кешіріп жатқаньш білдіреді. Бүл — адам коксеген биік мүрат-

тардың мәнін кемітпейді,  асыл арманға іңкөрлік-адамның 

іс-өрекетін айқындаушы факторлардың бірі ғана.

Мәдениетгер өздерін тек бақылауда болатын салт-дәстү- 

рлер мен  артефактілерде ғана корсетіп қоймайды.  Әңгіме 

қандай ауқымдағы қандай сұрақ туралы болсын,тіпті басы 

ашық айқын жайлар-ақ бола қойсын, өзіндік танымы ана- 

ғүрлым дамыған мәдениеттердің озі де топтың негізгі мүше- 

леріне тән негізгі  қарым-қатынастардың бәрін бірдей ашып 

корсете алмайды. Бүлай болатын себебі, осы негізгі қарым- 

қатынастар солай болуға тиісті жәйт сияқты  корінеді және 

іс  қалыпты жүріп жатқан  кезде  ешкім  оның  меніне терең 

бойламайды.  Ойлау жоне іс-әрекет сабақтастығы негізінде 

бақылаушы  “мөдениет картасының”  осы болігін шығарып 

алуы керек.  Әр түрлі қоғамдарда әрекет ететін миссионер- 

лер абогориндердің  ,  сол  араның сол жергілікті түрғында- 

рының,  “мораль”  мен  “жыныстық  кодексті”  мағыналас 

үғымдар деп есептемейтініне қысылады, осыған қатты үялады. 

Мораль мен ас-ауқат, тамақтанудың арасында кандай каты­

нас болса, мораль мен жыныстық катынас арасындагы байла­

ныс та солай.  Аз да емес,  коп те емес. Аборигендер осылай 

деп біледі.  Кез келген қогам жыныстық тортіп мәселесінде 

кейбір шектеулерге баруы мүмкін,  бірақ  некеден  тыс жы- 

ныстық белсенділік міндетті түрде қүпия болуы немесе күнә 

саналуы тиіс емес.  Христиандық дәстүр  жыныстық каты­

нас әу бастан-ақ үятсыз әрі қауіпті тірлік екеніне  сендіруге 

бейім  еді.  Өзге  мәдинеттер,  белгілі  бір  адамдармен  және 

белгілі бір жагдайларда жыныстық қатынас жасауға тыйым 

салатынына  қарамастан, бүган — оз-озінен болатын табиги 

жагдай, тек табиги жагдай деп айту  гана жеткіліксіз, соны­

мен бірге омірдегі  жақсылыктардың бірі деп есептейді. Бүл -  

мәдениетің имплициттік  болігі,  ойткені аборигендер жы- 

ныстык қатынас туралы оз түсініктерін  жария ете бермейді. 

Егер миссионерлер жай гана:  “  Тындасаңыздаршы,  біздін 

мораль  ортүрлі түсінікген туындайды емес пе? Сондықтан, 

“моральга  жат  қылық”  туралы  өңгіме  айтпас  бүрын  ен 

алдымен  озіміздің мораль туралы  түсініііміздің қалай екенін 

айкындап, басьгн ашып алайық”, — десе, үлкен табысқа жет­

кен болар еді.

Эр алуан қүбылыстардың коп түрлілігінің  соңында жа- 

сырынып түратын,  козге  көріне  бермейтін  фактор  негізгі 

модени принцип ретінде жинакталып,  корытылуы мүмкін.

416

веселен,  навахо  индейцтері  қүмыраның,  себетгің немесе 

ясамылған  көрпенің  сәндік  бөлшектерінің  бірін  аяқтамай 

қалдырады.  Шаман  өзінің  шәкіртіне  нүсқау  бергенде,  ол 

қашан да барлығын айтып бермейді,  айтпай үстап қалатын 

бір  нәрсесі  болады.  Бүл  “аяқталу  қорқынышын”  навахо 

мәдениетінің “мәңгі тақырыбы” десе де болады. Оның ықпа- 

лын бір-бірімен ешқандай да бір көзге көрініп түрған бай- 

ланысы жоқ коптеген контекстерден табуга болады.

Егер бақьілау назарында жүрер мөдени үстанымды дүрыс 

тандау керек болса,  онда мәдениеттің имплициттік бөлігін 

қүрайтын категориялар мен болжамдарды да тандай білуге 

тура келеді.  Барлық топтардың салт-дәстүрлері мен мінез- 

деріндегі Самнер атап откен “Түрақтылыққа  бейімділікті” 

өзара жүйелі байланыстагы имплициттік  тақырыптар жи- 

ьштыгы алга тартылмайтынша, түсіндіру мүмкін емес. Осы- 

лайша, америка мөдениетіндегі қайнар бүлагы  тарихи тұргы- 

да  айкындалган  “күшейту  жэне  оптимизм”,  “қарапайым 

адам”,  “техника” жөне “ізгілікті матерализм” тақырыптары 

бір-біріне функционалды тәуелді.  Мүндай тақырыптардың 

арасындагы қарым-қатынастар табигаты конфликтілік си­

пат алуы мүмкін.  Мысал ретінде  Джефферсонның  демок­

ратия тоериясы мен Гамильтонның “байлардың, текгілердің 

және қабілеттілердің басқаруы” теориясының  арасындагы 

бөсекелестікті айтуга болады.  Басқа жагдайларда тақырып- 

тың көп болігі бір доминаттың ягни басым болігінің айна- 

ласьшда бірігуі мүмкін.  Батыс Африканың негрлер мәдение- 

тінде әулеметгік өмірдің басты қозгаушы  күші — дін;  Шыгыс 

Африкада  барлық мәдени тәртіп іс  жүзінде мал шаруашы- 

лыгымен байланысты белгілі бір алгы шарттарга және кате- 

горияларга багьпталган. Егер мәдениеттің  имплициттік болігі 

бір  жетекші  принципке багынатын болса, онда соңгысын 

көп жагдайда “этос” немесе Zeitqeist  ( уакьгг рухы) деп атайды.

Кез  келген  мэдениет түрге  де,  мазмүнга да  ие  болады. 

Бүл  түжырымдамада  түсініксіз,  жүмбақ  ештеңе  жок.  Са­

лыстыру үшін  қарапайым  мысал  келтіруге  болады.  Менің 

білетінім:  Смит  өзі  жүмыс  істеген  кезде  күніне  10  текше 

ЯРД, Джоне — 12,  Браун  —  14 текше ярд жер қазады.  Үшеуі 

бірігіп  істеген уақытта 36 текше ярд жер қазады деп жоба- 

ласақ,  онымыз  бекершілік  болар  еді.  Жиынтық  нәтижесі 

°Дан  әлдекайда  коп  болуы  да,  аз  болуы  да  мүмкін.  Түтас 

°ан мең болікгердің қосынды  саны арасында айырмашы-

417

лық бар. Дэл осы принцип спорт командаларына да жүреді. 

Егер бейсбол командасын үздік  доп берушімен толықтыра- 

тын  болсақ,  бүл  — жеңіске де әкелуі мүмкін,  жеңіліске де 

әкелуі  мүмкін;  өйткені мүның бәрі жаңа  ойыншының ко- 

манданың өзге мүшелерімен үйлесіп,  ойнай алуына немесе 

ойнай алмауына байланысты.

Мәдениеттерге  қатысты да осыны айтуға  болады.  Ба- 

ғыт  —  бағдар  беретін  және  реттеушілік  қызмет  атқаратьш 

үлгілерді, импилицгтік тақырыптар мен категорияларды жай 

ғана  тізіп  шығу  —  нақты  ақиқат  өмірлік  байланысы  жоқ 

барлық таулар мен көлдер  және өзендер белгіленген картаны 

еске түсіреді. Екі мэдениет бірдей  мүлік — мүкәммалға  және 

сөйте түра бір-біріне үқсамайтын мүлде бөлек сипатга болуы 

мүмкін. Мәдениеттің  кез келген болек элементінің шынайы 

мән-мағынасын осы элемента озінен  басқа  элементгермен 

барлық  жағдайлардагы қарым — қатынастары  контексінде 

Караганда гана түсінуге болады. Әлгі айтылган контекст  та­

биги  түрде сол  элементтің орнын да,  акцентуациясын1 да, 

екпінін де  айқын  таньггып түрады.  Екпін кейде жиілік ар­

кылы, кейде қаркындылық арқылы көрініс табады. Элементгің 

алар орны жэне акцентуациясы туралы мәселенің маңызды- 

лыгы  шүбәсіз  екендігіне дэл  осыган  үқсас  мынандай жай- 

ларды  мысалга  келтіре  отырып  көз  жеткізуге  болады.  Үш 

нотадан түратын музыкалык  жүйелікті алайықшы. Егер бізге: 

мынау — А,  В жэне  С  ноталары дейтін  болса,  олар туралы 

кәдімгідей тәп — тәуір түсінік алып калган болар едік.  Бірак 

ол дәл осы сәтте әңгіме болып отырган  бірізділік, жүйеліктің 

орындалуынан туатын сезім күйін тап баса тануга  мүмкіндік 

бермейді.  Біз осы ноталардың қатынастары туралы  эр алуан 

мәліметтерді қажет етеміз.  Оларды  қандай реттік тәртіппен 

ойнау керек?  Әр нотаның  үзақтыгы қандай болмақ? Акцен­

туация  қалай  бөлінуге тиісті,  тіпті  сол  акцентуацияның өзі 

бола ма? Бүдан басқа біз, әрине, қандай аспаптар — пианино 

ма, әлде аккордеон ба? — қолдану қажетгігін де білуіміз керек.

Мөдениетгердің ықпалдасу деңгейі жагьшан да бір-бірінен 

ерекшеленетін түстары  коп.  Синтез  ішінара  кәдуілгі өдіс- 

тәсілдер  комегімен,  өйтсе  де  айналадагы  болып  жатқан 

оқигаларга қарым-қатынаста жете меңгерілмеген тәсілдерге,

1  Акцентуация -   белгілі  бір  тілдің  жүйесі.

ісей  мәселелер  тұсында  жобалап,  долбармен  шешім  табу 

тесілдеріне сүйену арқасында жасалып, кейде негізгі түжы- 

рымдамаларды,  үсыныс пікірлерді топтың діни түрғыдағы 

талап-ниеттері  мен  этикалық  кодекске  иек  артқан  бегзат 

ойларын ашық түрде мақүлдау арқылы жүзеге асырылады. 

Мәдениетті ілгері апарушы қарапайым жан үшін категори- 

ялаудың мүндай тәсілі —  препараттау тәжірибесінің басқа- 

ша  емес,  тап  осылай жүгізілуі жаратылыстың өзімен  бірге 

жаралғандай — күн мен түннің алмасуы қандай қажет бол­

са, өмір сүру үшін адамға ауа, су және жейтін тамақ қавдай 

қажет болса,  бүл да тап сондай  қажеттілік еді.  Егер амери- 

кандықтар Үлы Тоқырау уақьггында ақша және нарықтық 

жүйе  үғымдарымен  жүмыс  істемеген  болса,  отпей  қалған 

тауарларын жойып жібермей, таратып берген болар еді.

Сонымен, кез келген топтың өмір салты дегеніміздің өзі 

— қүрылым; оны физикалық және функционалдық түргыда 

жүзеге асуы мүмкін өр алуан іс-қимыл мен сенім үлгілерінің 

кездейсок жиынтығы деуге болмайды.  Мэдениет бір-бірімен 

жалғасып, түтасып жатқан алгы шарттар мен категорияларға 

негізделген, созбен айтып жеткізгісіз дәрежеде озара ықпал- 

әсері күшті бір-бірімен байланысты жүйеден түрады.  Шама­

сы, мәдениетті алға апарушылардың копшілігі белгілі бір дә- 

режеде ішкі үйлесімді қажет етеді және ол үйлесімнің есепке 

қүрылмағанын,  қайта  ішкі  түйсікке,  сезімге  негізделгенін 

қалар  еді.  Уайтхед  атап  корсеткендей:  “адам  омірі  қазіргі 

тіліміз үшін тым жалгіылама идеяларды комескілеу үғынуы 

арқасында ілгері жылжып келеді.  Қысқартып айтқанда, ха- 

лықтың әлеуметгік мүра сынды үрпактан-үрпақка жалгасып 

келе жатқан омір салты тірлікке қажет дагдылар жиынтығы- 

мен және адами қарым-қатынас  үлгілерін қамтамасыз ету- 

мен ғана шектелмейді.  Кез келген омір салты адам омірінің 

шегі мен мақсат-мүраты туралы; адамдар бір-бірінен не күте 

алады.  Қүдайдан  тілер  тілегі  қандай  —  міне,  сол  туралы; 

өмірлік жоспарлардың орындалуы деген  не,  күйреуі деген 

не — міне, сол туралы — арнайы үғым-түсініктерді калыпта- 

стырады. Осы үғым-түсініктердің кайсыбірі топтың білімінде 

көрініс тапса, қалғандары жазба түрде хатгалған алғышартгар 

Деңгейінде  омір  сүреді,  осының бәрінде де  бақылаушы  соз 

бен істің жүйелі бағыт-багдарынан коз жазбай, ара-жігін ай- 

Кындап отырады.

419

Өзіндік танымы жетілген,  өзін-өзі зерттеуге ден қойға- 

нына соншалықты көп уақыт та бола қоймаған біздің батьіс 

өркениетінде жазбаша хатталған, ешкім еш уақытта айтпа- 

ған  және  талқыға  түспеген  ой-пікірлер  соншалықты 

көп 

болмауы да мүмкін. Әйтсе де америкаңдыктардың өз ішінде 

біздің мөдниетіміздің антропологгар ашқан жасырын алгы 

шарттарын  қисынға  келтіріп,  түжырымдай  білетіндер  оте 

аз.  Егер Америкаға оз мөдениеті аясында гана тәрбие алған, 

тек сонан кейін барып антропологияны оқып үйренген сырт 

кісі  келе  қалар болса,  онда  ол біздің антропологтарымыз- 

дың  ойына  кіріп  шықпаған  коп  түрлі  реттеуші  үлгілерді 

қабылдай алған болар еді.  Егер әңгіме соншалықты жетіл- 

меген,  озіндік таным дамуы кенжелеп қалған қоғам туралы 

болса, онда мүндай ортада үқсас әлеуметтік жағдайларда тәр- 

биеленген адамдарга тән санасыз түсінік тіпті бел алып кетеді. 

Бірақ кез келген әлеуметгік ортада, Эдвард Сэпирдің созімен 

айтқанда:  “сырт козге айқьш аңғарылатын түр мен мазмүн- 

ды сол үлгі аясында тәрбие алғандар теріске шығаруы мүмкін, 

ал соңғылары үшін соншалықты айқын принціптер мен ой 

магынасын сырттай бақылаушы адам аңғармауы да мүмкін.

Мәдениетті  алга  апарушылардың  бәрі  сыртқы  өлемге 

жалпылама түсінік беру жэне осы өлемдегі адамның алатын 

орны туралы ой айту багытын үстанады. Белгілі бір дәреже- 

де  эр  адам  омірге  деген  осы  дәстүрлі  козқарастың  ықпа- 

лында болады.  Бүл топ еш ойланбастан былайша жобалайды: 

іс  эрекеттің өр тізбегінің мақсаты  бар жэне де  осы  мақсат 

орындалған уақытта  ширыққан сәттен адам бір уақыт бо- 

сайды немесе сол ширыққан сезімнен қүтылады. Келесі топ- 

тьщ ойынша,  мүндай түсінік ешқандай қисынға жуыспай- 

ды:  олардың үғымында:  омір  — теологиялык бірізділік се- 

риялары емсс, омір дегеніміз -  белгілі бір мақсатқа жетудің 

қүралы ретінде қызмет етпейтін, оз-озінен қанағат алатын 

жүректен откерген сезім-күйлерінің, әсерлердің жиынтығы.

Мәденниеттің  имплициттік аясының түжырымдамасы 

қажет және практикалық түрғыдан ойлаганда да өбден ке­

рек. Айқын мәдени үлгілерге сәйкестендіріліп, мүқият ойлас- 

тырылған индейцтер ісіне байланысты Британ Колониаль- 

дық қызметінің бағдарламалары немесе  біздің  Қызметіміз 

бүл арада іске аспайды.  Бүл арада онімді зерттеулер қолдан- 

балык деңгейінен ешқандай мін таба алмайсыз.  Багдарлама- 

ның  қарсылыққа  үшырайтын  түсы  қайсы  десек,  ол  "

420

әКімшіліктегілердің  өзін де  күтпеген жағдайда қалдырып, 

тоП мүшелеріне ықпал ететін мінез-қүлық, ойлау мен сезіну- 

дін көзге көп байқала бермей қалтарыста қалатын үлгілерінің 

ерекшеліктеріне байланысты дер едік.

Қазіргі заманға әсері түрғысынан карағанда,  мөдениет 

хүжырымдамасынан  қандай  пайда  келуі  мүмкін?  Одан  не 

алуға  болар  еді?  Бүл  кітаптің  қалған  бөлігі  негізінен  осы 

мәселеге арналады,  әйтсе де алдын ала бірнеше ескертпелер 

жасап  кеткеніміз ләзім.  Біріншіден,  мүның пайдалылығы: 

ол ~  ғүмыр бойы бітпейтін адамның өзін-өзі іздеуіне және 

өз мінез-болмысын тануына көмектеседі. Сонымен бүл жаңа 

идея заманымыздың білімді және көреген ойшылдарының 

бірі  Райнхольд  Нибур  көтерген кейбір мәселелерді теріске 

шыгарады. Өзінің жақьш арада шыққан “Ддам табигаты және 

тағдыры”  кітабында Нибур адам баласына төн озін айыпты 

сезіну жөне үялу сезімі жоне адамдардьщ озін-озі жазалауға 

қабілетгілігі табиғаттан тыс күпггердің омір сүру қажеттігіне 

жол беретінін  айтып,  сендіреді.  Мэдениет теориясы  арқа- 

сында бүл фактілер таза натуралистік үғымда озара кайшы 

келмейтінін, салыстырмалы түрде алганда, қарапайым түсі- 

нікке  қонымды келетінін  айту керек. Адамзат баласы  ара­

сындагы олеуметтік қарым-қатынастар, аз болсын, коп бол­

сын, түтас күйінде үрпактан үрпаққа беріліп отыратын шар­

тты түсінік жүйесін еш уақьггга айналып оте алмайды. Олар­

дын қайсыбірімен эр адам таныс жэне олар стандарттар ягни 

белгілі бір қалыптардың жиынтығьш қүрайды да, адам кашан 

да осыган сэйкес болуга тырысып, оз ісін таразылап, озін- 

өзі жонге салып отырады. Алған тэрбиесі сол ортада калып- 

тасқан үлгілердің ыңғайымсн жүруге қаншалықты мэжбүрле- 

се,  ыңғайсыз жағдайда қалу сезімін де ол соншалықты дэ- 

режеде бастан откереді, сойтіп ол ішкі бір саналы түйсікпен 

екі  нәрсені  байланыстыруга  үмтылады.  Бүл  екі  нэрсе  не 

Десек,  олар:  осы үлгіден бас тарту жэне тазалау немесе  ма- 

хаббат пен қорганьпшъщ жойылуы. Сансыз кэп үрпақ керуені 

ауысқан омір кошінде философтар мен ғалымдарды түйықка 

тіреген  осы  жэне  де  басқа  коптеген  мэселелер  мэдениет 

түжырымдамасының арқасында ғана түсінікгі болды.

Мэдениет  түжырымдамасының  негізгі  практикалық 

маңызы  деп,  адамның  мінез-қүлық  табиғатын  алдын  ала 

болжауга жол ашатын қасиетін айтар едік. Мүндай болжау- 

Дың жетістігін шекгейтін факторлардьщ бірі ретінде — “адам

421

табиғатының”  қашан  да  біртектілігі  қарастырылып  отыр. 

Шындыгында бүл -  аңғырт түсінік.  Соған қарамастан, бүл 

үғымнан  әлі  күнге  арылған  жоқпыз.  Егер  бүл  түсінікке 

сүйенер  болсақ,  барша  адам  баласының  ойлауы  бір  ғана 

негізден бастау алады, барша адамзат баласы бірдей қажет- 

тіліктер мен мақсатгарды басшылыққа алады. Мэдениет кон­

цепциясы,  барлык адамдардьщ түпкі логикасы бірдей бол- 

ғанмен (жэне осы себептен де озара қарым-қатынас жасау, 

түсінісу мүмкіндігіне  ие),  ойлау процестерінің алгы шарт- 

тары эр алуан болып келетінін, эсіресе санадан тыс,  айтуға 

келмейтін  бэлек  сипатқа  ие  болатынын  айтуга  мүмкіндік 

береді. Мэдени танымы, ой орісі кең адамдардьщ тереңге ой 

жібере алатыны, мэдениет айқындаған алғышарттарды жа- 

рыққа шығару мүмкіндігіне негүрлым тезірек қол жеткізері 

айқьін.  Бәлкім, мүның эзі де тез арада келісім мен үйлесімге 

жетуге  экеле  қоймас,  соның  өзінде  халықтар  арасындагы 

озара түсіністік пен үлтты қүрайтын топтардың дүрдараз- 

дығын бэсендетуге септігі тиетін неғүрлым тиімді де пара- 

сатты қарым-қатынасты дамьггуға ықпал етері анық.

Мэдениетті білу — сол мэдениеттің кез келген өкілінің 

іс  әрекетінің  негізгі  бағьггы  қандай  болатынын  алдын  ала 

болжауга  мүмкіндік  береді.  Егер  американ  армиясы  1944 

жылы Тайландқа десантшылар тастаган болса,  қандай жаг­

дайда олардың іс  әрекетіне тежеу салып,  қандай жағдайда 

оларга қолдау кэрсеткен болар еді?  Егер сол мэдениет айна- 

ласындағы жагдайларды қай уақыгта қалай айқындап оты- 

ратыны белгілі болса, болашақта әлгі айтқандай жағдай туа 

қалганда, адамдардьщ қай уақытга кандай іс-эрекет жасай- 

тьшын айна қатесіз білуге болады. Егер біз мәдениетгі білетін 

болсақ, сол мәдениеттің окілдері болып табылатын әр түрлі 

тап өкілдері бір-бірінен не күтетінін жэне олардьщ эр алуан 

категорияға жататын  озге жандардан  не  күтетінін де  біліп 

отырамыз.  Іс-эрекеттің қандай түрлері қанагатганарлық деп 

есептелетінін де жаңылыспастан тап баса танып отырамыз.

Біздің  когамдагы  кэп  кісілер  адамды  жақсы  жүмыс 

істеуге  ынталандыратын  нэрсе  —  табысын  немесе  еңбек 

ақысын көбейту деп ойлайды.  Озінің материалдық жагдай- 

ын жақсартуга деген қүлшьшыс эу бастан “адам табигатын- 

да” негіз боп қаланган деп есептейді олар.  Бүл секілді катып 

калган  қасаң  түсініктің  қалыптасуына  адамдардьщ  баска 

мэдениеттерді білмеуі себеп болады.  Шын мэнінде  кейбір

422

коғамдарда пайда табу — ынталавдырудың қозғаушы күші 

бола алмайды. Тробриан аралдарының ақ нәсілді түрғында- 

рьімен  кездесуден  соң  Меланезиядағылар  інжу  өндіру  ар­

кылы  көл-көсір  байлыққа  ие  болу  мүмкіндігі туған  болар 

еді.  Әйтсе де олар өздерінің тек сол сәттегі кажеттіліктерін 

канағаттандыратын шектен шықпай жүмыс істеді.

Әкімшілік қьізметпен айналысатын адамдар коптеген іс- 

әрекеттердің  рәміздік табиғатын танн  білуі  керек.  Амери­

кан әйелі көп табыс табатын қарапайым тамақ тасушы бол- 

ғаннан, ақшасы аз болса да, аға даяшы болуды артык санай- 

ды.  Кейбір қоғамда үста — үлкен қүрметке ие адам, ал енді 

бір коғамда үсталық жүмыспен ең төменгі тап өкілдері ғана 

айналысады. Ақ нәсілді оқушылар жақсы баға алуға тыры- 

сады, ал индейцтердің кей тайпаларының  балалары адамды 

өз  ортасынан даралап  көрсетуге  негізделген жүйеде  оқуда 

жақсы үлгерімге жете алмайды.

Мәдениетті  түсіну  — адамды  саналы  және  ішкі  түйсік 

аркылы келетін қүндылықтарынан беліілі едөуір оқшаулайды. 

Әйтсе де бүл арада “белгілі бір дөрежеде оқшаулайды” дегенді 

боліп айту керек. Толықтай окшаулануды оз тобының омір 

сүру  үлгісі  етіп  алған  адамның  бағыты  теріс  жэне  ондай 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: