесі т‰рде беріледі. Экскурсияныњ толыќ тексті тµменде кµрсетілген. Т‰рген шатќалы оѓан жанасып жатќан созылмалыѓы аз шатќалдар мен сайлары альпілік шалѓындары аралас ормандары, µзен жєне кµлдерімен Іле Алатаудыњ ењ єдемі жері. Б±нда шатќалѓа жол Т‰рген µзен ањѓарындаѓы алќап бітіп кењ ќ±нарлы жазыќќа ауысатын Алматы-Кеген-Нарынќол магистралы мен 50 км ќашыќтыќта жатќан Т‰рген ірі ауылыныњ батыс шетінен басталады. Т‰рген ауылы жанынан єйгілі ¦лы Жібек жолы µткен. Т‰рген шатќалында белгілі уќыт кезењдерінде, балыќ аулаумен жєне ањшылыќ пен айналысуѓа болады /39/. Ауылдан шатќалдыњ батыс беткейі бойынша тауѓа 44 км терењдікке ењген Ассы ‰стіртіне дейін жететін жол бар. Шатќал µзініњ созылмалыѓы, єсемдігі, ќолайлы орналасуымен µсімдік жєне жануарлар єлемімен адамдарды кµптеген мыњжылдыќтар бойы тартќан. 7 км-де “тірі сулы” б±лаќ орналасќан. Б±нда “ритуалды жуынуѓа” ауданныњ т‰кпір-т‰кпірінен ‰йлену тойлар келеді. 9 км-де б±рынѓы Кењес ‰кіметі кезінде б‰кіл республиканы “патшалыќ” балыќпен ќамтамасыз еткен форель шаруашылыѓы орналасќан. М±нда килограммын 10$ сатып алуѓа болады. Батысында жол Микушино шатќалына тармаќталады. Микушино шатќалында "Синегорье" таулы пансионаты орналасќан (алматыдан 80 км ќашыќтыќта). Кµњіл кµтеру шаралары: монша, бильярд, тренажер залы, дискотека жєне т.б. бар. Пансионат территориясында аѓаш коттедждер мен басты ѓимарат орналасќан. Коттедж 10-13 орындыќ жєне бµлмелерде тµсек, диван, душ, туалет бар. Корпуста 2-3-4 орындыќ бµлмелерде де тµсек, диван, душ, туалет бар. Корпуста бµлмелердіњ баѓалары - 15$, коттедждерде - 18$. Тамаќтану бµменіњ баѓасына кіреді. Экскурсиялар: Т‰рген сарќырамасына экскурсиялары - 0.7$. Экскурсиялыќ тµлемдер: микроавтобустарѓа - 3,5$, автокµліктерге -2 $. Т‰рген шатќалы бойынша экскурсия тексті. Т‰рген шатќалы Ќазаќстан территориясынан тысќары µзіндік кµптеген субальпілік жайылымдармен белгілі.Ењ рілері Лсинск жайлауы болып табылады. Оѓан 44 км Т‰рген шатќалымен ж‰ргізілген жаќсы жµнделген жол апарады. Ол Алматы – Нарынќол автомагитралыныњ 56 км-нде Т‰рген ауылына кіре берісте оњт‰стікке ќарай б±рылады. Жолдыњ осы бµлігінде биіктік тењіз дењгейінен 1040 м-ге тењ. Т‰рген ауылы тењіз дењгейінен биіктігі 900-1100 м таудыњ етегінде орналасќан. Ауылѓа кіре берісте ірі азыќ-т‰лік д‰кені мен ќазіргі кездегі асхана бар. Т‰рген ауылы Іле Алатау жотасын бойлай орналасќан басќада єсем жасылѓа бµленген ж‰зім мен жеміс баѓы мол ауылдардан µзініњ айрыќша тыныштыѓымен, єсем ‰йлерімен жєне жеміс-жидек молдыѓымен ерекшеленеді. Іле Алатаудыњ ењ ќ±нарлы бµлігі болып, оныњ орталыќ ауданы – Алматы, Талѓар, Есік болып табылады. Есік ќаласынан не бары 12 км шыѓысќа алыстаса болѓаны, климат ќ±рѓаќтау кµрінеді. Бірдей биіктіктер мен беткейлердіњ бірдей экспозициясы болѓанмен жаздыњ екінші бµлігінде µсімдік жамылѓысы Т‰рген шатќалыныњ тµменгі бµлігінде к‰нге к‰йіп кетеді, ал кµрші Есік шатќалы жасыл шµптерге бµленеді. Т‰рген шатќалында ќ±рѓаќ к‰йгіш Семенов ‰йењкісі, жабайы µрік, Мушкетов курчавкасы кµп мµлшерде кездеседі. Егер Есік шатќалында шырша ормандары тау бµктерін 1350-1400 м биіктікте жапса, Т‰рген шатќалында шыршалы белдеу 1650 м биіктікте басталады. Міне, осы ауаныњ ќ±рѓаќтыѓы мен к‰н шуаќ к‰ндердіњ ±заќтыѓы адам денсаулыѓына пайдалы. Т‰рген шатќалы µзініњ “Тау Т‰рген” санаториімен белгілі. ‡лкен терењдіктен радон сулы жылы б±лаќ аѓады. Ай сайын санаторийде 150 адамѓа жуыќ µз денсаулыѓын т‰зетеді. Ол суы мол, аѓыны ќатты Т‰рген µзенініњ сол жаѓалауындаѓы магистральді жолдан 19 км ќашыќтыќта 1 400- 1 500 м биіктікте орналасќан. ‡йлер Тянь-Шандыќ ќайыњдар, теректер мен талды, сиверс жабайы алмалы жєне жабайы рік аѓаштан орман, тоѓай арасында ‰йлесімді орналасќан /40/. Санаторий ауданында аѓынды µзенніњ шыѓыс жаѓында тек µзіне тєн єсемділіктіњ сирек кµрінісі ашылады: ќзды жар беткейлер, ќырќаны бірнеше аспалы, ќызыќты пішіндегі жарлар єшекейлеуде. Осы жерлердіњ єдемілігін ќазаќ єдебиетініњ классигі М. Єуезов сипаттаѓан. Адам аяѓы жетпейтін ќырќалар мен тік ќ±здарда жабайы µрік, ‰ш ќаты эфедра жєне жайылмалы арша µседі. Санаторийдіњ батысында тасты тау бµктері ќ±рѓаќ далалы µсімдік жамылѓысымен, µріктіњ жалѓыз аѓаштарымен кµрсетілген. Т‰рген шатќалы µзенніњ кењ атырауынан басталады. Ассы жолымен 5 км биіктікке дейін, ол толыќ игерілген: жасанды суландыру ж‰йесі, баќтар мен баќшалар. Одан жоѓары, жазда шµптері к‰йіп кететін прилавкалар орналасќан. 130 м биіктіктегі Асинск жолыныњ 3 км-дегі ‰лкен баќ ішінде Т‰рген орманшыларыныњ кењсесі µз баспанасын тапты. Б±л ескі баќ XX ѓ-дыњ басында бай тау ќара топыраѓында тењіз дењгейінен 1200-1250 м биіктіктегі “Бешенный” жотасы етегіндегі т‰рген µзенініњ ‰шінші кµне атырауы ‰стіндегі батыс террасасында ќ±рылѓан. 1962-1965 жж. б±л ескі баќ ќайта жµндеуден µтіп, алма мен алм±рт аѓаштарыныњ ењ жаќсы деген сорттары отырѓызылѓан. М±ндаѓы ашыќ аспан астындаѓы таза ауамен жеткілікті жылу мµлшері, ыстыќ еме ќоњыржай климаттаѓы ал ќызыл апорт, орман с±луы – алм±рты, абрикос жєне шиемен ќара µріктіњ бірнеше сорттары жоѓары сапалы жеміс беред. Баќта Сиверс жабайы алма аѓаштары да кездесіп ќалады. Оныњ жемістері µте ‰лкен жєне тєтті. Б±л жабайы алма аѓаштары алманыњ жергілікті Д-селекцилі жања сорттарын шыѓаруда µте ќ±нды геноќор. Орман шаруашылыѓынан жоѓары Форель шаруашылыѓы орналасќан. Балыќ µсіретін алаптарѓа Т‰ргенніњ таза да суыќ суы т‰седі. Ет комбинаттарыныњ тамаќ ќалдыќтарыныњ жеткілікті мµлшері форельдерді µндірістік маштабта µсіріп Алматы сауда ж‰йелеріне тірі к‰йінде жеткізуге м‰мкіндік береі. Форель шаруашылыѓына жоѓары Т‰рген µзенініњ атырауы кењейіп кењ µзен атырауындаѓы жасыл шалѓындарда жалѓыз жылауыќ талдарѓа тамаша кµрініс ашылады. Осы жерлердіњ єдемілігімен автомагистральдыњ жаќындыѓы демалуѓа орныќтырады. Осы шалѓын аяѓында, автомагистральдан батысќа ќарай микушино шатќалындаѓы сейсмостанция мен “Эдельвейс” жасµспірімдер лагеріне апаратын жол бар. Одан ары шырша орманы арасында биік таулы Жасылкµл кµлі оналасќан. Б±л кµл µте ерте кезењде жоѓары таулы ањѓарды кµне мореналыќ басуынан ќалыптасты. “Эдельвейс” жас µспірімдер лагері баѓытындаѓы Ассы жолы б±рылыстан кейін ќарат‰сті тау жыныстарынан т±ратын тік жартастар арасында серпантик тєрізді орала созылѓан /41/. 18-19 км-де “Тау-Т‰рген” санаторийі, 20 км-де орманшы ‰йі, одан жоѓары б‰кіл созылмалыѓы барысында жењіл автокліктерге ќолайлы асфальт, жаќсартылѓан топыра жолѓа айналды. Орманшы ‰йінен жоѓары, 300 м-ден кейін, тењіз дењгейінен 1430 м биіктіктегі жол мањында суы таза жєне суы күкіртті сутекті “с±лулыќ б±лаѓы” орналасќан. Ол Тянь-Шань ќайыњы арасындаѓы тастар астында аѓады. Б±лаќ мањы тік беткейлі ќ±здар мен жартастардыњ шыѓыстарынан т±рады. Осы беткейлерде тас с‰йгіш кєдімгі – эфедра µседі. ¤зен атырау мен беткейлердіњ тµменгі бөліктреніде Ассы жолыныњ 17-21 км-де жабайы бµрі ќараќат пен µріктердіњ кµптегн тоѓайлары кездеседі. Олардыњ жемістері тамыздыњ аяѓы мен ќырк‰йектіњ басында піседі. 1979 ж Т‰рген орман шаруашылыѓы тауда жабайы бµрі ќараќатты 140 т млшерде жинап, µткізеді. Осыѓан дейінгі осындай мµлшерде Алматы облысыныњ орман шаруашылыќтары б±л баѓалы б±та жемістерін дайындамаѓан. Ењ жаќсы пішіндерін тањдаумен, селекциялаумен жєне бµріќараќат тоѓайларын жеке т‰рде зерттеу ж±мыстарын ±йымдастыруды ќолѓа алу уаќыты келген сияқты. Алматы т±рѓындары білмеуінен жєне жабайы табиѓатпен д±рыс ќарым-ќатынасќа т‰се алмаауынан ќалаѓа жаќын орналасќан шатќалары мен сайлардаѓы Тянь-Шаньныњ нєзік, ашыќ ќызыл ќабыќты ќайынын ќ±ртып жойып жібергенімен Есік єсіресе, Т‰рген шатќалында б±л баѓалы аѓаш т‰рі саќталмаѓан. Б±нда биіктігі 20 м, диаметрі 30 см-ге дейінгі жететін Тянь-Шань ќайыњдары кездеседі. Ары шыѓысќа жылжыѓан сайын ерекше к‰міс ќанатты келген жапыраќты Семенов ‰йењкісі кµбейе т‰седі. Б±л шµлге шыдамды жєне єсем аѓаш т‰рі Т‰рген шатќалы мен µзен атырауы мањында да кездеседі. 22 км-де 1570 м биіктікте бµріќараќат пен µрік аѓаштары орманнын кєдімгі µсімдігі – Тянь-Шань шетенімен ауысады. ¤зен ањѓарларында теректермен талдар, ал беткейлерінде – ќайыњды жєне кµктерек шыршалы ормандары µседі /42/. Егер де Т‰рген µзен атырауларында сиренка шыршасы 1380 мбиіктікте байќала бастаса, онда солт‰стік экспозиция беткейлерінде тек 1620м биіктікте кездесе бастайды. 1730 м биіктіктегі 26 км-де орманшылар ауылы – Батан рналасќан. Б±нда Т‰рген орман шаруашылыѓыныњ орман питомнигуі бар. Бір ќызыѓы шµл флорасыныњ уєкілі – тамарикс осындай биіктікке (1700 м) ќалай шыќќаны. Ол µзін Т‰рген µзені атырауында µте жаќсы сезінеді. Батан ауылынан жоѓары жолдыњ екі жаѓынанда таза шырша ормандары басталады. 2 км-ден кейін 1850 м биіктікте шатќалдыњ батыс бµлігін 1968 ж Республика ‰кіметімен табиѓат ескерткіштер ідеп жарияланѓан м‰ктік Чин Т‰рген шырша ормандары 887 га ауданы басады. Шыршалар арасында бірыњѓай м‰к жамылѓысы 30 см дейін жетеді. Б±л Тянь-Шандаѓы тиісілмеген ќалпы саќталѓан шыпша орандарыныњ жалѓыз жері. Батан ауылынан жоѓары µз бастауын Чин Т‰рген шатќалы басындаѓы Аманжол м±здыѓынан алатын Бозг‰л µзені мен ‰ш Б±лан µзендері ќосылады. Олардыњ ќосылуыннан Ќапшаѓай суќоймасына ќ±йылатын Т‰рген µзені ќ±рылады. Ассы жолыныњ 33 км-де шырша ормандар белдеуі ой – жайлау тµменгі жайылымдар шалѓынды белдеумен ауысады. Осы жайлауда облыстыќ балалар туристік базасыныњ 200 км ауылы орналасќан. Осы жайлау кµптеген оќушылар Іле Алатауы мен К‰нгей Алатау жоталары арќылы Ыстыќ кµл кµліне жорыќќа аттанды. Б±л баѓыттыњ ±зындыѓы 60 км ой – жайлау ±зындыѓы 15 км ірі жоталы жазѓы жайылым жєне 2 200-2 500 м биіктікте орналасќан. Субальпілік шалѓындар белдеуін алып жатыр. Ой- жайлаудан солт‰стік батысќа ќарай 2 300-2 400 м биіктікте тегіс шыњдар мен тау асуларында таулы – алќабты тегіс беткейдегі жоѓары µнмді шырша жайылѓан. Б±л Іле Алатауындаѓы тегіс беткейлердіњ ењ биік шыњдарында µскен шырша ормандарыныњ жалѓыз кездескен жері. Тянь-Шанныњ тегіс беткейлері єдетте тау шалѓындары мен жамылѓан. Б±ѓан негізінен кµне м±збасу ќабаты єсерінен тигізген. Оныњ іздері облыстыќ балалар тур база ауылынан жоѓары орналасќан. Жалањаш тау жыныстарындаѓы м±здыќтар мен тегістелген атыздар кездеседі /43/. Балалар турбаза ауданында жол шыѓысќа б±рылып, ірі жєне єйгілі биік Ассы жайлауына кµтеріледі. Б±ндаѓы 44 км-де жаќсартылѓан Ассы жолы бітіп, ќарапайым тегіс жењіл автокµліктер ж‰руіне ќолайлы 2 200-2 600 м биіктікте орналасќан ірі субальпілік шалѓындар. Олар батыстан шыѓысќа ќарай 60 км-ге, т‰рген мен Шелек шатќалына дейін 3-120 км белдеу тєріздес созылѓан. Шыѓысында Ассы жайлауы, биіктігі 3015 м Баќай тауына тіреледі. Жергілікті ауданныњ жербедер шалѓынныњ б‰кіл территориясында салыстырмалы т‰рде тегіс, солт‰стік шыѓысќа сєл кµлбеуленген. Кењ шалѓындар арасында Форель балыѓына бай Ассы µзені аѓады. Мал µсірушілерге арналып, балалар турбазасынан шыѓысќа ќарай 26 шаќырым ќашыќтыќта, тењіз дењгейінен 2 200 м биіктікте орналасќан метеостанция ж±мыс істейді. Шµптіњ молдыѓы, таза сумен ж±мсаќ климат жєне жаќсы жол Іле, Ењбекші ќазаќ, Шелек аудандарынан малдыњ кµп санына Ассы жайлауындаѓы жазѓы жайылымдармен ќамтамсыз етуге негіз болып табылады. Ассы жайлауынан жоѓары 2 800 м биіктікке дейін ќайтадан шырша ормандарыныњ белеуі жалѓасады. Субальпілік шалѓындардан орман белдеуіне ауысуы жергілікті жердіњ жербедер µзгерісіне байланысты. Салыстырмалы тегіс жерлер тік беткейлі тауларѓа ауысады. Б±л єсіресе, солт‰стік румбілердегі суыќ беткейлерде орман жамылѓысыныњ µсуіне пайдалы. Шырша ормандарынан жоѓары, бойы аласа альпілік шалѓындар белдеуі басталады. Олар да шопандармен биік таулы жайылымдар ретінде игерілген: Дон – жайлау (жоѓарѓы жайлым) жєне ќасќасу. Кейбір альпілік жайылымдар ел ішінде малшылардыњ ата-бабалары есімімен аталѓан. Олардыњ ењ ірілеріне – Назар, Ожар, Аманжол биік таулы жайлаулар жатады. Альпілік шалѓындардан жоѓары Іле Алатау жєне К‰нгей Алатау жоталары арќылы Ыстыќкµл кµлі баѓытындаѓы м±здыќтар мен асулар µтеді. Осы ауданда тауарќылы Ќырѓызстанѓа µтуге ќолайлы асулар орналасќан. Іле Алатаудыњ б±л ауданы сондыќтан да болар Ассы- “Асу” атауына ие. Єдемі де ењ ±зын Т‰рген шатќалы, ќолайлы жол, б‰кіл Тянь-Шаньѓа єйгілі биік – таулы жайылымдар, салќын жаз айлары мен зиянды жєндіктердіњ болмауы, Ассы жайлауына тек малшыларды ѓана емес, демалушыларды да тартады. Отар-отар ќойлар, єсем ќазаќ ‰йлері жасыл шалѓындар тау аясында – б‰кіл Т‰рген шатќалыныњ жоѓарѓы бµлік кµрінісі /44/. Іле Алатау ауданы экскурсиясын аяќтай отырып, малшыла ‰шін ерекше маѓынаѓа ие жылы, жайма шуаќ жєне биік шпті Тµре – жайлау жаз жайылымын айта кетпесе болмас. Ол алмалы – ‰йењкі, ќайыњды – теректі жєне шырша ормандарынан биік, біртекті тегіс беткейлерде 5-7 метрлік белдеумен Маловоднепский шатќалына 30 шаќырымѓа созылѓан. Тµре жайлау - ењ тµмен жєне Іле Алатаудыњ ірітау шалѓындарыныњ бірі. Оныњ биіктігі 1 800-2 000 м. Одан жоѓары µте тік беткейлерде таза шыршалы ормандар, одан жоѓары ќайтадан µте ірі тау шалѓыны – Ассы жайлауы орналасќан. Б±ндай кµп ќайталану ірі биік таулы шалѓындардыњ тау ормандарымен Іле Алатауыныњ басќа аудандарымен, тіпті Тянь-Шань таулары ‰шін µте сирек кездесетін ќ±былыс. Ассы жолы арќылы осы барлыќ ірі жайлауларына саяхат, шопандардыњ µмірі мен т±рмысымен танысу, биіктік белдеу µсімдік жамылѓысыныњ єр алуандыѓы жєне кµрші К‰нгей Алатау жотасыныњ кµрінісі табиѓат с‰юшілерге рахат єкеледі. Т‰рген сарќырамаларына экскурсия. Іле Алатау ±лттыќ паркінде табиѓаттыњ єсем бµлігі – Т‰рген шатќалы орналасќан. Алматы ќаласынан 90 шаќырым ќашыќтыќта. Шатќал ірі Ассы ‰стіртіне (2560 м) дейін 44 шаќырым терењдікке енген. Кµне замандарда б±л жерде Еуропадан – Ќытай мен ‡ндістанѓа ќарай керуендер µткен. Біз Т‰рген шатќалына жасалатын экскурсия маќсат, міндеттерінніњ ±сынып отырмыз, оны тµмендегі кестеден кµруге болады (Кесте 1). Т‰рген шатќалы µзініњ сарќырамаларымен жєне мєњгі тоњнан µсетін реликті Чин-Т‰рген м‰кті шыршаларымен єйгілі. Экскурсия ±заќтыѓы – 11 саѓат. Баѓыт ±зындыѓы – бір жаќќа 1,5 км. Кесте 1
Т‰рген шатќалыныњ ењ бір назар аударарлыќ нысандары – сарќырамалар. “Медвежий” сарќырамасы жолдан 2 шаќырым ќашыќтыќтаѓы аспалы жарлар арасында орналасќан. Оныњ биіктігі 30 метрге жетіп, тењіз дењгейінен 1 530 м шыќќан “Ќайраќты” сарќырамасы шатќалдан биіктеу Ботан ауылынан ары Бозг‰л µзеенінде орналасќан. Оныњ биіктігі 55 метрге жетіп, µзі тењіз дењгейінен 2 300 м биіктікке кµтерілген шатќалы бойымен 8 шаќырым кµркем жерлер арќылы жаяу ж‰ріп µту керек. Т‰рген сарќырамаларында жорыќќа шыѓу арќылы, сіздер сарќырмалармен ќатар біздіњ эрамыздан б±рынѓы бірінші мыњжылдыќќа жататын єйгілі саќ ќорѓандарын, м‰ктік шырша ормандарын да кµре аласыздар. Т‰рген шатќалында жањадан салынѓан визит орталыѓына жєне форельдік шаруашылыѓына міндетті т‰рде жолай соѓа кетіњіз. Экскурсия ±заќтыѓы: 6-10 саѓат. Тур: автомобильді – жаяу Автомобильмен бµлігі: 3 саѓат. Жаяу бµлігі: 1-н±сќа – 3 км., 2-н±сќа – 16км., 3-н±сќа – 20км. Туристер жасы: 5 жастан жоѓары Киім т‰рі: спорттыќ Баѓаѓа кіретіндер: экскурсия орнына жеткізу жєне ќайта ќайту, экскурсиялыќ тµлемдер, гид-экскурсовод. Ересектерге тур баѓасы: єр адамнан 850 тенге. 12 жасќа дейінгі балалар ‰шін: 750 тенге єр адамнан Сонымен ќатар, Алматы ќаласыныњ турфирмалары Т‰рген шатќалына велосипедпен экскурсия ±сынады.Олай тµменде осы аталѓан Т‰рген орман шаруашылыѓы бойынша ж‰ргізілетін турлардыњ баѓдарламаын ќ±руды жµн кµріп отырмын. Ол баѓдарлама тµмендегі кестеде берілген (Кесте 2). Іле Алатау ±лттыќ паркініњ Т‰рген аудандыќ бµлімшесінде бірќатар туристік баѓыттар ±сынады. Табиѓи – танымдыќ баѓыттар жєне экологиялыќ соќпаќтар Т‰рген 8-10 саѓат Табиѓат ескерткіші – “Чин Т‰рген шыршалы ормандары” Кесте 2
4.2. Т‰рген шатќалына апаратын баѓдарламаны кіргізетін турды ±йымдастыру ‰лгісі. Б±л тур ењ ќызыќ деген табиѓи жєне тарихи мєдени назар аударарлыќ нысандарѓа баруды ±йымдастырады. Экскурсия баѓыты: Алматы – Есік кµлі – Т‰рген сарќырамалары – Бартоѓай суќоймасы – Кµлсай кµлдері – Шарын шатќалы - “Алтын Емел” ±лттыќ паркі – Тамѓалы тас – Ќапшаѓай су ќоймасы – Алматы. Б±л турды ±йымдастырып, ±сынып отырѓан туристік компания “Kaz our”. Біз ±сынып отырѓан тур саяхатшыларѓа Алтын Дала Елініњ ѓажайып єлемін ашпаќ. Тур баѓдарламасы туралы ќысќаша аќпарат. ¦заќтыѓы -12 к‰н. Ара-ќашыќтыѓы –1 100,5 км. Мерзімі – Маусым-Ќырк‰йек. Транспорт – жабдыќталѓан микроавтобус Басталу к‰ндері – 16.06.2001., 30.06.2001., 14.07.2001., 28.07.2001., 11.08.2001., 25.08.2001., 08.09.2001. Б±л саяхаттар туристердіњ барлыќ ќалауына жауап береді. ¤йткені оныњ ќ±рамында: тауѓа шыѓу, ќайталанбас єсем кµлдер жаѓасында демалыс жєне ќалалыќ шолу экскурсиялар да бар. Турда бірнеше табиѓи-климаттыќ зоналар ‰йлесімді сєйкескен: Ќарабастау м±з шыњдарыныњ мµлдірлігімен єнші ќ±мнан ескен ыстыќ жел, ќорыќтыќ зоналармен шексіз даланыњ єсем т‰кпірлері /47/. Сіздердіњ алдарыњызда кµне замандардыњ єсемдігін саќтаѓан, Ќазаќстанныњ барлыќ тамашаларын ашады. Сіздер біздіњ планетамызда алып диназаврлармен ќатар пайда болып, µзгеріске ±шырамаѓан, сол ќалпында саќталып, бізге дейін жеткен реликті ‰йењкі тоѓайын тамашалай аласыздар. Сонымен ќатар Колорадо шатќалдарынан µз єсемдігімен ќалыспайтын Шарын шатќалы жєне де басќа планета ландшавтысына ±ќсас Аќтау тауыныњ ќызыл беткейлері-уникалды табиѓи т‰зілімі болып келетін нысандар сізді ќызыќтырмай ќоймас. Тау-Т‰рген сіздіњ тыныѓып, серуендеуіњізге ењ єдемі деген жерлерді сыйлайды. Біздіњ турлардыњ бір ерекшелігі сіз демалыс кезіњізде ќазаќ халќыныњ тарихы, олардыњ этикалыќ шыѓу тегімен ±лттыќ дєст‰рлерімен танысасыздар. Алматыѓа келгеннен кейін туристерді бай экскурсиялыќ баѓдарлама к‰туде. Б±ны µз кµзіњмен кµрген жµн. М±ражай галереяларымен Азия халыќтарыныњ тарихын таныстыратын к‰н ќ±дайымен Будданыњ жартастардаѓы суреттерін, саќ дєуірініњ ескерткіштеріне экскурсиялар ењ мањызды бµлігі болып табылады. Соњѓы к‰ні тау биігінен т‰сіп Ќапшаѓайдыњ ж±мсаќ суларында шомылып, алтын ќ±мдарында демала аласыздар. Туристерге Ќазаќстан бойынша саяхат б±л тек ќана тректермен кµњіл кµтеру шаралары сияќты белсенді демалыс ќана емес, сонымен ќатар, шипалы ќасиеттері ежелден белгілі емдік ыстыќ б±лаќтарды ќолдану м‰мкіндігі. Саяхат кезінде балыќ аулауды с‰юшілерге Кµлсай кµлдеріндегі Форель балыќтарын тап-таза мµлдір суында аулауѓа м‰мкіндік бар. Егер турист мєдениеттен демалѓысы жєне табиѓат аясына енгізгісі келсе, онда сµзсіз ќорыќтаѓы ќиян-Кµлсай шатќалына барады. Ол К‰нгей Алатауыныњ солт‰стік сілемінде орналасќан шыњында ±мытылмас шатќал, ал Кµлсай шатќалыныњ кµлдерін Солт‰стік Тянь-Шанныњ маржаны деп атайды. Кµлсай кµлдері ‰ш µзенніњ жиынтыѓын ќ±райды, олар барлыќ туристер бара алатын жєне ењ ‰лкен- мєдениеттілік жоќ жєне сањырауќ±лаѓы мол, ењ єдемі, атпен серуендегенді ±нататындар, ат маршрутына тапсырыс бере алады. Ењ жоѓарѓысы-аса ‰лкен емес, ол шыршалар мен альпі шалѓынныњ территориясында орналасќан жєне µзініњ ќатал биік таулы єдемілігімен µзіне тартады, сондай-аќ флора мен фаунаѓа бай. ‡ш кµл арасындаѓы биіктік ќ±ламасы орташа 700 метрді ќұрайды. Біз сіздер µте жаќсы демалып, к‰ш-ќуат жинауыњызѓа шынайы кµмек береміз. Турдыњ баѓдарламасын к‰ні мен т‰ні саѓаты бойынша ќарап шыѓуыњызды ±сынамыз (Кесте 3). Кесте 3
ЌОРЫТЫНДЫ Жалпы Алматы облысы мен Т‰рген шатќалыныњ туристік потенциалы µте жоѓары аймаќ екенін ж±мысымыздан білуге болады. Ќазіргі уаќыттыњ µзінде б±л Ќазаќстанныњ басты туристік аймаќтарыныњ бірі, біраќ біз оны єлемдік дењгейге жеткізу маќсатында жаќсы жабдыќталѓан туризм инфраќ±рылымын ќ±руымыз керек. Б±л ж±мыстар ќазір ж‰ргізілу ‰стінде. Алматы облысымен Т‰рген шатќалыныњ табиѓи, тарихи-мєдени нысандары жєне рекреациялыќ шаруашылыѓымен туризмдегі орны зор. Д±рыс баѓдар ала отырып, облыс территориясында туризмніњ бірнеше т‰рін ±йымдастыруѓа болады. Облыс территориясындаѓы жоѓарѓы таулы µлкелер спорттыќ туризм ±йымдастыруѓа м‰мкіндік береді. Ќыс уаќытында шањѓы спорты, альпинизм, ал жазда жаяу, велосипедті, рафтинг, атты жєне жартастарѓа шыѓу спортттыќ маршруттары ‰лкен с±ранысќа ие. Кєсіптік ањшылыќты б±л жерде дамытуѓа ‰лкен м‰мкіншілігі бар. Осында ќ±рылѓан мемлекеттік жєне жай тапсырымдар жануарлар т‰ріне ќарай ±йымдастыра алады. Археологиялыќ жєне тарихи-мєдени ескерткіштердіњ кµптігі танымдыќ экскурсиялар ±йымдастыруѓа м‰мкіндіктер береді. Ал кµњіл кµтеріп, біраз сергігісі келген туристерімізге Алматыныњ кµптеген мейманханалары мен т‰њгі клубтары ж±мыс істейді. Сонымен ќатар боулинг, кµњіл-кµтеру орталыќтары жєне ойынханалар бар. Алматы ќаласы Ќазаќстанныњ мєдени, ќаржы, бизнес орталыѓы ѓана емес, сонымен ќатар туризм орталыѓы да. Алматыѓа келген ќонаќтар мен туристерді тек ќана Алматы ќаласымен ѓана таныстырып ќоймай, ќала мањындаѓы назар аударарлыќ нысандармен таныстыру арќылы ішкі туризм шекарасын кењейтеміз. Ол ‰шін ењ алдымен осы туристік нысандарды зерттей отырып, толыќ сипаттама беруіміз керек. Осыны біз маќсат негізі ретінде ала отырып, дипломдыќ ж±мыс жазылды. Жазу барысында біз µз маќсатымызѓа толыќ жеттік деген ойдамыз. ЌОЛДАНЫЛЃАН ЄДЕБИЕТТЕР ТІЗІМІ Ќазаќ ¦лттыќ Энциклопедиясы. Бас редакциясы. Алматы, 1997 ж. – 1 том Ердавлетов С.Р. Экономическая и социальная география Казахстана. Алматы: Ќазаќ Университеті, 1991 ж. Носов Д.С. Жемчужины Казахстана. Алма-Ата: Кайнар, 1989 г. Атлас Казахской ССР. М., 1982. Т.1 Чигаркин А.В. Памятники природы Казахстана. Алматы: Кайнар, 1994 г. Шабельникова С.А. Оценка рекреационных ресурсов Республики Казахстан для целей развития отдыха и туризма. Алматы, 2000 г. Евдокимов С.В. История материальной культуры Казахстана. Алматы: 1995 г. Природа и мы. Алматы: Кайнар, 1996 г. http:// w.w.w. kazstat.Asdc. Регионы Казахстана. Агенство РК по статистике. Алматы: 2004 г. Ким А.Г. Рекреационная оценка территории и развитие туристко-рекреационного хозяйства в Казахстане. Алматы: Рауан, 1997 г. Материалы семинаров по вопросам развития туризма. Астана: Агенств РК по туризму и спорту, 2003 г. Программа развития туристской отрасли на 2003-2005 годы. Астана: Агенство РК по Туризму и спорту, 2003г. Дроздов Н.Н, Макеев А.К. Жемчужины природы- заповедники. М: “Просвещение”, 1985 Берггрин А.П. К поющему бархану. Алматы, Казгосиздат, 1986 Мариковский П.И. Заповеди поющего бархана. Алматы: Гылым, 1996 Чигаркин А.В. Памятники природы Казахстана. Алма-Ата, 1980 Ковалев Ю.П, Маркович М.М. По горным окрестностям Алма-Аты.Алма-Ата: Казгосиздат, 1972 Дублицкий Н.Н, Степанова В.И. Путешествие по Казахстану. М., 1976 O развитии туризма как доходной отрасли экономики РК. Официальные материалы.- Алматы: ИК “Раритет”, 2001 Двенадцать месяцев путешествий. “Казахстан”. Алма-Ата, 1977 Ефременко Е.В. Туризм в БССР. Изд. БХУ. Минск, 1981 Данилова Н.А. Климат и отдых в нашей стране. М, 1980 Чигаркин А.В. Охрана природы Казахстана. Учебное пособие для студентов университета.- Алма-Ата,1973 Достопримечательные места Казахстана. Алма-Ата, “Знание”,1986 Хамнюк В.Ф. Природные лечебные богатства Казахстана и перспективы их использования. Т.2 Казахская Советская Социалистическая республика. Энциклопедический справочник. Алма-Ата, 1981 Равнины и горы Средней Азии и Казахстана. М.: “Наука”, 1975 Свод памятников истории и культуры Казахстана. Южный Казахстан. Алматы, 1994 Энциклопедия- “Алма-Ата”.- Алматы: Гл. ред. Казахская Советская Энциклопедия, 1983 Ярмухамедов М.Ш. Экономическая и социальная география Казахстана. Учебник для 9 кл. Алматы, “Рауан”, 1993 Олдак П.Г. Индустрия туризма- одно из ведущих направлений развития современной экономики. // Проблемы развития индустрии туризма. Новосибирск, 1970 Горбунов В. Путеводитель по Казахстану. Алма-Ата, 1965 Развитие туризма, доход от туристских организаций и гостиничных хозяйств в РК. Агенство РК по статистики. Сер.6 Услуги в Республике Казахстан в г. 2000 Статистический сборник. Алматы, 2001 Ердавлетов С.Р. Казахстан туристский. Алматы: Кайнар, 1989 г. Миханов Б.Н. Географическое изучение рекреационных ресурсов СССР и пути их использования. М, 1973 О туризме в РК в 2000 г. Статистический справочник. Агенство по статистике. Алматы, 2001 Аубакиров Ж.А. Алматинская область. Алма-Ата, 1959 Степанова В. И. По Заилийскому Алатау. Алма-Ата, 1981 42. Мироненко Н.С, Твердохлебов И.Т. Рекреационная география. М.: МГУ,1981 Пирожник И.И. Основы географии туризма и экскурсионного обслуживания. Минск, 1985 Ердавлетов С.Р. Казахстан туристский. Алматы: “Кайнар”,1989 Веденин Ю.А. Социально-экономические и географические аспекты исследования территориальных рекреационных систем. М., 1980 Энциклопедия туриста. М., Научное издательство “Большая Российская энциклопедия”. 1993 г. Туристко – экскурсионное обслуживание. Проектирование туристских услуг. М., 1994 г. Биржаков М.Б. Введение в туризм. М.- СПб.: Торговый дом Герда. 1999.-192 с. жүктеу/скачать 1,17 Mb. Достарыңызбен бөлісу:
| |||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||||
1 2