деп  қарайды,  үшіншілері  оны тек қыз  балаларға  арналған

тар ын жасамау барып түрған қүлықсыздық деп есептеледі. 

Кейбір мәдениетгер өмір бойы бір ғана некеде болуға үндейді, 

екіншілері, біздегі сияқты мерзімдік моногамияға жол береді, 

ал  үшіншілерінде  —  бір  еркектің  бірнеше  әйелге  үйленуі 

немесе бір өйелдің — бірнеше еркекпен түруы қалыпты нәрсе 

саналады.  Гомосексуалдық модель грек-рим дәстүрінде, ис­

лам әлемінің бір бөлігінде және ір алуан қарабайыр тайпа- 

ларда  қабылданды.  Тибет түрғындарының,  сонымен  бірге 

христиан  өлемінің едөуір  болігі  (өр түрлі кезендерде және 

эр алуан  аймақтарда)  толық целибат үстанды ягни  некені 

тәрк  етті.  Біз  үшін  неке  — бүл,  ең  алдымен,  екі  адамның 

өзара келісімі.  Қоғамдардың көп бөлігінде неке — бар бол- 

ғаны, екі отбасының немесе екі рудың экономикалық, әйтпесе 

басқа да озара байланысы күрделі жүйесінің бір жағы ғана.

Мәдени үдерістің мәнісі -  оның тандаудан түратынын- 

да.  Бүл тандау барлық уақытта да саналы түрде, нақты есеп- 

пен жүреді.  Мәдениеттер қанша жатқызсаң да түрып кете 

беретін  қуыршақтарға  үқсас.  Олар  оп-оңай  осіп  жетіледі. 

Бірақ жағдаятты басқарудың белгілі бір тәсілін орнатса бол­

таны — қарсылық туады,  әдетте бүл — кез-келген өзгерістер 

мен  ауытқулармен  келіспейтін  өте  күшті  қарсылық.  Біз 

“өзіміздің киелі сенімдеріміз” туралы айтқан кездерімізде, 

әлбетге, оған ешқандай шаң жуытпаймыз жэне оны озгерту 

туралы үсыныс жасайтындар немесе одан бас тартатындар 

жазаға лайық деп есептейміз.  Ешкімнің де өз  мәдениетіне 

бейтарап  қарауы  мүмкін  емес.  Белгілі  бір  үйғарым  жаңа 

практикалық жагдайга сэйкес келмеуі мүмкін. Жетекшілік 

қасиетке  ие  адамдар  мүны  түсіне  алады  және  күні  өткен 

ескіні теориялық түргыдан теріске  шыгара  алады.  Бәрібір 

соган қарамастан, олардың өзі де теріске шыгарылган жай- 

лардың озіне эмоциональдық түргьщан бүйрегі бүрып түра- 

ды,  былай  қарасаң,  ақылга керегапр нәрсе,  мүның бәріне 

себеп — бала күннен санага сіңісті больш қалган ішкі кедергі.

Белгілі бір топқа жатуы арқасында адамдар сол ортаның 

мәдениетін  бойына дарытады және  әлгі адамның өзгелер- 

мен  бөлісетін  игі  жақсы  қасиеттері  де  оган  сол  мэдениет 

арқылы  келеді.  Бүл  —  біздің табиги  байланыстагы  түқым 

Қуалаушылыққа қарама-қайшы келетін әлеуметтік мүрамыз. 

Бүл — бізге үйымдасқан қогам аясында даяр шешім үсына- 

тын, туындайтын проблемаларды алдын ала болжауга, озге- 

лердің  мінез-қүлық,  іс-әрекеттерін  түсінуге  көмектесетін

409

201-27

және өзгелерге де бізден не күтуге болатынын білуге мүм- 

кіндік беретін  негізгі факторлардың бірі.

Мэдениет біздің өмірімізді түрақты түрде реттеп отыра­

ды.  Мойындайық мейлі,  мойындамайық — біз дүниеге кел- 

геннен бастап қашан көз жүмғанға шейін өзгелер жасаған 

мінез-қүлық, әрекет нормаларының белгілі бір түрін қабыл- 

дауға мәжбүрлейтін қысым көрсетіледі. Бір жолдарды біз өз 

еркімізбен тандаймыз, ал екіншілеріне — одан озге жолдар­

ды білмегендіктен түсеміз; ал үшішшлерінен тайқып шыға- 

тынымыз немесе  оған  еріксіз қайта оралатынымыз да бар. 

Кішкентай балалардың шешелері жақсы білетін жай: қашан 

“мәдениеттенгенше”  олар  “тиісті”  орын  мен  уақыт  және 

тамақ ішу, табиғи қажеттіліктерді өтеу, үйықтау, былғану, 

қатты дыбыс шығару сияқты іс-әрекеттерді қолапайсыздау 

түрде откереді жэне оларды орындау амалдары жөнінде де 

бас қатырып жатпайды. Бірақ аз болсын, коп болсын, тіршілік 

өрекеті үлгісінің байланыс жүйесі жолын үстанганы арқа- 

сында ерлер мен өйелдер тобы өздерін қарым-қатынастың 

берік тізбегімен байланысқандай сезінеді.  Бүл үғымның то- 

лықтай дерлік анықтамасын Рут Бенедикт берді.  Ол былай 

дейді:  “Адамдарды ажырамастай етіп байланыстыратын нәр- 

се болса,  Мэдениет дегеніміз — сол”.

Шындығында  да,  кез  келген  мэдениет,  бүл  -   әрі  қор- 

шаған ортаға, эрі басқа адамдарга бейімделуге арналған тех- 

никалар жинағы.Әйтсе де мэдениеттер мэселені шешіп қана 

қоймайды, сонымен бірге оны тудырады да.  Егер халықтық 

таным  —  білім  қүрбақаларды  қауіпті  жэндік  деп,  немесе 

жезтырнақтар мен елестер кезіп жүрген жерде түнде қыды- 

рудың ешқандай қаупі жоқ деп сендірер болса, онда сыртқы 

әлемнің айқын фактілеріне негізделмеген қауіп — қатер ту­

ады.  Мэдениеттер  тек  қажетгілікті  қанагаттандыру  үшін 

керек қүралдарды үсынып қана қоймайды,  сонымен бірге 

қажеттіліктің озін де тудыра алады.  Кез келген топта мэде­

ниет арқылы қалыптасқан адал ниетгі сезім омір сүреді жэне 

олар күнделікті өмірде биологиялық стимулдарга қараганда 

элдеқайда қүдіретті келеді.  Осылайша, көптеген американ- 

дықтар жыныстық қанагатгануга Караганда,  “табысқа” же­

туге анагүрлым коп күш жүмсайды.

Коптеген топтар оз мәдениетінің белгілі бір қырларын 

пайда табу қажеттігі немесе күнкөріс максатынан тыс аяда 

дамытады.  Басқаша айтқанда,  мәдениетте барлыгы бірдей

410

кункөріс  қамын  күйттеуге  бағытталмайды.  Іс  жүзінде  бәрі 

басқаша  болуы  мүмкін.  Бір  кездері  тіршілікке  қажет  мін- 

детгерді  атқарған  мөдениет  аспектілері  онан  кейін  де,  сол 

іске жарамсыз, пайдасыз болып қалган кезде де,үзақ уақыт 

сакталуы мүмкін. Кез келген мәдениетті талдау кезінде, бүл — 

сол мәдениеттің өзі емір кешкен ортаға бейімделуінен туған 

қасиеті  еді деп  айтуға  келмейтін  біраз  қырларын  табамыз. 

Әйтсе де  пайдасы жоғы айқын  ерекшеліктер сол кездердегі 

немесе  оның  алдындағы  уақыттарда  болған  жағдайларға 

бейімделуден  пайда  болған  мэдениет  түрлерінің  біршама 

өзгерістерге үшыраған қалдықтары болуы да әбден мүмкін.

Мәдениеттің кез келген бөлігі функционалды болуға яки 

белсенді  қызмет  етуге  міндетті,  әйтпесе  ол  уақыт  өте  келе 

қүрып кетеді.Дэлірек айтқанда,ол — қандай жолмен болса да 

социумның күн көріс тірлігіне немесе жеке адамның өмірге 

бейімделуіне жәрдемі тиюі керек. Әйтсе де мөдениетге копте­

ген функциялар көзге үрып түрмайды, бірақ жасырын,  ас­

тарлы  болады.  Ковбой  жылқыны  үстау  үшін  үш  миль жер 

жүреді,  ал  үстап  алған  соң жылқы  камайтын  қашаға дейін 

бір миль жүреді.  Нақтылы  қызметі түрғысынан  қарағанда, 

бүл, сөз жоқ, үтымды емес.  Бірақ бүл іс-әрекеттің жасырын 

функциясы  бар,  ол  —  ковбойдың  өз  ортасындағы  беделін 

арттырып,  мөртебесін  биіктетуге  септігі тиетін қызметі дер 

едік.  Мысалға  ер  кісілер  пиджагінің  жеңіндегі  түймелерді 

мысалға келтіруге болады, әйтпесе ағылшындардьщ қисьшға 

келмейтін жазу ережелеріндегі бас әріптерді қолдану төртібі 

жэне тагы көптеген қьізметке жарамсыз салт-дәстүрлерді ай- 

туға болады. Өткенмен арадағы байланыс жібін үзбеу, өмірлің 

кей  қүбылыстарына  жаксы  таныс  және  болжауга  мүмкін 

жайлар ретінде карап, ойша зерделеуі арқасьшда адамдардьщ 

өз қауіпсіздігіне сенімін оятуға комектесу — негізінен,  олар 

атқаратьш жасырьш функциялар болып табылады.

Әрбір мөдениетті тарихтьщ түнбасы десе де болады. Коп 

ретге тарих елеуіш іспетті. Әрбір мэдениет өткеннің түр мен 

мағына жагьшан өзгерген аспектілерін гана қабылдап, бүгінгі 

күнге  сіңісіп  кетеді. Ашылған жаңалықтар  мен  өнертапк- 

ыштар  еңбектері,  мейлі,  ол  —  заттық  түрғыдағы  болсын, 

мейлі,  идеологиялық түргыдагы болсын,  басқа халықтар- 

Мен арадагы тарихи байланыстың аркасында немесе сол ха- 

лықтың өз окілінің қолынан шықкандықтан да елге ортақ 

игілікке айналады.  Әйтсе де топтың тірлік ету кажеттілігін

411

тікелей қанағатгандыруға немесе оньщ мүшелерінің психо- 

логиялық түргыдан  бейімделуін  қамтамасыз  етуге  сәйкес 

келетіндері ғана мәдениетгің бір бөлігі бола алады.  Мэдени­

ет қүру процесі адамды нығайтатын,  ол кейде биологиялық 

функцияларды  ауыстыратын жөне  биологиялық гурғыдағы 

олқылықтардьщ  орнын толтыратьш  қүрал  — жабдықтармен 

камтамасыз етуші түрінде, яки адамның туа бітті биология- 

лык қабілетіне қосымша ретінде қаралуы мүмкін,  сондай- 

ақ ол — адам білімінің өзі өмірден өткеннен кейін де адам­

зат игілігіне жаратылуын жүзеге  асыратын жагдайды кам­

тамасыз етеді.

Мэдениет  картаға  үқсас.  Картаның  территория  емес, 

белгілі бір  облыстың абстрактілі  көрінісі,  белгіленуі  бола- 

тыны  сияқты,  мэдениет  те  тенденцияның  сөз  гүрінде,  іс 

түрінде үйлестіріліп, бір ізге түсіріліп абстрактілі бейнеленуі. 

Егер карта дэл болса,  сіз оны оқи  аласыз;  сол  сияқты сіз 

мэдениетгі білетін болсаңыз, әлеуметтік ортадағы оз орны- 

ңызды таба аласыз.  Коптеген білімді адамдар мэдениет де­

ген  үгым  өмір  сүрудің  экзотикалық  тәсілдеріне  қатысты 

гана жэне салыстырмалы түрде алганда қарапайым эрі біртекгі 

қогамга  қатысты  колданыла  алады  деп  есептейді.  Кейбір 

кәнігі миссионерлер онтүстік теңіздер аралдары түргында- 

рының  өмір  сүру дагдыларын  талдап  — талқыга  салганда, 

антропологиялық  идеяларды  пайдаланады,  ал  егер  Нью- 

Йорк  түргындарына  да  осы  түсінік  түрғысынан  қарау 

керектігін айтсаңыз, сізге тандана қарар еді. Ал Бостондағы 

әлеуметтік сала қызметкерлері бейнелеу өнері мәдениеті ту­

ралы жэне имигранттардың үйымшылдыгы күшті топтары 

туралы эңгімелей алады, әйтсе де олар бүл түжырымдаманЫ 

оз агенттіктері қызметкерлерінің мінез-қүлық дагдыларына 

қатысты қолдана алмас еді.

Қарабайыр қоғамда жеке адамның  әдет-дагдыларыныи 

топтың  дэстүр-салтына  сэйкестігі,  элбетте,  анагүрлым 

күштірек.  Бір карт индеец айтқан:  “Баягьща заң болган жок, 

өйткені бәрі де тек дүрыс іс жасайтын” деген сөзде өзіндік 

шындық бар шыгар. Алгашқы қогамдагы адам мәдениетгіҢ 

алдьш ала кесіліп пішілген күрделі де қиын шарггарын үстана 

жүріп  бақытқа  жетуге  талпынды;  казіргі  адамның,  дара 

ерекшелігіне  қысым көрсетеді деп есептеп, озі омір сүрген 

ортадагы  мэдени  үлгілерден  бойын  аулақ  салатын  кезі  аз 

емес.  Қогам күрделенген сайын  мэдениетгің ортақ занда-

412

рьінан ауьггқулардың да квбейетіні шындық. Бүл арада: ай- 

м а к т ы

к ,  

таптық, көсіби деп бөлінетін мәдениеттің эр алуан 

ясігін зерттеу керек болады.  Қазіргі мәдениетке қараганда, 

қарабайыр мөдениетгер анағүрлым түракты; орине, олар да 

езгереді, бірақ баяу озгереді.

Дегенмен, қазіргі адамдар да мәдениетгі жасаушылар жөне 

алға  апарушылар.  Оларға  әсер-ықпалы  жагынан,  бүл 

мәдениетгің кейбір түстарда ғана болмаса, алғашкы қауым- 

дык қоғам  мэдени  негіздерінен  коп айырмасы жоқ.  Оның 

үстіне  қарабайыр  мәдениеттердің  коп  нүсқалығы  сонша, 

алғашкы қауымдық қоғам мен эркениетгі қоғам адамдарын 

тура қарама-қарсы қоюдың кез келген мысалы нагыз ойдан 

күрастырылган  нэрсе  болып  шыға  келеді.  Бүл  орайда не- 

гүрлым шындыкка жанасар айырмашылық сана философия­

сы саласына қатысты.

Пол  Радиннің “Жабайы  адам -  философ ретінде” атты 

кітабының жарыкка шыгуы — тәжірибені абстракгілі талдау 

жазба қогамға бара бар деген аңызды жокка шыгаруга ықпал 

етті.  Элем  дүниесінің  табигаты  жэне  осы  ортак  заттык 

жүйедегі адамның орны туралы болжамдар мен ой-толгам- 

дар белгілі мәдениетгердің қай-қайсысында да бар.  Кез кел­

ген халық оздеріне тэн  “Жабайы постулаттар”1 жиынтыгы- 

на  ие.  Бірак  мына  нэрсе де  айқын:  философиялық  үгым- 

дардьщ негізгі алгы шарттарын сыни түргьщан зерттеу жэне 

нақты тәртіпке түсіру-жазу  дэстүрі жоқ мәдениетте сирек 

кездесер жай. Жазба элемі іс жүзінде іргелі философиялық 

мэселелерді  еркін  эрі  жан-жақты  талкылау  үшін  үлкен 

мүмкіндік туғызады.  Бәрі де еске түсіруге байланысты бол- 

ғандықтан, элбетге мүндайда нақтылы ауызекі дәстүрге дүры- 

стап кэңіл қоймай,  осы тенденцияны жаңгыртпай түра ал- 

маймыз. Дегенмен,  дэл  осылайша жазба түрде таралмаган 

идеяның ауқымын жете багаламадық десек те, түтастай алг­

анда, тайпалық немесе халықтық мәдениеттердің бэсекелік 

сипат ала алмайтын философиялык жүйелер екені рас. Әрине, 

бүл зандылықтан ьыс түрган жагдай, тайпаның бір болігінің 

христиандық немесе  ислам  сияқты  элемдік үлы діндердің 

біріне  мойын  бүруы  болып  табылады.  Бай  жэне  қүдіретті 

өркениетпен байланысқа түскенге шейін алғашқы адамдар, 

Шамасы, жаңа идеяларды бүган дейінгі идеологиямен ақы-

1  Постулат  —  сипатгауды  керек  етпейтін  жорамал

413

I

рын-ақырын біріктіріп,  бөліп-бөліп сіңіретін болса керек. 

Жазу-сызуы жоқ қоғамньщ абстрактілі ойында өзіне-өзі сьщ 

көзімен қарауға келгенде де, жүйелілік жагынан да кемшіндігі 

бар, сонымен бірге таза  логикалық түрғыдан да дамьш жетілу 

деңгейі  төмен.  Алғашқы  адамдардьщ  ойы  әр  түрлі  кезең- 

дердегі салыстыруға келмейтін интеллектуалдық агымдар- 

дың  ықпалына  түскен  ауқымы  кең  қоғамдағы  жекелеген 

түлғалардың көпшілігінің философиясына қарағаңда анагүр- 

лым айқын,  анағүрлым түсінікті және анағүрлым біртүтас, 

кесек болуы да ғажап емес.

Қандай  да  бір  мәдениеггі  ілгері  апаратын  адамдардьщ 

бірде-бірі “мөдениет картасының” барлық жықпыл-жықпыл- 

дарын  біле  бермейді.  Әулие  Фома Аквинский  оз  қогамын- 

дағы барша білімді меңгерген бірегей түлга болды дейтін жиі 

қайталанып  айтылатын пайымдау — шын  мәнінде  қисынға 

келмейтін нәрсе.  Қанша жерден білікті болса да,  әулие Фо- 

маньщ  соборды  әшекейлейтін  әйнек  жасап  шығара  қоюы 

немесе акушерлер атқаратьш шаруаларда ыждагат таньгга коюы 

неғайбыл. Әрбір медениетге Ральф Линтон айтқандай, “әмбе- 

баптар,  баламалар жэне мамандар” болады. Он үшінші жүз- 

жылдыкта өмір кешкен христиан дінін үстанушы әрбір адам 

қүлшылық  ету,  тәубаға  келу,  Қүдай  Анадан  өзі  жаратқан 

үлын қолдап-қорғап,  желеп-жебеп жүруін сүрау керектігін 

білді.  Батыс Европаның христиандық мөдениетінде басқа да 

коптеген “әмбебаптықтар” болды.  Сонымен бірге баламалы 

мэдени үлгілер, тіпті христиандық ортаның өзінде де орын 

алды. Әрбір адамның өзінің жеке қолдаушысы  болды және 

әр  түрлі  қалаларда  әр  түрлі  өулиелердің  діні  дамыды.  Он 

үшінші ғасырдың антрополога Германия, Франция, Италия 

немесе Англияның кез келген түргынына сүрау салып жэне 

сырттай бақылай отырып, олардан христиандық төжірибенің 

элементгерін тапқан болар еді.  Бірак әулие Хьюбертгің неме­

се әулие Бригаттаның қүрметіне жасалган рәсім жоралғылар- 

дьщ детальдарьш табу үшін оган осы өулиелерді пір түтатьш 

белгілі бір адамдарды немесе жерлерді іздеп  табуга тура ке- 

лер еді. Дәл осы сияқты ол — киім тоқудың кыр-сыры тура­

лы кәсіпқой сарбаздар, немесе конондык күқык туралы фер- 

мерден сүрап,  ештеңе  біліп мандытпас еді.  Бүл тәрізді  мэ­

дени білім жүрек қалауымен тандап алынган немесе атадан 

балага мүра боп калган мамандық салаларына қатысты. Осы- 

лайша, мәдениеттің бір бөлігін елдің барлығы меңгеруі керек

414

болса, енді бір бөлігі-баламалы үлгілерді тандауға мүмкіндік 

береді,  ал  келесі  бір  бөлігі тек  нақты  өлеуметтік  рольдерге 

ғана қатысты  және  мүндай рольдер  үшін  сәйкес  үлгілер де 

ясасалынып к,ойылғ<ін.

Мөдениеттің  көптеген  аспектілері  эксплицитті.  “Экс- 

плицитті  мэдениет”  тікелей  бақыланған  қүбылыстардан 

алынуы мүмкін сөз бен іс жүйесінен түрады. Бүл жүйелерді 

анықтау белгілі бір жердегі және дәуірдегі өнер стилін анық- 

тауға үқсас.  Егер біз  Нью-Мексика штатының Таос жазы- 

ғында он сегізінші ғасыр соңында жасалган әулиелердің ағаш 

мүсіндерінің жиырма үлгісін зерттейтін болсақ, осы жердегі 

жэне  осы  кезендегі  кез  келген  жаңа  мүсіндердің  жасалу 

әдіс-тәсілдері, түстері мен  ағаш түрлерінің  таңдалып алы­

нуы, коркемдік ой деңгейі жагьшан бір-біріне үқсас келетінін 

алдын-ала  айта  аламыз.  Дәл  сол  сияқты,  егер  біз  екі мың 

адамнан түратын қогамда кез келген жүз некені тандап алып, 

зерттеу нәтижесінде,  осының отыз жүбында  еркектер ага- 

ларының  балдыздарына  ягни  қүдашаларына  үйленгеніне 

козіміз жетсе,  келесі ірікгелген қосымша  топта да үйленуге 

байланысты некелік байланыс молшерінің пайыздық үлесі 

дэл осындай болатынын алдын ала біле аламыз.

Жогарыда біз, әдетте антропологгар мінез-қүлық үлгісі 

деп  атайтын  мысалды,ягни  мэдениет  ережелеріне  қайшы 

келетін тәжірибелерден альшған мысалды алға тартгық. Әйтсе 

де адамдар істейтін немесе істеуге тиіс деп саналатын белгілі 

бір жүйелер бар.  Қарым-қатынас кодексінің міндетті шарты 

деп зандастырылған ереже болмаса да, шьш мэнінде ер кісілер 

өз үй ішімен бүрыннан қүдандалы болган отбасыларының 

қыздарына  үйленуге,  ягни  сүйек  жаңгыртуга  тырысады. 

Бірақ некелесудің басқа жолын тандаган адамды да ешкім 

айыптамайды.  Екінші жагынан,  мейлі  ол  етжакын  қандас 

туысы  болмай-ақ  қойсын,  оз  руының  қызына  үйленуге 

үзілді-кесілді  тыйым  салынады.  Бүл:  Сен  міндеттісің  не­

месе  Сен  олаи  істеуге  тиісті  емессің,  деп  ара  жігін  ашып 

корсететін реттеуші үлгі.  Мүндай заң жиі бүзылуы мүмкін, 

соган қарамастан осындай заңның болуының озіндік мәні 

бар.  Адам  сенімі  мен  мінез-қүлкының  қалыпты  үлгісі 

әлеуметтік түргыда бекіген мақсатты жэне соган жету үшін 

Қолданылатын күралдарды айқындайды. Мэдениет теория­

сы  мен  практикасының  арасындагы  сэйкессіздіктің  тым 

үлкен болуы-бүл мэдениеттің орасан зор озгерістерді бастан 

жүктеу/скачать 15,32 Mb.

Достарыңызбен бөлісу: